31 مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi. قازاق تاريحتا قانشاما ازاپ تارتتى: ارعىسىن ايتپاعاندا، بەرگiسi - اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارى سول ازاپتى جىلداردىڭ جازىقسىز بوزداقتارى. الايدا بiز جيىرما جىلعا تاقاۋ ۋاقىت تاۋەلسiز ەل بولىپ تانىلساق تا، وسى قىزىل ناۋبەتتەرگە ءالi كۇنگە ساياسي باعا بەرە الماي كەلەمiز.

نەگە؟ كiمنەن قورقامىز؟

«DAT, تاقسىر!» ايدارىنىڭ بۇگiنگi قوناعى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ (سۋرەتتە) وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تارقاتادى.

ءبىز دايىن ەمەسپىز

- تالاس مىرزا، قازاقستاندا 31 مامىردىڭ «قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi» ەتiپ بەلگiلەنگەنi بارiمiزگە ايان. الايدا وسى اتاۋلى كۇن كوپ جاعدايدا ەلەۋسiز قالىپ جاتادى. ياعني قۇرباندار تۋرالى پارلامەنتتە نەمەسە ۇكiمەت وتىرىستارىندا اۋىز جارىتارلىق ءسوز ايتىلمايدى. كەزiندە بiزبەن وداقتاس بول­عان وزبەكستان، ۋكراينا، گرۋزيا جانە بالتىق جاعالاۋى ەلدەرi وسى كۇنگە الدەقاشان ساياسي باعاسىن بەرiپ، ارۋاقتارىن ۇلىقتاپ قويعان. بۇل قۇلىقسىزدىق پا، زەردەسiزدiك پە؟

31 مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi. قازاق تاريحتا قانشاما ازاپ تارتتى: ارعىسىن ايتپاعاندا، بەرگiسi - اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارى سول ازاپتى جىلداردىڭ جازىقسىز بوزداقتارى. الايدا بiز جيىرما جىلعا تاقاۋ ۋاقىت تاۋەلسiز ەل بولىپ تانىلساق تا، وسى قىزىل ناۋبەتتەرگە ءالi كۇنگە ساياسي باعا بەرە الماي كەلەمiز.

نەگە؟ كiمنەن قورقامىز؟

«DAT, تاقسىر!» ايدارىنىڭ بۇگiنگi قوناعى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ (سۋرەتتە) وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تارقاتادى.

ءبىز دايىن ەمەسپىز

- تالاس مىرزا، قازاقستاندا 31 مامىردىڭ «قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi» ەتiپ بەلگiلەنگەنi بارiمiزگە ايان. الايدا وسى اتاۋلى كۇن كوپ جاعدايدا ەلەۋسiز قالىپ جاتادى. ياعني قۇرباندار تۋرالى پارلامەنتتە نەمەسە ۇكiمەت وتىرىستارىندا اۋىز جارىتارلىق ءسوز ايتىلمايدى. كەزiندە بiزبەن وداقتاس بول­عان وزبەكستان، ۋكراينا، گرۋزيا جانە بالتىق جاعالاۋى ەلدەرi وسى كۇنگە الدەقاشان ساياسي باعاسىن بەرiپ، ارۋاقتارىن ۇلىقتاپ قويعان. بۇل قۇلىقسىزدىق پا، زەردەسiزدiك پە؟

- نەگiزi, كەڭەستiك جۇيە كەزiندە جاسالعان كەز كەلگەن سايا­سي ارەكەتكە تاۋەلسiز قازاقستان جاۋاپ بەرۋگە مiندەتتi ەمەس. ال وزبەكستاندى ايتار بولساق، ول ەل بiزگە ۇلگi بولا المايدى. ويتكەنi «ءوز-اعامنىڭ» قازiرگi جاعدايى سول بۇرىنعى كەڭەستiك باسقارۋ جۇيەسiنەن ەش ايىرماسى جوق. قاراپايىم تiلمەن ايتقاندا، سىرتىنىڭ جىلتىراعانى بولماسا، وزبەكستانداعى ساياسي جاعداي بiزدەن دە كۇردەلi. كارiموۆتiڭ بۇگiنگi بەينەسi بۇرىنعى ءامiر­-تەمiر حان سياقتى. ياعني جەكە باسقا تابىنۋ ۇدەرiسi ءجۇرiپ جاتىر. ال ۋكراينا باستاعان ەۋروپا حالىقتارىن ايتساق، ولار ازيالىق بولماعاندارى ءۇشiن، كەڭەس وداعى كەزiندە ورىستارمەن تەڭ قۇقىلى ءومiر سۇرگەن.

