(سوڭى. باسى مىنا سىلتەمەلەردە:

http://abai.kz/post/view?id=3654

http://abai.kz/post/view?id=3663

http://abai.kz/post/view?id=3689

http://abai.kz/post/view?id=3784)  

يسلام ءومىر فيلوسوفياسى، قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ ەڭ ۇلى كىسىلىك، قۇندىلىق يەسى بولىپ قالىپتاسۋىنا، ادامدى سۇيۋگە، ادىلەت، ادالدىق، باسقا دىنگە قۇرمەت پەن توزىمدىلىك تۇسىنىگىن ەگەتىن ءدىن دەپ تۇسىنەمىز. سول ءۇشىن يسلامنىڭ تاريحىن، ءجۇرىپ وتكەن جولىن، ءوزىمىزدىڭ وسى جولداعى اتا-بابالارىمىزدىڭ يسلام وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسىن تانۋ ارقىلى ءبىلۋ ءاربىر مۇسىلماننىڭ پارىزى. ءبىز زەرتتەۋشىلەر ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋ ماقساتىندا قوعامداعى ءاربىر ادامعا جالپى ادامدىق قۇندىلىقتاردى، يسلامنىڭ نەگىزدەرىن ۋاقىت پەن كەڭىستىك تالابى شەڭبەرىندە تۇسىندىرۋمەن قاتار، يسلامداعى زياندى اعىمداردىڭ نەگىزگى ستراتەگياسىن، مۇددەسىن قوعامدىق پايدا تۇرعىسىنان اشىپ كورسەتۋىمىز قاجەت.
ۋاححابي وكىلدەرىنىڭ الدارىنا قويعان ماقساتتارى، كوزقاراستارى جانە قوزعالىس-ارەكەتتەرى ارقىلى ءدىني، قوعامدىق جانە ساياسي مانگە يە اعىم ەكەندىگىن كورۋگە بولادى. ولار تاريحتا دوكترينالارى مەن ماقساتتارى تۇرعىسىنان “اللانى بىرلەۋشىلەر” (مۋاححيددۋن), پايعامباردىڭ جولىنداعىلار (سالافيۋن) نەمەسە ۋاححابتىڭ جولىنداعىلار (ۋاححابيۋن) دەگەن اتپەن بەلگىلى. بۇل اعىمنىڭ قالىپتاسۋىنا سول ءداۋىردىڭ قوعامدىق، ەكونوميكالىق، ءدىني جانە ساياسي جاعدايلارى سەبەپ بولدى. اعىمدى نەگىزدەگەن مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاححاب ءحVىىى عاسىردىڭ ورتالارىندا ورتالىق ارابستاندا ناجد جانە ال-حاسا ايماقتارىندا قوزعالىس جەتەكشىسى بولدى. بۇل اعىم نەگىزىنەن اراب ۇلتشىلدىعىن، وسمان يمپەرياسىنان ازات بولۋ يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەردى. بۇل ايماقتا ەشقانداي يمپەريانىڭ ىقپالى بولمادى. جەكە-جەكە تايپالاردان قۇرالعان ارابتاردىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر يدەولوگياعا بىرىكتىرۋ، ۇلت جاراتۋ، ورتاق مۇددە، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا نەگىزدەلدى.

