تۇتاس العاندا، قازاقستانداڭعى 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ وتارشىلدىققا قارسى جانە فەوداليزمگە قارسى سيپاتى بولدى، ونىڭ نەگىزگى قورعاۋشى كۇشى اۋىلدىڭ ەڭبەكشىلەر بۇقاراسى بولعان ەدى.

رەسەيدىڭ وتارشىل پاتشالىق ۇكىمەتىنىڭ قارسى قازاق حالقىنىڭ 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ كوپشىلىككە بەلگىسىز، تاريحي اقتاڭداقتاردىڭ ءبىرى-پاتشانىڭ «25 ماۋسىم جارلىعى» بويىنشا جاسى 19 بەن 31 جاس ارالىعىنداعى «سوعىس ءجۇرىپ جاتقان جەرلەردەگى مايداننىڭ قارا جۇمىستارىنا» بارعان قازاق جىگىتتەرىنىڭ تاعدىرى، ولاردىڭ ەلدەن تىس الىستا قانداي جۇمىستار ىستەگەنى، مايدان شەبىندەگى قانداي جەرلەرىندە بولعاندىعى تۋرالى بەلگىسىز دەرەكتەر بولىپ تابىلادى.

رەسەي پاتشاسى II نيكولاي مينيستىرلەر سوۆەتىنىڭ ۇسىنىسىمەن 1916 جىلى ماۋسىمدا بۇراتىنا حالىقتاردىڭ ەر ادامدارىن بەكىنىس قۇرىلىستارىن جانە بايلانىس جولدارىن سالۋ ءۇشىن مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا الۋ تۋرالى جارلىق شىعارادى. وسى جارلىق بويىنشا، 19 بەن 43 جاس ارالىعىنداعى بۇرىن اسكەر مىندەتىن اتقارماعان استراحان، ءسىبىر، سىرداريا، ورال، تورعاي جانە زاكاسپي وبلىستارىنىڭ، كاۆكازدىڭ تەر جانە كۋبان وبلىستارىنىڭ حالىقتارى رەكۆەزيتسياعا ۇشىرادى.

1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق  كوتەرىلىس پروبلەمالارى گەوگرافيالىق جاعىنان دا وتە تار شەڭبەردە قاراستىرىلادى: نەگىزىنەن كوتەرىلىستىڭ جەتىسۋ وشاعى مەن تورعاي ورتالىعىنا باسا نازار اۋدارىلدى. قازاقستاننىڭ باتىس ايماعى بويىنشا، وكىنىشكە وراي، تولىققاندى زەرتتەۋلەردىڭ وسى كۇنگە دەيىن جوقتىعىن ايتۋعا تۋرا كەلەدى. تورعاي وبلىسىنداعى كوتەرىلىس ەڭ بۇقارالىق، ەڭ ۇزاققا سوزىلعان، ەڭ تاباندى جانە ۇيىمداسقان كوتەرىلىس بولدى. كوتەرىلىس بارلىق ۋەزدەردى: تورعاي، ىرعىز، اقتوبە جانە قوستاناي ۋەزدەرىن قامتىدى. وبلىستا كوتەرىلىس قامتىماعان اۋىل نەمەسە ەلدى مەكەن بولمادى. بۇل كەزدەيسوق ەمەس ەدى. ءىستىڭ ءمانى مۇندا جۇرتتىڭ كوپ جەرى تارتىپ الىنىپ، اگرارلىق ماسەلەنىڭ شيەلەنىسۋى وتە كۇشتى بولعاندىعىندا ەدى.

تورعاي جانە ورال وبلىستارى بويىنشا 1916 جىلعى كوتەرىلىس زەرتتەۋ قازىرگى قازاقستاننىڭ باتىس ايماقتارىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس ەرەشەلىكتەرىن ۇعۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. پاتشا جارلىعى بويىنشا «سوعىسىپ جاتعان ارميالار قاتىناستار ورناتۋ» جونىندەگى جۇمىستار ءۇشىن تۇركىستان مەن دالا ولكەسىنەن 500 مىڭنان استام جىگىت الۋ كوزدەلدى.