- ايتاسىز-اۋ، اعا، جەكە باس­قا تابىنۋ بiزدiڭ قازاقستاندا جوق پا ەكەن؟! ماسەلەن، ارعى تاريحىمىزدى ايتساق، و زاماندارى بiز حان­دارعا، ودان ورىستىڭ بيلەۋشiلەرiنە، كەيiننەن كوممۋنيستiك پارتياعا باعىندىق قوي... ەندi «ەلباسى» دەگەن ەدiرەڭ شىقتى...

- ءيا، بۇل پiكiرiڭiزدi جوققا شىعارا المايمىن. بiز دە جەكە باسقا باعىنۋدى، تابىنۋدى قانىمىزعا ابدەن سiڭiرگەن حالىقپىز. حانعا، پاتشاعا باعىندىق. وسى ورايدا كورشiلەس قىرعىز اعايىندار جونiندە بiر-ەكi پiكiر ايتا كەتەيiن. قىرعىزدار تاريحىندا ەشقاشان حان بولماعان. ولاردى ماناپتار باسقاراتىن بولعان. سوندىقتان بiزگە ايىر قالپاقتى اعايىندار دا ۇلگi بولا المايدى. جىل باسىنداعى قىرعىزستانداعى دەموكراتياعا ۇمتىلعان جالپى جاعدايدان كەيiن، بۇل اعايىنداردان مەنiڭ كوڭiلiم قالدى. ەندi ولار ەلدi باسقاراتىن جەكە تۇلعا بولماعاندىقتان، بيلiكتi پارلامەنتكە ۇستاتپاق.

بiزدiڭ قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىمىزعا ساياسي باعا بەرە الماي وتىرعان بiر سەبەبiمiز - تاۋەلسiز ەل بولساق تا، بiز ساياسي ءمانi بار تاريحي ناۋبەتكە باعا بەرۋگە دايىن ەمەسپiز.

قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارى عانا ەمەس، وسىدان 15 جىلدىڭ الدىندا الماتىدان «اشارشىلىق قۇرباندارىنا» ارناپ ەسكەرتكiش تۇرعىزۋ تۋرالى قاۋلى شىعىپ، ەسكەرتكiشتiڭ تاعانتاسىن ورناتقان. ورىنى - الماتىنىڭ ناۋرىزباي مەن قابانباي كوشەلەرiنiڭ قيىلىسىنداعى شاعىن ساياباق بولاتىن. الايدا سول تاسىمىز كۇنi بۇگiنگە دەيiن مىزعىماي تۇر. جۋىردا «شاحنامانى» قازاقشا جىرلاعان ايگiلi جىرشىمىز Iزتiلەۋ تۇرماعامبەتوۆتiڭ ۇرپاقتارى سول ساياباقتان اتالارىنا ارناپ ەسكەرتكiش تۇرعىزىپتى.

ال اشتىق جىلدارى كiم ولمەدi? ءار قازاقتىڭ كەم دەگەندە بiر، نە ودان دا كوپ جاقىن-جامەتi كوز جۇمدى. بiراق ەلiمiزدەگi قالتاسى قالىڭ ازاماتتار سول ارۋاقتارعا ارناپ بiر ەسكەرتكiش ورناتۋعا ءالi ساراڭ.

- ۇكiمەتتiڭ پەيiلi تۇسپەگەن جۇمىسقا جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ نازار اۋدارما­ۋىندا دا سەبەپ بار شىعار، ماسەلەن، اشارشىلىق سياقتى قازاق ۇلتىنىڭ قاسiرەتiن جوقتاۋ - بيلiككە جاقپاۋى مۇمكiن. سiز ايت­قان ازاماتتار مۇنداي ۇلتتىق-تاريحي ماسەلەدە ءوز ەركiمەن جۇمىس iستەپ، «قىلمىسكەر» بولىپ قالۋدان قورقاتىن شىعار؟

- اشارشىلىق - الدىمەن ساياسي ماسەلە ەمەس. ول - كەڭەستiك بيلiكتiڭ اۋىلشارۋاشىلىق رەفورماسىن قاتە جۇرگiزۋiنەن تۋىنداعان قايعىلى جاعداي. سوندىقتان مۇنىڭ جوقتاۋشىلارى جاۋاپقا تارتىلا قويمايدى. دەگەنمەن بiزدiڭ ۇكiمەتتiڭ اشارشىلىق قۇرباندارىن ەلەمەي وتىرۋىندا بiز بiلمەيتiن قۇپيا سەبەپ بار بولۋى ابدەن مۇمكiن...