         ۋاححابي قوعامداعى قۇبىلىستار مەن ءدىني، فيلوسوفيالىق ماسەلەلەردى تەرەڭ تالدامايدى، ءبىر جاقتى تۇجىرىم، ۇكىم بەرەدى. ولار ءۇشىن قۇران مەن سۋننادان كەيىن يبن تايميا مەن يبن جاۋزيا ەڭبەكتەرى كودەكس رەتىندە قابىلدانادى. بىراق، بۇل عالىمداردى دا دۇرىس ءتۇسىنىپ، مەڭگەرە الماعاندارى بەلگىلى. ابدۋلۋاححاب ء“دىندى تازالاۋ”، ياعني، پايعامبار زامانىنا ورالۋ ماقساتىمەن ءوز اعىمىن، قوزعالىسىن ۇيىمداستىردى. ونىڭ ويىنشا، تەك ءباداۋي ارابتار ەمەس، بارلىق مۇسىلماندار تازا يسلام دوكتريناسىنان الىستاعان بولىپ ەسەپتەلەدى. تاۋحيد جۇيەسىنە قاۋىپ ءتوندى. ءتاۋحيدتى دۇرىس تۇسىنبەۋىمىزدەن، ۇمىتۋىمىزدان ساياسي، ەكونوميكالىق، ەتيكالىق بوداندىقتامىز دەپ ۇيىمداستىردى. پايعامبار قابىرىن زياراتتىڭ ءوزى تاۋحيد تەورياسىنا قاراما-قايشى كەلەدى. ولار ءۇشىن پايعامباردىڭ، اۋليەلەردىڭ قابىرلەرىن زيارات ەتۋ، اللاعا جەتكىزۋشى قۇرال (تاۋاسسۋل) اللاعا سەرىك قوسۋ بولىپ ەسەپتەلەدى (شيرك). ولار وتە قاعيداشىل. مىسالى، “باس اۋرۋعا انالگين ەم” دەسەڭىز، بۇل ءسوز اللاعا سەرىك قوسۋ (شيرك) بولىپ ەسەپتەلەدى. “ياساۋيدەي اۋليەنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن مىنا دۇعامدى قابىل قىل” دەسەڭ دىننەن بەزگەنسىڭ (مۋشريكسىڭ). بۇلار ءوز دىنىنەن جات، الىس قالعانداردى تەز باۋراپ الاتىن دوكترينا. ابدۋلۋاححاب “قۇران مەن سۋننا” باسقا دا نەگىزدەردى قابىلدايتىن مازحابتاردى دىنگە جاڭالىق قوسۋ دەپ (بيدعاتشىلىقپەن) كۇستانالايدى. ال، وزدەرىن تۇسىنگىسى كەلمەگەندەردى نادان (جاحيل), ولاردىڭ سەنىمىنە كىرمەگەندەردى ء“دىنسىز” دەپ قارايدى. ابدۋلۋاححاب ء“بىزدىڭ حانافي مازحابىن كافيرلەردىڭ مازحابى” دەپ قارايدى. ولاردىڭ قاس دۇشپانى مۇسىلماندار. ويتكەنى، تاۋحيد ۇستانىمى حريستيان، ياحۋديلەرگە سايكەس كەلمەدى. سوندا دا ولارعا مۇسىلمانعا قىلعان ارەكەتتەرىن قىلا المايدى. ولاردىڭ يمان ماسەلەسى بويىنشا ايتقان يدەيالارى، جولدارى مۇسىلماندار اراسىندا ءتۇرلى تۇسىنىسپەۋشىلىككە اپارىپ سوعۋدا. سونىمەن ۋاححابيلەر قازاقستاندا عاسىرلار بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى حانافي مازحابىنا قاراما-قايشى كوزقاراستاعى اعىم. مىسالى، ءبىز ومىردەن وتكەندەرگە، رۋحىنا قۇران باعىشتايمىز، تاريقات، قابىردى زيارات ەتۋ، ولارعا بەلگىتاس ورناتۋ يسلامعا جات دەپ ۋاعىز ايتۋشىلار كوبەيدى. بۇل قوعامدى قايشىلىقتار مەن كەلەڭسىز جايلارعا اپارىپ سوعۋدا. مۋزىكا، تەاتر، ونەر، تۋىلعان كۇن تويلاۋدى حارام، كۇنا دەپ ەسەپتەيدى. بۇلار، ۋاححابي اعىمىنداعىلار ءۇشىن اللاعا سەرىك قوسۋ (شيرك) جانە دىنگە جاڭالىق قوسۋ (بيدعات).