سونىڭ ىشىندە تۇركىستان بويىنشا: سىرداريا وبلىسى-87 مىڭ ادام، جەتىسۋ وبلىسى-60مىڭ ادام، فەرعانا وبلىسى-50 مىڭ، سامارقاند وبلىسى-38 مىڭ ادام، زاكاسپي وبلىسى-15 مىڭ.      اقمولا وبلىسى-48316 ادام، سەمەي وبلىسى-85479 ادام، ورال وبلىسى-50270 ادام، تورعاي وبلىسى-49489 ادام. [1]

پاتشا جارلىعىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ باتىس ايماقتارىندا دا شۇعىل تۇردە اسكەري-اكىمشىلىك شارالار قولعا الىندى. 1916 جىلعى 25 ماۋسىم جارلىعى تورعاي، ورال وبلىستارىنا 28-29 ماۋسىم كۇندەرى تەلەگراف ارقىلى جەتكىزەدى. رەسەي ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ 1916 جىلعى 8 جەلتوقسانداعى مالىمەتى بويىنشا، ورال وبلىسىنان 50270 ادام، تورعاي وبلىسىنان — 49489 ادام مايدانىنىڭ قارا جۇمىستارىنا الىنۋعا ءتيىس بولدى.    ءسويتىپ، قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىنان 1916 جىلعى جارلىق بويىنشا، شامامەن 90 مىڭداي ادام  جۇمىسقا الىنۋى ءتيىس بولدى. ونىڭ ىشىندە اقتوبە ۋەزىنەن 12895, ىرعىز ۋەزىنەن 12510, ورال وبلىسىنىڭ 4 ۋەزىنەن 50270, ماڭعىستاۋ ۋەزىنەن 3 مىڭ ادام تىزىمگە ءىلىندى.   مايدانعا الىنعان قازاق جىگىتتەرى، نەگىزىنەن سولتۇستىك، باتىس، وڭتۇستىك-باتىس جانە كاۆكاز مايداندارىندا، ياعني رەسەي، پريبالتيكا، ۋكراينا، بەلورۋسسيا جانە كاۆكاز تەرريتورياسىندا مايداننىڭ ازاپتى قارا جۇمىستارىن اتقارعان. تەمىر جول، ىشكى ىستەر مينيستىرلىگى ت.ب. ۆەدومستۆولارىنىڭ قاراماعىنا بولىنگەن قازاق جىگىتتەرى رەسەيدىڭ ءىرىلى-ۋاقتى ستانتسيالارى مەن بەكىنىستەرىنە جىبەرىلگەن. قىزىلوردادان جۇمىسقا الىنعان 1088 قازاق نوۆوسيبيرسك جانە تومسك گۋبەرنياسىندا تەمىر ۋەزىنەن جۇمىسقا الىنعان 900 قازاق جىگىتتەرى. دەپو ستانتسياسىندا، 160 قازاق ۆالداي ستانتسياسىندا ۆاگونداردان جۇك ءتۇسىرۋ جۇمىستارىن اتقارعان، بوكەي ورداسىنان 1500 قازاق – ريازان گۋبەرنياسىندا اعاش دايىنداۋ ىستەرىمەن اينالىسقان.

كەيىنگى تاريحي وقيعالار الاش قوزعالىسى ليدەرىنىڭ پاتشا جارلىعىنا قارسىلىقسىز كونۋى تۋرالى پىكىرىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەدى. قازاقستاننىڭ بارلىق تەرريتورياسىندا، سونىڭ ىشىندە باتىس قازاقستاندا بولعان كوتەرىلىس پەن تولقۋلار كوتەرىلىسشىلەرگە ويداعىداي تولىق ناتيجە بەرگەن جوق. پاتشا ۇكىمەتى الدىن-الا ويلاستىرىپ، قازاقتاردى قارۋدىڭ كۇشىمەن بەلگىلى ءبىر مولشەردە تىل جۇمىستارىنا بارۋعا كوندىردى. موبيليزاتسياعا ۇشىراعان جىگىتتەردى ساۋاتتى ازاماتتار باستاپ، ولاردىڭ جاعدايىن سەپتىگىن تيگىزدى. كوپتەگەن جۇمىسشىلار مايدان دالاسىندا سولداتتارمەن ارالاسىپ، جالرى ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس، پاتشالىق رەسەيدىڭ الەۋمەتتىك ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايى تۋرالى كوپ تۇسىنىك الدى. سولاردىڭ كوپشىلىگى قازاقستاننىڭ باتىس بولىگىنىڭ جىگىتتەرى ەدى. 1916 جىلعى كوتەرىلىس ماسەلەلەرىنىڭ تەرەڭىرەك ءتۇسىنۋ ءۇشىن، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ توتاليتارلىق  رەجيمىنىڭ قاتاڭ تسەنزۋراسىنا بايلانىستى وسى ۋاقىتقا دەيىن كوپشىلىككە بەلگىسىز بولىپ كەلگەن م.شوقاي، ب.حايت سياقتى ۇلت زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ماڭىزىن ءبولىپ ايتقان ورىندى. [2]