اشارشىلىق ادام قولىمەن جاسالدى دەگەننiڭ وزiندە، ول - سول كەزدەگi كەڭەس وداعىن بيلەپ وتىرعان شەنەۋ­نiك­تەردiڭ قازاق سياقتى ۇلتتى، قازاقستاننىڭ دالاسىن، جەرiن بiلمەگەن­دiگiنەن ورىن العان قاسiرەت. ايتپەسە مۇنىڭ استارىندا ساياسي ءمان جوق. جاسىراتىنى جوق، كەڭەس وداعىن بيلەگەن ستا­ليننiڭ دە، گولوششەكيننiڭ دە تولىمدى بiلiمi بولماعان.

سوندىقتان دا وزدەرi جۇرگiزiپ وتىرعان ساياساتتىڭ ءمانiن جەتە تۇسiنبەگەن. ەكەۋi دە قازاقتى بiلiمدi, وتىرىقشى حالىق ەتەمiز، جارىلقايمىز دەپ ويلاعان. ولار قازاقتىڭ دالاسىن مال­عا باي، ەت پەن ءسۇتi سارقىلمايتىن بۇلاقتاي كور­دi. ءسويتiپ، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدىڭ وتە دورەكi فورماسىن جۇرگiزiپ، ەت دايىنداۋدىڭ دالباسا ناۋقانىن باستاعان.

ورىس نادان بولعان

- سiزدiڭ سوزiڭiزدەن بايقاعانىمىز: قازاقتىڭ بەس باتپان قاسiرەتi - اشارشىلىققا سوۆەت ۇكiمەتi كiنالi ەمەس سياقتى. الايدا بiزدەن باسقا وداق قۇرامىنداعى ەلدەر سول جىلدارى وپات بولعان قۇرباندارى ءۇشiن رەسەيدەن قۇن داۋلاپ، جاۋاپقا تارتپاق ويلارى بار ەكەنiن سەزدiرiپ ءجۇر...

- مەن وسى اشارشىلىق تۋرالى تاريحي شىندىقتى زەرتتەۋ بارىسىندا، اعىلشىننىڭ تاريحشىسى سەرگەي شوۋكوۆ دەگەن عالىممەن تانىستىم. ەكەۋمiزدiڭ قورىتىندىمىز بiرەۋ - اشتىققا باسى ستاليننەن باستالاتىن توتاليتارلىق ساياسات كiنالi. ال قۋعىن-سۇرگiنگە كەلەر بولساق، بۇكiل وداقتاعى كونتسلاگەرلەردە ورىس ۇلتىنىڭ ازاماتتارى دا جاتقان. سوندىقتان اشتىققا دا، قۋعىن-سۇرگiنگە دە ورىس ۇلتىن كiنالاۋ­دىڭ ءجونi جوق. ولاردىڭ بار كiناسi قازاقستانعا جاپپاي قونىس اۋدارۋلارى بولدى. قازاق جەرiنە قونىس اۋدارعان ورىس شارۋالارى بiزدiڭ حالىقتان وتكەن نادان بولعان.

- دەگەنمەن وسى جىلدارى قازاقتىڭ باسىنداعى قاسiرەتتiڭ باسقا حالىقتاردان اۋىر بولعانىن جوققا شىعارا المايتىن شىعارسىز؟

- ارينە، اشارشىلىقتىڭ زاردابى وداقتاس رەسپۋبليكالار iشiندە قازاق­ستان­عا اۋىر سوقتى. شىعىن دا قازاق ۇلتىنان كوپ شىقتى. ويتكەنi ستالين ءوندi­رiستi دامىتۋدى كوزدەپ، 1921-25 جىلدارى شەتەلدەن تراكتور جاسايتىن ستانوكتار الدىرتىپ، ولاردى رەسەيدiڭ iرi قالالارىنا ورناتتى. وعان جۇمىسشىلار شاقىردى. باس-اياعى 2 ميلليون ادام وسى جۇمىسقا تارتىلدى. ەندi ولاردى ەتپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشiن، ستالين قازاق جەرiنە كوز تiكتi. حالىقتى كۇشتەپ ۇجىمداستىرىپ، مالدارىن تiرi­دەي جيناپ، باۋداي قىرا باستادى. «لەنيگرادسكوە مياسو»، «موسكوۆسكوە مياسو» دەگەن ورتالىقتار سول كەزدە قۇرىلعان.