         مىنە وسىنداي قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ نەگىزدەرى جوققا شىعارىلىپ جاتقاندا قازاقتاردىڭ ويىنا شىندىعىندا ء«بىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قاي يسلام دىنىنە سەنگەن؟» دەگەن پسيحولوگيالىق تانىمدىق قوبالجۋ تۋاتىندىعى ءسوزسىز.يسلامنىڭ يمان، ناماز، ورازا، زەكەت جانە قاجىلىق شارتتارىنان باسقا تاعى دا وزگەرىس ەنگىزۋىنە جول جوق. مىسالى، بەس ۋاقىت نامازدى، التى ۋاقىتقا شىعارۋعا نەمەسە ەكى ۋاقىتقا تۇسىرە المايدى. ەگەر وسى نەگىزدەرگە وزگەرىس ەنگىزىلسە ول ارينە بيدعات بولادى. ال قازاقتاردىڭ مۇسىلماندىق تۇسىنىگىندە ەشقانداي بيدعات جوق. مىسالى، حز.مۇحاممەد پايعامباردىڭ تۋىلعان كۇنى ء(ماۋلىد), ءتاسپى (تاسبيح), سالاۋات (تاحليل), اللانى ەسكە الۋ (زيكر), اسەم ۇيلەردە تۇرۋ، تەحنيكا جەتىستىكتەرىنەن پايدالانۋ جانە ت.ب. ۋاححابيلەر بۇلارعا، پايعامبار داۋىرىندە بولماعان نارسەنىڭ ءبارىن جوققا شىعارادى. ولاردى تۇتاستاي بيدعات دەپ قارايدى. يسلام ەشقاشان ادامنىڭ رۋحاني، ماتەريالدى دامۋىنا، كەمەلدەنۋىنە قارسى شىقپايدى. ادامنىڭ اشقان جاڭالىقتارىنا اللا سۇيىسپەنشىلىك تانىتادى. قۇران مەن سۋنناعا ونىڭ تالاپتارىنا ساي كەلەتىن نارسەنىڭ ءبارىن يسلام “عۇرىپ” دەيدى. ياعني، كوركەم، ادەمى دەگەن ءسوز. بارلىق مۇسىلماننىڭ قابىلداعان ءىسى اللا تاراپىنان دا قابىلدانادى (حاديس). ەگەر ءبىز پايعامبار داۋىرىندە بولماعان دەپ، سۋننيتكە ساي ەمەس دەپ، بۇگىنگى عىلىمدار مەن يسلام عىلىمدارى تافسير، حاديس، اراب ءتىلى (سارف، ناحۋ) باس تارتساق، مەكتەپ، مەدرەسە، ۋنيۆەرسيتەتكە بارماساق، بۇل تازا يسلامنىڭ رۋحىنا ابسوليۋتتىك تۇرعىدان جات نارسە. يسلام قاتىپ قالعان قاعيدا ەمەس. ول ادامدى، اسىرەسە، مۋمين-مۇسىلمانداردىڭ دامۋى مەن كەمەلدەنۋىنە باستايتىن، قيامەتكە دەيىن ۇكىمى جۇرەتىن اللانىڭ سوڭعى ءدىنى. پايعامبارىمىز العاشقىدا قابىردى زيارات ەتۋگە تيىم سالعان. كەيىننەن پۇتقا تابىنۋشىلىق توقتاعان سوڭ، يسلام مۇسىلمان جۇرەگىنە ۇيالاعان سوڭ، قابىردى زيارات ەتۋگە رۇقسات ەتكەن. پايعامبار: “مەن سىزدەردى قابىرلەردى زيارات ەتۋدەن توقتاتىپ ەدىم، ەندى قابىردى زيارات ەتە بەرىڭدەر، ويتكەنى وندا سىزدەر ءۇشىن عيبرات بار” دەگەن ەدى. دەمەك، العاشقى يسلام داۋىرىندە، پۇتقا تابىنۋشىلىق سياقتى شيرككە سەبەپ بولاتىن سالت-سانا باسىم كەزدە قابىرگە زياراتقا تيىم سالىنعان.
كەيىننەن عۇلامالار تاراپىنان قابىرگە زيارات جاساۋدىڭ قاعيدالارى دەگەن اتپەن كىتاپتار دا جازىلدى. دەمەك، ەگەر قاعيدالار يسلامدا قابىردى زيارات ەتۋ، اۋليەلەردى ارداقتاۋ ساۋاپتى ءىس، بۇزىلماسا. مازارعا قابىرتاس-ەسكەرتكىش قويۋ. پايعامبار، ۋسمان يبن مازۋن قايتىس بولعاندا ونىڭ قابىرىنىڭ ۇستىنە بەلگى تاس اكەلىپ قويعان. سەبەبىن سۇراعاندارعا “وسى جەردەن وتكەنىمىزدە تاستى كورىپ، ۋسماندى ەسكە الىپ، دۇعا قىلىپ تۇرامىن”دەگەن ەكەن. دەمەك، دىنىمىزدە ولگەندەرگە بەلگىتاس قويۋ شاريعاتقا جات ەمەس ەكەن. ولگەندەرگە قۇران باعىشتاۋ – بارلىق مۇسىلمان الەمىندە كەڭ تارالعان. ول ولىلەردى ەسكە الۋ ءۇشىن جاسالعان شارا، عيبراتى، حيكمەتى مول نارسە. قۇران وقۋ ارقىلى ولىك شىققان ۇيگە ءوزىڭنىڭ ونىڭ قايعىسىن بولىسكەنىڭدى بىلدىرەسىڭ.