بۇل ەڭبەكتەردە ناقتىلى دەرەكتەر ارقىلى 1916 جىلعى كوتەرىلىس رەسەيدىڭ ۇستەمدىگىنە      قارسى بولعان بۇقارالىق كوتەرىلىس دەپ باعالانىپ، ونىڭ نەگىزگى شىعۋ سەبەبى ەلدىڭ وتارلىق قاناۋعا ۇشىراۋىنا بايلانىستى دەپ اتاپ كورسەتىلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىنىڭ الۋى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ كوپتەگەن داۋلى ماسەلەلەرى مەن «اقتانداقتار بەتتەرىن» تاريح شىندىعى تۇرعىسىنان زەرتتەپ بايانداۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى. وسىعان بايلانىستى قازاق اۋىلىنىڭ كوتەرىلىس الدىنداعى ەرەكشەلىكتەرى، قازاق ينتتەلليگەنتسىياسىنىڭ كوتەرىلىسكە دەگەن كوزقاراسى، پاتشا جارلىعى جاريالانعاننان كەيىنگى ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ بىرىگۋ دارەجەسى، كوتەرىلىسشى ساربازدار مەن ولاردىڭ وتباسىلارىنىڭ قازاقستاننان تىس جەرلەرگە كەتىپ قالۋ جاعدايلارى جانە ونىڭ سەبەپتەرى، مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا الىنعان جىگىتتەردىڭ تاعدىرى ت.ب. كوپتەگەن ماسەلەلەر قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا جاڭا كوزقاراس تۇرعىسىنان جازىلا باستادى. ك.نۇرپەيىسوۆ «ازاتتىق ءۇشىن ارپالىس» دەگەن ماقالاسىندا كوتەرىلىستىڭ تورعاي جانە قازاقستاننىڭ باسقا ايماقتارىنداعى وقيعالاردى سيپاتتاي كەلىپ: «ۇلتتىق جانە الەۋمەتتىك ەزگىنىڭ كۇشەيۋى، سوعىس تۋدىرعان قيىنشىلىقتارعا بايلانىستى حالىق بۇقاراسىنىڭ قايىرشىلانۋى، قىمباتشىلىق پەن اش-جالاڭاشتىلىقتىڭ ءورىس الۋى، مىنە، وسىنىڭ ءبارى ەڭبەكشى بۇقارا تاراپىنان جاپپاي نارازىلىق تۋدىرادى.

1916 جىلعى كوتەرىس كەڭ بايتاق ولكەنىڭ بارلىق ايمىقتارىن قامتىپ، بۇكىل قازاقستاندىق سيپات الدى. كوتەرىلىس وتارلاۋعا جانە يمپەرياليستىك حالىق جات ساياساتقا قارسى باعىتتا ءوربىدى»، — دەپ تۇجىرىم جاسايدى.[3]         قازاقستانداعى 1916 جىلعى كوتەرىلىس قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق قوزعالىستارىن شەجىرەسىندەگى ەڭ ءبىر جارقىن بەلەس بولىپ تابىلادى. كوتەرىلىس دۇنيەجۇزىلىك يمپەرياليستىك سوعىستىڭ قىزىپ تۇرعان كەزىندە، رەسەيدەگى جۇمىسشى جانە شارۋا قوزعالىسىنىڭ مىقتاپ ورلەۋ جاعدايىندا ءوتتى. بۇل جەرلەرىنىڭ يمپەرياليزمنىڭ جالپى رەسەيلىك سيستەماسىنا مىقتاپ سوققى بولىپ ءتيدى. كوتەرىلىستىڭ بىرىڭعاي باسشىلىعى جانە ۇيىمداستىرۋشى ورتالىعى بولماسا دا، قازاقستاندا بولىپ جاتقان وقيعالار باسقا ايماقتارعا ىقپال جاساپ، ءوزارا بايلانىستى بولىپ وتىردى. كوپتەگەن اۋدانداردا كوتەرىلىس انتيفەودالدىق سيپات الدى. الايدا، كوتەرىلىس ستيحيالى  تۇردە دامىپ، وندا تۇراقتى، جەتكىلىكتى بىرىككەن باسشىلىقتىڭ بولماعاندىعىنىڭ سالدارى ايقىن كورىندى. 1916 جىلعى كوتەرىلىس قازاق ەڭبەكشى بۇقاسىنىڭ  تاپتىق سانا-سەزىمىن ارتتىرۋدا ءزوررول اتقاردى. كوتەرىلىس نەگىزگى قورعاۋشى كۇشى ۇلتتىق شارۋالاردىڭ قالىڭ توپتارى، سونداي-اق جاڭادان تۋىنداپ كەلە جاتقان جۇمىسشى تابىنىڭ وكىلدەرى، قولونەرشىلەر ەدى. وعان قازاق حالقىنىڭ وزگە توپتارىنىڭ، سونىمەن بىرگە دەموكراتيالىق ينتتەليگەنتسيانىڭ وكىلدەرى دە قاتىستى. جالپى العاندا قازاقستانداعى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس قازاقتارمەن قاتار ۇيعىرلار، وزبەكتەر، دۇنعانادار جانە كەيبىر وزگە حالىقتاردىڭ وكىلدەرى قاتىسقان تۇتاس ءبىر ۇلتتىق سيپاتقا يە بولدى.