جاسىراتىنى جوق، 1991 جىل­عا دەيiن قازاقتىڭ قويى ءماس­كەۋدiڭ تەمiرجول ستانتسيالارىنان ماڭىراپ ءتۇسiپ جاتتى. ادام شىعىنى مەن مال شىعىنىنىڭ تاعى بiر سەبەبi - بiزدiڭ رەسەيگە وتار ەل بولعاندىعىمىزدان. تاريحتا وتار ەلدiڭ جاعدايى ەشقاشان وڭعان ەمەس. وسى ورايدا وقىرمانداردىڭ ەسiنە اشارشىلىق قۇرباندارى مەن قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىنىڭ ەكەۋi ەكi ءتۇرلi ناۋبەت ەكەنiن اشىق ايتا كەتۋ كەرەك. ۋاقىتى جاعىنان بiر مەزگiلدە جانە بiردەي باپپەن جازالانعانى بولماسا، سەبەپ-سالدارى ۇقسامايدى.

بۇگiنگi ۇكiمەتتiڭ بىلىقتىرىپ وتىرعانى دا - وسى. ولار تاريحقا تيiستi باعا بەرگەندە، 1930-1933 جىلدارداعى اشار­شى­­لىقتان ولگەندەر مەن 1937-1938 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن جالپىلاي «ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارى» دەپ اتاپ كەتتi. مەنiڭ iشiمنiڭ اشيتىنى وسى عوي. ول ەكەۋi - مۇلدە ەكi باسقا تاريح.

اشارشىلىق كەزiندە قازاق جەرiندە قازاقتان باسقا بiر ۇلت اشتىقتان ولگەن جوق. ول جىلدار قازاققا عانا تونگەن قاسiرەت جانە توپاس ادامنىڭ قولىمەن جاسال­عان قاستاندىق بولدى. جەر بەتiنەن قازاقتى بiرجولا قۇرتىپ جiبەرۋگە نيەتتەنگەن سوۆەت ۇكiمەتiنiڭ حارام ساياساتى. ال 1937-1938 جىلدارداعى ارەكەت - ءسۇت بەتiندەگi قايماقتاردى سىرىپ الۋعا قام جاسالعان قاندى جىلدار. مەن وسى ەكi تاريح تۋرالى قۇپيا مۇراعاتتا جانە رەسپۋبليكالىق ساناق باسقارماسىندا iستەگەن­دiك­تەن تولىق بiلەمiن.

- قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىنا كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ مەن اشارشىلىقتىڭ سەبەبiنەن شەتەلگە بوسقىن بولىپ كەتكەن قاراكوزدەر جاتا ما؟

- ۇجىمداستىرۋ مەن اشارشىلىق سەبەبiنiڭ باراتىن جەرi - بiرەۋ. ياعني ەكەۋi دە - قازاق ۇلتىنىڭ باسىنداعى قاسiرەت. ال وسى ناۋبەتتەن كورشiلەس ەلدەرگە بوسقىن بولعان قازاقتاردى بۇل تiزiمگە كiرگiزۋگە بولمايدى. ارينە، ساراڭدىقتان ەمەس، ءجونi سولاي. ويتكەنi اشتىق پەن ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىندا امان-ەسەن شەتەل اسىپ كەتكەن بولسا، وندا ونىڭ ۇرپاقتارى قازiر ءوسiپ-ءونiپ وتىر. ەندەشە، ولار نەگە قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارى بولۋعا تيiس؟ ەگەر ولار شەكارادا نەمەسە ەلگە قايتىپ كەلگەننەن كەيiن جازالانسا، وندا ولار قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارى بولا الادى. قالاي ايتساق تا، كەڭەستiك توتاليتارلىق جۇيە قازاققا اۋىر سوقتى. حالىقتى رۋحاني جاعىنان ازعىنداتىپ، ماتەريالدىق جاعىنان كوپ شىعىنعا ۇشىراتتى.