پايعامبار ايتادى: “قۇران كارىم وقىلعاندا، اللا قۇران وقىعانعا دا، ونى تىڭداعانعا دا، ساۋاپ جازادى. سوندىقتان ەگەر، وقۋشىلار مايىتكە قۇران باعىشتاسا، اللا وقۋشىلارعا بەرگەن ساۋابىن كەمىتپەستەن مايىتكە دە جازادى” دەيدى. سوندىقتان قۇران ءتىلۋاتى اللانىڭ ءسوزىنىڭ ساقتالۋى جانە يسلام ءدىنىنىڭ جاندانۋىنىڭ ءبىر جولى دەپ قاراۋ كەرەك.
قۇراندا “… كەيىنگى كەلگەن اۋلەت وكىلدەرى وزدەرىنەن بۇرىن ءوتىپ كەتكەن اتا-بابالارىنا دۇعا وقىپ: ءاي، اللا، ءبىزدى كەشىر، يماندا بىزدەن بۇرىن وتكەن باۋىرلارىمىزدىڭ كۇنالارىن كەشىر” (حاشر سۇرەسى، – 10 ايات).
پايعامباردىڭ ءوزى كەيبىر سۇرەلەردى مايىتكە وقۋدىڭ ارتىقشىلىعىن ايتقان. مىسالى “ياسين سۇرەسىن وقىساڭىز، ءمايىتتىڭ ازابى جەڭىلدەيدى” (يمام احماد مۋسنادي). “ادام بالاسى قايتىس بولسا، ونىڭ ىستەگەن ساۋاپ امالدارى توقتايدى، بىراق ءۇش نارسە توقتامايدى. ساداقا-ي جاريا (جاقسى ءىس), پەرزەنتىنىڭ وعان جاساعان دۇعاسى جانە پايدالى ءىلىمى”. ۋاححابيلەردىڭ اتاقتى سۇيەنگەن عۇلاماسى يبن جاۋزيا: ء“وزىنىڭ “كيتاب-ۋر-رۋح” اتتى ەڭبەگىندە الدىڭعى ءۇش عاسىرداعى يسلام عۇلامالارىنىڭ جەرلەۋ راسىمىنەن كەيىن قۇران وقۋدى وسيەت ەتكەن” دەيدى. ۋاحابيلەر ءوز كوزقاراستارى بويىنشا يبن حانبال، يبن تايميا، ال-جاۋزيا دوكترينالارىنا سۇيەنگەنمەن، ولگەن ادامدار ءوزى، مايىتكە، قۇران ءتىلاۋاتىنىڭ ساۋابى نەمەسە ولارعا جاساعان قىزمەتىنىڭ ساۋابى جەتپەيدى دەگەندەرگە قارسى شىققان. تاۋاسسۋل پايعامباردىڭ ءوزى ء“اي، اللا، سەنەن، تەك سەنەن عانا سۇراۋشىلار ءۇشىن سۇرايمىن” دەگەن ەدى. پايعامبار ءبىر بيشاراعا: ء“اي، اللا، سەنەن سەنىڭ پايعامبارىڭ ارقىلى سۇرايمىن. ءاي، مۇحاممەد، ءسىز ارقىلى اللاعا جالبارىنامىن. ءاي، اللا، پايعامباردىڭ حاققى، ءۇشىن ءمىناجاتىمدى قابىل ەتە گور” دەپ دۇعا جاسا دەيدى.
قىسقاشا تۇيىندەپ ايتساق، سالافيلەر يسلامدى تاراتۋ مەن حاليفات ورناتۋدىڭ نەگىزگى جولى جيھاد، ياعني ءدىندى كۇشپەن ەنگىزۋ دەپ سانايدى. بۇل قۇران ۇستانىمىنا تۇبىرىمەن قايشى كەلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنا قاراما-قايشى كوزقاراستارىن جاسىرماي ايتا الادى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاننىڭ بيلىك توبى ابدەن سىبايلاستىققا باتقان، «مۇسىلمان» اتىنا ساي ەمەس. سوندىقتان سالافيلەر بۇگىنگى كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىمدى حاليفاتپەن الماستىرىپ، شاريعات زاڭدارىن ۇستانۋعا، مەملەكەت باسىنا «حاليفا، ءامىر» سايلاۋعا ۇندەپ ءجۇر. بۇل ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باياندىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنە تونگەن قاتەر.

         قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگى مەن ادەت عۇرپىنا اشىق تۇردە رەۆيزيا جاساۋمەن اينالىسىپ جاتىر. ۋاححابي ءدىندارلاردىڭ پىكىرىنشە، سلاۆيان حالىقتارىن ايتپاعاندا، قازاق، وزبەك، ۇيعىر، قىرعىز ت.ب. حالىقتىڭ بارلىق ءداستۇرى يسلام دوگمالارىنا قايشى، سوندىقتان تەز ارادا جويىلۋى ءتيىس. سالافيلەر ء«وز ەلىڭنىڭ پاتريوتى بولما، يسلام ءدىنىنىڭ پاتريوتى بول» دەگەن يدەيانى ناسيحاتتايدى. بۇل ءاربىر ءۋاححابيدىڭ سالافيلىك يدەيانى تاراتۋ ءۇشىن ۇلت پەن مەملەكەت مۇددەسىن وڭاي ساتىپ جىبەرەتىنىن كورسەتەدى. سەن ەگەر ۇلتتىق مۇددە تۋرالى ايتساڭ مينيناتسيوناليست بولىپ قوعامنان الاستاتىلاسىڭ. ال قۇراندا ادامداردى ءوزارا ءبىر بىرىنەن ۇيرەنۋ ءۇشىن قاۋىم، ۇلت رەتىندە جاراتتىق دەگەن ايات بار. يسلامنىڭ نەگىزى – جيھاد دەپ ءتۇسىندىرىپ، كاپىرلەرگە قارسى قارۋلى سوعىسقا ۇندەيدى. ۋاححابيلەردىڭ تۇسىنىگىندەگى «كاپىر» ۇعىمىنا قازىرگى قازاقستان حالقىنىڭ 90%-ى كىرەدى. ۋاححابيلىك اعىمنىڭ ەرەكشەلىگى – سەنىم ماسەلەسىندە فاناتيزمگە بوي الدىرسا، وزىنەن باسقا تۇسىنىكتەگى مۇسىلماندارعا ەكسترەميستىك وشپەندىلىكپەن جاۋاپ بەرەدى. مۇندا ولاردىڭ ۇستانىمىندا قۇران پسيحولوگياسىنان، رۋحىنان اتىمەن جۇرداي. سالافيلەردىڭ ۇرانى، يدەولوگيالىق نەگىزى – ء«لا يلاھا يل-اللاھ، مۋحاممادۋن راسۋل-اللاھ» كاليماسىن وزىنشە بۇرمالاپ تۇسىندىرۋدە جاتىر. مىسالى، ۋاححابيلەر وسى كاليمانىڭ العاشقى بولىگىن «اللادان باسقا باس يۋگە لايىق نارسە جوق» دەپ تۇسىندىرەدى. «باس يۋ» ۇعىمىنىڭ اياسىنا باعىنۋ، سەنۋ، قورقۋ، قۇلشىلىق قىلۋ، جالبارىنۋ، ۇمتىلۋ، كومەك، قورعانىش سۇراۋ، ت.ب. كىرەدى. وسىلايشا، ادام اللادان باسقاعا باعىنسا، سەنسە، قورىقسا، ۇمتىلسا، جاردەم سۇراسا، ت.ب. دىننەن بەزگەن «كاپىرگە» اينالادى. مىسالى، ەگەر ءبىر ادام قۇدايدىڭ قۇلى رەتىندە اللا زاڭىنا (شاريعاتقا) ەمەس، كونستيتۋتسياعا باعىنسا، ول ادام ءبىر قۇدايعا سەنۋ فورمۋلاسىن بۇزعانى ءۇشىن «كوپ قۇدايعا تابىنۋشى» (ارابشا – مۇشرىك، كاپىردىڭ ءبىر ءتۇرى) اتانادى. ۋاححابيلىك ء«ىلىمدى» ۇستانۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، اجالدى پەندەلەر ويلاپ تاپقان كونستيتۋتسياعا باعىنۋ ارقىلى ول ادام كونستيتۋتسيانى قۇداي زاڭىنا تەڭگەرىپ، ونى جازعان ادامداردى قۇدايعا