وتكەندە عانا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مامبەت قويگەلدى مىرزامەن ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ 100 جىلدىعىنا بايلانىستى اڭگىمەلەسىپ قايتقان ەدىك. سۇحبات بارىسىندا 1920-1930 جىلدارداعى اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىنگە قازاقتاردىڭ وزدەرى كىنالى مە؟ الدە كىنانى ورىستاردان ىزدەگەنىمىز ءجون بە؟ دەگەن سەكىلدى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەن بولاتىن. بەلگىلى تاريحشىنىڭ تۇشىمدى ويلارىن ءۇزىپ الىپ جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

1920-1930 جىلدارداعى اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىنگە قازاقتاردىڭ كورە الماۋشىلىعى مەن قىزعانشاقتىعى، كەرناۋلىعى مەن جالقاۋلىعى سەبەپ بولعان دەگەن اڭگىمەلەر ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. مەن ۇقك-ءنىڭ مۇراعاتتارىمەن ءبىراز جۇمىس ىستەگەن ادام رەتىندە بۇل پىكىرلەرگە تۇبەگەيلى قارسىمىن. بۇل دۇرىس پىكىر ەمەس، نەگىزسىز پىكىر. ارينە، ونداي كورسەتۋلەر بولعان، ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. مۇمكىن قىزعانىش، كورەالماۋشىلىق بولعان شىعار. بىراق مۇنى جالپى قوعامدىق قۇبىلىس دەپ ايتۋعا بولمايدى. وعان نەگىز جوق. ونداي كورسەتۋلەر باسقا حالىقتاردا دا بولعان. ماسەلەن بىزبەن كورشى، تاعدىرلاس ەلدەردە دە. وسىلاي ەكەن دەپ، ونى جالپى حالىققا تاڭۋعا بولمايدى. ەكىنشىدەن، وسى پىكىرلەرگە سەپەپشى بولىپ وتىرعان ماسەلە وسى كۇنگە دەيىن رەپرەسسيا ماتەريالدارىنىڭ تولىق جاريالانباۋى. ەگەر بۇل ماتەريالدار تولىقتاي جاريالاناتىن بولسا، ەل ىشىندەگى سىبىستار، نەگىزسىز سوزدەر، وتىرىك اڭىزدار تيىلاتىن ەدى. سوندىقتان مۇنداي پىكىرلەردەن ارىلۋ ءۇشىن رەپرەسسيا ماتەريالدارىن مۇمكىن بولعانشا تولىعىراق جاريالاعان دۇرىس. 1998 جىلى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قابىلدانعان «مەملەكەتتىك قۇپيالار» تۋرالى زاڭدىق اكتى فبار. وعان پرەزيدەنت قول قويىپ، بەكىتكەن. سونىڭ 17-بابى جانە ت.ب. باپتارىندا كورسەتىلگەن شەشىمگە سايكەس: «رەپرەسسيا ماتەريالدارى 30 جىلدان كەيىن جاريالانۋى ءتيىس» دەلىنگەن. ياعني، زەرتتەۋشىلەرگە بەرىلۋى ءتيىس. ارينە، 30 جىلدان كەيىن دە جاريالانباۋعا ءتيىس ماتەريالدار بار. ولار مەملەكەتكە، قوعامعا قارسى تىمىسكى شپيوندىق اركەتتەر تۋرالى قۇجاتتار. ال رەپرەسسيا ماتەريالدارى، انىقتاپ ايتقاندا، وتكەن عاسىردىڭ 20, 30, 50 جىلدارىنداعى توتاليتارلىق جۇيە جاعدايىنداعى ماتەريالدار ەشقانداي قۇپيا ساقتاۋعا جاتپايتىن قۇجاتتار. كسرو كەزىندە ۇقك-ءنىڭ تاراپىنان ايتىلعان:  «ەگەر رەپرەسسيا ماتەريالدارىن جاريالاساق، ءبىر جاعىندا رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ تۋعان-تۋىسقاندارى، ەكىنشى جاعىندا سولاردى ۇستاپ بەرگەندەر بولىپ قوعام ەكىگە ءبولىنىپ كەتەدى»، – دەگەن ءسوز بار. ول دا قيسىنعا كەلمەيتىن وتىرىك اڭگىمە. بۇل كگب-نىڭ تاراتقان وسەگى. دەمەك، رەپرەسسيا ماتەريالدارىن جاريالاۋدان قوعام ەكىگە بولىنبەيدى. ول ماتەريالداردىڭ جاريالانباۋىنا سەبەپ ىزدەسەك، بۇعان مۇددەلى – رەسەي. ولار كسرو كەزىندەگى وگپۋ، نكۆد، مگب، كگب-لاردىڭ قىلمىسىن جاسىرعىسى كەلەدى. ولار يمپەريالىق بيلىكتىڭ قازاق ەلىنە كورسەتكەن قياناتىن، زورلىعىن كولەگەيلەۋگە تىرىسادى. وسى ماقساتپەن رەپرەسسيا ماتەريالدارىن جاريالاۋعا قارسى. كەزىندە ولار كسرو قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالارعا ۇسىنىستار تاستاعان بولاتىن. ياعني، قۇپيا ماتەريالداردى جاريالاماس بۇرىن رەسەيمەن اقىلداسىپ، كەلىسىپ وتىرۋ تۋرالى. وعان ءبىراز مەملەكەتتەر كەلىسكەنىمەن، قازاقستان ول ۇسىنىسقا قول قويعان جوق. بۇل وتە دۇرىس شەشىم بولدى. ويتكەنى ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتپىز. ءوز تاريحىمىزدى قورىتۋ ءوزىمىزدىڭ عانا قولىمىزدا بولۋى كەرەك. سول سەبەپتى تاريحي شىندىق اشىلۋى كەرەك. ەگەر تاريحي شىندىق اشىلماسا، كسرو تاريحىن زەردەلەۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ولارعا دا پايدا اكەلمەيدى. ونى قۇپيا ساقتاعان سايىن ءتۇرلى جالعان اڭىزدار مەن وسەك-اياڭدار  سالتانات قۇرادى دەگەن ءسوز. تاريحي شىندىقتىڭ اشىلماۋى ءبىز ءۇشىن دە زيان. ەگەر ءبىز رەپرەسسياعا بايلانىستى ىرگەلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزبەسەك، قۋعىن-سۇرگىنگە بايلانىستى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر مەن مونوگرافيالار جاريالانباسا، قۇجاتتار كورسەتىلمەسە، شىندىق ايتىلماسا، قوعامعا جەتپەسە، وندا بىزگە رەسەيلىك عالىمداردىڭ جاساعان تۇجىرىمدارىن قابىلداۋعا تۋرا كەلەدى. سولاردىڭ ايتقانىمەن كەلىسۋىمىز كەرەك. ونداي قادام تاريح ءۇشىن دە، بولاشاق ءۇشىن دە ۇيات نارسە. دەربەس تانىم سالاسى رەتىندە تاريح عىلىمىن دا جاۋىپ تاستاۋىمىز كەرەك. ءوز مىندەتىن اتقارا الماعان تاريحتىڭ كەرەگى قانشا؟ ءبىز ءوز حالقىمىزدى سىيلاۋىمىز قاجەت. حالىقتى تاريح تۇرعىسىنان سىيلاۋ دەگەنىمىز ولاردىڭ شىندىقتى ءبىلۋى. سوندىقتان حالىققا تاريحي شىندىقتى بىلۋگە كومەكتەسۋىمىز قاجەت. تاريحي شىندىقتى بىلگەن حالىق – ول العىر، مىقتى حالىق. ول وزىنە ءوزى سەنىمدى حالىق. ال تاريحي شىندىقتى بىلمەگەن حالىق جالتاق ءارى قورقاق بولادى. ءبىز حالقىمىزدى ءبىلىمدى، ينتەللەكتۋالدى، اقىلدى، ءوز مۇددەسىن قورعاي الاتىن حالىق تۇرعىسىنان كورگىمىز كەلسە، وعان تاريحي شىندىقتى بىلۋگە جانە مەڭگەرۋگە ءارى ءوز قاجەتىنە جاراتۋعا قولداۋ كورسەتۋىمىز قاجەت.