- تاريحشى رەتiندە سول ناۋبەت جىلدارى بولعان ادام مەن مال شىعىنىن مولشەرلەپ ايتا الاسىز با؟

- 1930 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنان 1933 جىلدىڭ ماۋسىمىنا دەيiنگi ارالىقتاعى اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ جالپى سانى 3 ميلليون 379500 ادامنان اسىپ جىعىلادى. مۇنىڭ 1 ميلليوننان استامى بوسقىن ەسەبiندە كورشi­لەس ەلدەرگە كەتكەن. سوندا ءۇش جىل iشiندەگi ناقتى قۇربانداردىڭ سانى 2 ميلليون 200 مىڭدى قۇراپ، حالىقتىڭ 49 پايىزدىق ولشەمiن كورسەتەدi. بۇدان باسقا 1921-1924 جىلدار ارالىعىنداعى بiرiنشi اشتىق كەزiندە 800 مىڭداي ادام قىرىلعان. بۇعان ازامات سوعىسىنداعى شىعىندى قوسساق، 1 ميلليونعا جۋىق بولادى. ال 1937-1938 جىلدارداعى ساياسي قۇرباندار سانى 40 مىڭ شاماسىندا. وعان باسقا دا سەبەپتەرمەن قۇربان بولعانداردى، مىسالى، سوتسياليستiك مەنشiكتi قورعاۋ زاڭى نەگiزiندە جانە كونترەۆوليۋتسيالىق قوز­عالىستارداعى شىعىنداردى قوسقاندا، 1 ميلليوننان تاعى دا اسىپ كەتەدi. كەيبiر دەرەكتەر بويىنشا، 1917-19, 1921-23, 1928, 1931-33 جىلدار ارالىعىنداعى بارلىق زوبالاڭنان جالپى 4 ميلليون ادام كوز جۇمعان. بۇل كورسەتكiشكە ىقتيمال تابيعي ءوسiمدi قوسىپ ەسەپتەگەندە، جالپى شىعىن سانى 10 ميلليوندى قۇرايدى.

مال باسىنىڭ شىعىنى جايىندا ايتساق، مۇراعات قۇجاتتارىندا سول جىلدارى قازاق جەرiندە 40 ميلليونان استام iرi-ۇساق مال بولعان ەكەن. ۇجىمداستىرۋدان كەيiن 4 ميلليون باس مال قالىپتى.

رۋ-تايپا تاريحىنان نەگە قورقامىز؟

- تالاس مىرزا، استانادا 1991 جىلدان كەيiنگi تاريحتى جازاتىن ينستيتۋت اشىلىپتى. قابىرعالى ۇلكەن تاريح عىلىمى ءۇشiن 19 جىلدىق بەلگiلi ۋاقىتتىق تاريحتى جازۋدىڭ نە كەرەگi بار دەپ ويلايسىز؟

- بiزدiڭ قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسي­تەت ستۋدەنتتەرiنە جاپونيانىڭ «كوككايدو» ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ پروفەسسورى يامو تو مىرزا كەلiپ لەكتسيا وقىپ جاتىر. سول كiسi: «جاپون تاريحشىلارىنىڭ ۇشتەن بiرi عانا ەل تاريحىن جازۋمەن اينالىسادى. ەكi بولiگi شەتەلدەردiڭ تاريحىن زەرت­تەيدi»، - دەگەن پiكiر ايتتى. ويتكەنi ولار ءوز ەلدەرi­نiڭ تاريحىن بۇگە-شiگەسiنە دەيiن زەرتتەپ، زەردەلەپ بولىپتى. تالاس تۋدىراتىنداي تاريحتىڭ اقتاڭداق جىلدارى مۇلدە جوق ەكەن.

ال بiزدە شە؟ بiزدە بۇگiنگi تاۋەلسiز­دiكتiڭ تاريحىن قويىپ، قازاقتىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنىڭ ءوزi تولىق زەرتتەلگەن جوق. قازاقتى قۇرايتىن 45 رۋ-تايپا شەجiرەسiنiڭ شىعۋ توركiنi ءالi انىقتالماعان. بiز «الاش» تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعىندا بiراز جۇمىس جاساپ، 30 تومدىق ەڭبەك شىعاردىق. سوندا بiر بايقاعانىم - بيلiكتە وتىرعان شە­نەۋ­نiك­تەر رۋ-تايپا تاريحىنان ولەردەي قورقادى ەكەن. ونى وزدەرiمەن اڭگiمەلەس­كەندە بiلدiم. ال تاۋەلسiزدiكتەن سوڭعى تاريحتى زەرتتەپ جازۋعا كەلسەك، قازاق تاريحى ءۇشiن ول دا كەرەك. جازىلسىن، زەرت­تەلسiن. كەرەك­تiسiن ۇرپاق وزدەرi تاۋىپ وقيدى. بiراق بiزدiڭ تاريحتىڭ تەرەڭ جازىلا قوياتىنىنا كۇمانiم بار.