ساناعانمەن بىردەي كۇنا جاسايدى. بۇل كۇنا «قۇدايعا سەرىك قوسۋ» نەمەسە اراب تىلىندە «شيرك» دەپ اتالىپ، ونى جاساعان ادامدى ولتىرۋگە دە بولادى دەگەن ءپاتۋا شىعارادى. بۇل دەگەنىڭىز قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن ەرتەڭ ولار قازاقستاندا ەلى ءىشى بۇلىك شىعارۋعا نەگىز بولاتىن يدەولوگيالىق كەڭىستىك جاساپ جاتىر. ولار كورشىلەرىن وسى ءپاتۋا ارقىلى توناپ كەتە بەرەتىن بولادى. جالپى كەڭەستىك رەجيم كەزىندە تۇقىمى سەبىلگەن ۆاحابيلىك تەندەنتسيانى بۇگىنگى رەسەي ساياساتى قولدايدى. وتكەن عاسىردا كسرو قۇلاعان سوڭ پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ ىشكى تىنىشتىعىن بۇزۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان «ۋاححابيلىك ء«ىلىم» ورتا ازيا ەلدەرى مەن كاۆكاز ايماعىنا كىرگىزىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇل ءدىني-ساياسي دوكترينا شەشەنستان مەن وزبەكستانداعى، قىرعىزستان مەن تاجىكستانداعى تالاي قارۋلى قاقتىعىستار مەن جانجالداردىڭ شىعۋىنا باستى سەبەپ بولدى. بۇل قۇبىلىستان قازاق ەلى دە تىس قالماسىنا كۋا بولاتىن ۋاقىت تا تاياپ قالعان سەكىلدى. وعان بۇگىنگى ءدىني احۋالعا ساراپتاما جاساعاندا كوز جەتكىزىپ وتىرمىز.
سونىمەن قورىتا كەلە ۆاحابيلك سالافيلىك تەندەنتسيا بۇگىنگى قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ تاريحي قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرىن مويىندامايتىن تەولوگيالىق تۇرعىدان اشاري جولىنداعى ونىڭ ىشىندە ناقىل مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى. ال فيقحتىق تۇرعىدان حانافي جولىنا ەمەس «احل حاديس» مەكتەبىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتەتىن رەۆوليۋتسيالىق جولداعى اعىم. يسلامنىڭ نەگىزگى رۋحىنا ساي ەمەس ۇستانىمدارمەن سومدالعاندارىن وزدەرى سەزىنبەيتىن توپ. دەمەك اقىلدان گورى سەزىمگە بەرىلەتىن ويلاۋعا ەمەس، ەلىكتەۋشىلىككە ۇمتىلاتىن ناعىز فۋندامەنتايستىك باعىتتاعى يسلاموفوبيا قۇبىلىسىنا قىزمەت ەتەتىن جالداندى توپتار. بۇلاردى دەر كەزىندە مەمەلەكەتتىك دەڭگەيدە باقىلاپ ءتيىستى شەشىمدەر ارقىلى تىزگىندەمەسەك، ەرتەڭ قازاق بولمىسىنان ايرىلىپ، ءدىن دەپ اراب مادەنيەتىنىڭ سويىلىپ سوعىپ كەتۋىمىز عاجاپ ەمەس.