الايدا 1916 جىلعى كوتەرىلىسى جەڭىلىسكە ۇشىرادى. سەبەبى ول الدىن-الا جوسپارلانعان باس كوتەرۋ ەمەس ەدى، كوتەرىلىستىڭ جەڭىلۋى زاڭدى قۇبىلىس ەدى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى، كوتەرىلىستىڭ-ەلدىڭ ەڭ ساپالى قۇبىلىسى ەدى. باستاۋىش توبى ۇلت زيالىلارىنىڭ قولداۋىنا يە بولمادى. قازاق ينتەلليگەنيياسى ورىس يمپەرياسىنىڭ ءوزىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن جۇزەگە جولىندا حالىقتى قارۋ كۇشىمەن اياۋسىز باسىپ-جانشۋ ارەكەتى قولداناتىنىن ءتۇسىنىپ، ەلدى بۇلىكشىلىكتەن ساقتاندىردى، كوتەرىلىستەن باس تارتۋعا شاقىردى. بۇل كەزدە ەلدى تاۋەلسىزدىككە باستاپ ەگەمەندىك ماقسات-مۇراتقا جەتكىزەتىن ساياسي كۇش ءالى دە تولىق قالىپتاسپادى. سوندىقتان كوتەرىلىسشىلەر تاريحي داستۇرمەن حاندىقتار مەن حانداردى قايتا قۇرۋ ادىسىمەن وتارشىلدىققا قارسى كۇرەستى. بىراق بۇل ءادىس تاريحتىڭ جاڭا ماقساتتارى مەن مۇراتتارىن ىسكە اسىرمادى.

كوتەرىلىس جازالاۋشى وتريادتاردىڭ كۇشىمەن باسىلدى. جىگىتتەر ەرىكسىز مايدان جۇمىستارىنا الىندى.1916 جىلعى كوتەرىلىس سول تۇستا قازاق قوعامىندا فەودالدىق-پياتريارحالدىق قاتىناستاردىڭ ءالى دە بولسا كۇشتىلىگىن اڭعاردى.

دەگەنمەن، 1916 جىلعى كوتەرىلىس ناتيجەسىندە پاتشا جارلىعى جارتىلاي عانا جۇزەگە استى، يمپەريالىق ساياساتتىڭ نەگىزىنە ەلەۋلى سوققى بەرىلدى. قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق قازعالىسى 1916 جىلعى وقيعالار ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ جاڭا زامانعا سايكەس ءتۇرىن كەلەسى 1917 جىلعا ماقسات ەتىپ قويدى، ءسوتىپ 1916 جىلعى كوتەرىلىس ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ جولايىرىق كەزەڭىنە اينالدى.قازاق حالقىنىڭ 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى رەسەي يمپەرياليزمى داعدارىسىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەدى. بۇل قوزعالىس رەسەيدەگى ازاتتىق كۇرەستىڭ جالپى تاسقىنىنا ۇلاستى.