- نەگە؟

- ويتكەنi بiزدiڭ تاريحشىلار «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىمەن شەتەلدەن قازاق تاريحىنا قاتىستى 5 مىڭعا جۋىق قۇندى دۇنيە تاۋىپتى. بۇل كورسەتكiشتi پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءوزi ايتىپ وتىر. بiراق سول جازبالار مۇراعاتتاردا شاڭ باسىپ جاتىر. ەشكiم پايدالانعان جوق. سەبەبi, قازiرگi زاماندا عىلىممەن ەسi دۇرىس ادام اينالىسپايتىن بولدى عوي. ويتكەنi جالاقى شاياقىعا جەتپەيدi. سوندىقتان عىلىممەن اينالىساتىن عالىمداردىڭ كوبi ەكi-ءۇش وقۋ ورنىندا ساباق بەرiپ، بوردىڭ شاڭىن جۇتىپ ءجۇر. دەگەنمەن سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، قازۇۋ-دە ۇستازدارعا تولەنەتiن جالاقى بiرشەما جاقسى. مۇنى ايتپاي كەتۋگە بولماس. بiراق جاعدايلارى بiرشاما ءتاۋiر ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتiڭ از عانا ۇستازدارى ۇلكەن تاريحتىڭ قاي جىرتىعىن جاماسىن؟ ەگەر بiز عىلىمعا باعىتتالعان باس­قارۋ جۇيەسiن وزگەرتپەسەك، قازاق تاريحى ەشقاشان تولىققاندى جازىلمايدى.

تاريحقا قيانات جالعاسۋدا

- تاريحتا حان، باتىر، بيلەردiڭ iزگi iستەرi جايىندا ارتىندا وشپەس iز قالعان عوي. ونى بiر-بiردەن اتاپ وتىرۋدىڭ قاجەتi جوق شىعار. وسى ورايدا تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتi نازارباەۆتان كەلەر ۇرپاققا قانداي تاريح قالادى دەپ ويلايسىز؟

- قالاي ايتساق تا، نۇرسۇل­تان نازارباەۆ قازاق حالقىنىڭ ءوز الدىنا دەربەس ەل بولۋىنا  ەڭبەك ءسiڭiرىپ كەلەدى. ونى جوققا شىعارا المايمىن. الايدا پارلامەنتتەگi ءۇش دەپۋتاتتىڭ ول كiسiنi «ۇلت كوشباسشىسى» مارتەبەسiنە ۇسىنعان يدەيا­سى دۇرىس بولعان جوق. بiرiنشiدەن، بۇل - جاعىمپازدىق. ەكiنشiدەن، نازارباەۆ «ۇلت كوشباسشىسى» ەمەس، ول - «حان» دەگەن مارتەبەگە لايىق تۇلعا. بiزدiڭ تاريحتا حاندىق بيلiك ءومiر سۇرگەن. قازiر جاپونيادا، ۇلى­بريتا­نيادا، يسپانيادا يمپەراتورلىق باسقارۋ جۇيەسi ساقتالعان. بiزگە دە سونداي باسقارۋ فورماسى كەرەك ەدi.

قازاق - رۋعا، جەرگە، جۇزگە بولiنگiش حالىق. سول ءۇشiن بiزگە توبەدەن قاراپ وتىرا­تىن رۋحاني تۇلعا كەرەك. ونىڭ قىزمەتi - حالىقتى ۇيىستىرۋشى بولىپ، اتى «حان» دەپ اتالۋعا تيiس. ال باسقا مەملەكەتتiك، قوعامدىق، ساياسي جۇمىستارمەن پرەزيدەنت، مينيسترلەر اينالىسقانى ءجون.