         ياساۋي دۇنيەتانىمىنىڭ نەگىزىندە سوپىلىق جاتىر. سوپىلىق ەشقاشان يسلامعا سىرتتاي وپپوزيتسيالىق سيپاتتا بولعان دا ەمەس. سوپىلىق يسلامنىڭ مازمۇنى، ءمانى. ال فورما مەن مازمۇن ءبىرتۇتاس نارسە عوي. سوپىلىق يسلامنىڭ، مۇسىلمانداردىڭ ەڭ قيىن-قىستاۋ كەزىندە قورعاۋشىسى بولا بىلگەن. مىسالى، تاريحتا موڭعول شابۋىلىنا قارسى، كۋبرايا، كرەستشىلەرگە قارسى شازيليا، ورىستاردىڭ وتارلاۋىنا قارسى ياساۋيا، ناقشبانديا، قالماقتارعا قارسى ناقشبانديا، افريكادا فرانتسۋز يمپەرياليستەرىنە سەنۋسيا، تيجانيا اعىلشىندارعا قارسى سۋحراۋارديا تاريقاتتارى ۇزدىكسىز سوعىس جۇرگىزدى. كوردىڭىز بە، سىرتقى دۇشپاندارعا قارسى ازاتتىق سوعىسىن جۇرگىزۋ مۇسىلمان الەمىندە تاريقاتتار ارقىلى مۇمكىن بولعان ەدى. بۇل سوعىستار سول داۋىرلەردە ءوز مادەنيەتىن، ەركىندىگىن، ازاتتىعىن، وتانىن قورعاۋ ءۇشىن جۇرگىزىلدى. سوندا سوپىلىق – يسلامعا وپپوزيتسيا ما؟ جوق الدە مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني تىرەگى مە؟ ونى ءوزىڭىز سارالاڭىز.
تاريحتاعى ياساۋي جولى – ءدىن ءىشى تۇتاستىققا جانە دىندەر اراسى تاتۋلىق پەن تولەرانتتىلىققا شاقىرادى. بۇل جولدىڭ ۇستىندىق نەگىزى – شاريعات، پسيحوتەحنيكالىق جۇيەسى – تاريقات، تانىمدىق نەگىزى – ماعريفات جانە اقيقاتتان تۇرادى. «شاريعاتسىز تاريقاتقا، ماعريفاتسىز اقيقاتقا وتۋگە بولمايدى»، – دەيدى ياساۋي. ءياساۋيدىڭ ءتورت ۇستانىمى مەن شارتى، ياعني، «زامان، مەكەن، يحۋان، رابتي سۇلتان» قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزگى ۇيىتقىسى بولدى. ياساۋي ءىلىمى بۇگىنگى قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ نەگىزى. سوندىقتان ءبىز ياساۋي جولىنداعى قازاق مۇسىلماندارىمىز. ونى ەشكىمنەن جاسىرا المايمىز. ياساۋي جولى فيكحتىق جاعىنان يمام اعزام ءابۋ حانيفانىڭ، اقايدتىق (دوكترينالىق) جاعىنان يمام ءماتۋرۋديدىڭ ىلىمىنە نەگىزدەلگەن، تۇركى حالىقتارى اراسىندا كەڭ تاراعان ناعىز تۇركىلىك مادەنيەتپەن سومدالعان ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگىمىزدىڭ ايناسى. ياساۋي ءىلىمى قازاقستانداعى دىنشىلىك قانا ەمەس دىندەر ارالىق تاتۋلىق پەن تولەرانتتىلىقتىڭ تەمىرقازىعى. ياساۋي ءىلىمى، قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسى مەن مەملەكەتتىلىگىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ نەگىزى.