قازاقستان مەن رەسەي، قازاق حالقى مەن ورىس حالقىنىڭ اراسىنداعى قاتىناس جاقسى بولسىن دەسەك، ولاردىڭ قارىم-قاتىناسىنا بايلانىسىتى بارلىق شىندىقتار اشىق ايتىلۋى كەرەك. جاسىرىن ەش نارسە بولماۋى كەرەك. سوندا ەكى تاراپتىڭ دا بەتى جارىق بولادى. مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بولعان سوۆەتتىك رەفورمالارعا، قازاق حالقىنا تراگەديا الىپ كەلگەن توتاليتارلىق جۇيەگە، سونداي-اق، ءبىزدىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى بۋىن زيالى قاۋىم وكىلدەرىمىزدى جويۋ ساياساتىنا، الدامشى ۇلتتىق ساياساتىنا بايلانىستى ورىس حالقىن كىنالاۋعا بولمايدى. ارينە، ورىس حالقىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى يمپەريالىق يدەولوگيانىڭ ىقپالىنا ءتۇستى. ونى جوققا شىعارا المايمىز. دۇرىس ەمەس ساياسي شەشىمدەر ءۇشىن جالپى ورىس حالقىن ايىپتاۋ جاڭساقتىق. حالىقتار اراسىندا ەشقانداي جاۋلىق پيعىل جوق. ءبىز ونداي پيعىلدى سول كەزدەگى جۇيەنى قۇراۋشىلاردان ىزدەۋىمىز كەرەك. ول سول تۇستاعى جەكە تۇلعالاردىڭ قىزىمەتىنەن دە كورىنەدى.  

دايىنداعان نۇرسەرىك تىلەۋقابىل

Abai.kz