جاپون يمپەراتورى ەشقانداي مەملەكەتتiك ماسەلەنi شەشە المايدى. بiراق ول جاپون حالقىنىڭ باسىن قوسىپ، رۋحاني تۇلعا قىزمەتiن اتقارىپ وتىر. بiزدiڭ پرەزيدەنت نازارباەۆ تا - سونداي لاۋازىمعا لايىق ادام. سوندا قازاق بiر حانعا باعىنىپ، بiراۋىزدىلىققا كەلiپ، رۋحاني جاعىنان بiرiگەتiن ەدi. قىسقاسى، بiزگە «حان» كەرەك. بiراق ول مەملەكەت باسشىسى ەمەس، ۇلت باسشىسى قىزمەتiن اتقارۋى شارت. ال مەملەكەت باسشىسى - پرەزيدەنت بولادى.

- سiز قازاق تاريحى تەرەڭ زەرتتەلمەگەنi جونiندە پiكiر ايتتىڭىز. بiراق كەيبiر ءمۇيiزi قاراعايداي تاريحشىلاردىڭ كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالارى وتە ۇساق تاقىرىپتى ارقاۋ ەتكەن جۇمىس ەكەن. ماسەلەن، قازاقستانداعى بiر زاۋىتتىڭ نەمەسە كوممۋنالدىق شارۋاشىلىقتىڭ تاريحى دەگەن سياقتى...

- قازاقستاندا عىلىمي اتاق بەرۋ جۇيەسi ءوزiن-ءوزi ابدەن توزدىرىپ بولدى. ويتكەنi بۇل - كەڭەستiك كەزدەن قالعان ەسكi جۇيە. مەن 46 جاسقا دەيiن ديسسەرتاتسيا جازۋمەن ۋاقىتىم ءوتتi. تاريحشىلاردىڭ بارلىق التىن ۋاقىتتارى وسىلاي زايا كەتiپ، عىلىم جايىندا قالىپ جاتىر. جاسىراتىنى جوق، عىلىمي اتاق بەرۋ ءداستۇرi جەمقورلىققا اينالدى. ديسسەرتاتسيانى ساتىپ، كوشiرiپ، باسقاعا جازدىرىپ الاتىندار شىعىپ جاتىر. جالپى، ديسسەرتاتسيا عىلىم بولمايدى. ولاردان كiتاپ بولىپ باسىلىپ، وقىرمان قولىنا جەتكەنi دە شامالى.

- وسىدان ەكi-ءۇش جىل بۇرىن مەكتەپ بiتiرۋشi تۇلەكتەر ۇبت-دا تاريح پانiنەن تەست تاپسىرماۋ تۋرالى مەملەكەت دەڭگەيiندە قاۋلى شىعىپ، كەيiن حالىقتىڭ قارسىلىعىمەن توقتاپ قالدى. سول جىلدارى جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ستۋدەنتتەرگە دە «قازاقستان تاريحى» ءپانiن وقىتۋ قاجەت ەمەس دەگەن قيسىق شەشiم تاعى شىقتى. تاريحقا وسىنداي قياناتتار جاساۋعا كiم نۇسقاۋ بەرەدi, وسى؟

- ارينە، تاريحقا جاسالعان ونداي كەرەعار جوسپارلار ءالi توقتاعان جوق. مۇنداي پiكiردi شىعارىپ جۇرگەندەر بيلiكتە وتىرعان توعىشارلار عوي. ولاردىڭ ويىنشا، قازاقتا جازباشا تاريح جوق ەكەن. بارى - اۋىزشا ساقتالعان اڭىز، ەرتەگiلەر سياقتى.

سوندىقتان قازاقتىڭ بايىر­عى قالىپتاسۋ، پايدا بولۋ تاريحىن بiلۋگە، وقۋشىلارعا وقىتۋعا كوپ شەنەۋنiك قۇلىقسىز. ولار قازاقتا 1991 جىلدان كەيiن عانا تاريح قالىپتاستى دەپ ويلايدى. نازارباەۆتى عانا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تۇلعاسى رەتiندە ەلەستەتەدi. ارعى تاريحىمىزداعى حاندار مەن بيلەر، باتىرلار مەن قايراتكەرلەردiڭ ءبارi بۇل ارادا اۋىزعا الىنبايدى. ولاردى جوققا شىعارعىسى كەلەدi. قازاقتىڭ جەرi, شەكاراسى جوق، حانى مەن مەملەكەتi بولماعان دەگەن پiكiرلەر سودان ءوربiپ ءجۇر عوي.

- اڭگiمەڭiزگە راقمەت!

جۇقامىر شوكە،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 21 (58) وت 26 مايا 2010 گ.