ءسوز سوڭى:

قازاق دەگەن – تارپاڭ ازيانى قۇتحانا قىلىپ، بابىل ەلى (ۆاۆيلون) مەن ەل اتانى (ەللادا) بيلەگەن جاۋجۇرەك جۇرت.

قازاق دەگەن – ۆيزانتيا مەن ريمنەن سالىق الىپ، كۇللى ەۋروپانى قۇلدىقتان قۇتقارعانى ءۇشىن ەرلەرى ەتىگىن ءسۇيىپ، سۇلۋلارى توسەگىن قيعان اتتيلا – ەدىل باتىر…

قازاق دەگەن – اساۋ اسسيريا قۇرمەت تۇتقان كوشپەندىنىڭ التىن ۇرپاعى قايسار ءمادى قاعان…

قازاق دەگەن – ەدىرەڭ ەۋروپانىڭ ەتەگىن جاسقا تولتىرىپ، ازۋلى ازيانىڭ تىستەرىن شىقىرلاتا سىندىرعان «پاتشالاردىڭ پاتشاسى»; جالعىز ۇلىن ۇلتىنىڭ جولىنا قۇربان قىلىپ، اتاجاۋى كير پاتشانىڭ باسىن كەسىپ، اكەسىنىڭ كەگىن قايتارعان ساق پاتشايىمى تۇمار حانىم…

قازاق دەگەن – عيبراتتى عۇننىڭ كوسەمى، جايساڭ جۇرتىن ايداھارداي قاراقۇرىم قىتايدىڭ اجالدى اۋىزىنان امان الىپ وتكەن پاراساتى مىڭسيقىرلى مودە…

قازاق دەگەن – مىسىرعا قۇلدىقپەن قادام باسىپ، اقىل-سابىرىنىڭ ارقاسىندا ەلدىڭ سۇلتانىنا اينالعان، حاق تاعالانىڭ قاسيەتتى ءدىنى مەن مادەنيەتىن قىزعىشتاي قورعاعان قايتپاس قىپشاق بەيبارىس سۇلتان…

قازاق دەگەن – كيە قونىپ، قاسيەت دارىعان سالقار جەرى، شالقار كولىن جانىنداي سۇيگەن كەكتى كەرەي حان…

قازاق دەگەن – ءاز جانىبەكتىڭ، الماس قىلىش ابىلقايىردىڭ، اقىلى ارتىق ابىلايدىڭ، قاپىدا كەتكەن كەنەنىڭ نار نامىسى مەن ءور رۋحى…

قازاق دەگەن – تەمىر ءتۇيىپ، جەز جونعان; التىن ءۇيىپ، مىس يلەگەن قۇرىش بىلەك ەڭبەكقور…

قازاق دەگەن… قازاق دەگەن… قازاق دەگەن…

قازاقستاندىق كونفەسسيالاردىڭ بىرقاتارى وزدەرىنىڭ الەۋمەتتىك دوكترينالارىندا مەملەكەتتىك-كونفەسسياارالىق قاتىناستاردىڭ ءدىني تۇسىنىگىن قالىپتاستىردى. بىراق، مەملەكەتتىڭ زايىرلى تۇرپاتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءدىني ساياساتتىڭ نەگىزدەمەسىنە تۇپكىلىكتى جانە جۇيەلى قارىم-قاتىناستاردىڭ قاجەتتىلىگىن انىقتايدى. ءدىن ارقاشاندا  ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ جانە بارشا ادامزاتتىڭ الەۋمەتتىك-رۋحاني ساناسى ءۇشىن ۇلكەن ءرول وينادى. سوندىقتان ءدىندى بىلمەي ءوز تاريحىمىز جايلى تولىق حاباردار بولا المايمىز. مىسالى، شىعىس حالىقتارىنىڭ تاريحى ەۋروپادان ەرەكشە؟ وسى باعامدى وقۋ ارقاسىندا تاريحقا جاڭا كوزقاراسپەن قاراپ، كوپتەگەن كەزەڭدەر وزگەشە مانگە يە بولادى. قازىرگى كەزەڭدىك ماسەلەلەر مەن قايشىلىقتىق احۋالدار ءبىزدىڭ كورشىلەس ەلدەرىمىز بەن الەمدە ءدىني ىلىمدەرگە بايلانىستى بولىپ وتىر. سوندىقتان دىندەر ەرەكشەلىكتەرىن ءبىلۋ ءدىني احۋالعا نەمقۇرايدى قاراماۋعا جانە وعان ساقتىقپەن قاراۋعا ۇيرەتەدى.

ونىڭ ۇستىنە مادەنيەت، ونەر جانە عىلىمنىڭ بارلىق سالالارى ءدىني سەزىمدەرمەن تىكەلەي بايلانىستى. ءوز سەنىمىڭنىڭ نەگىزدەرىن بىلمەي جاتىپ، ءوز ۇلتىڭنىڭ ويشىلدارىن، جازۋشىلارىن، ونەر جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، ءدىني بەينەلەر بارلىق ەلدەردىڭ شىعارماشىل ادامدارىنىڭ  وي-بولمىسىن قامتيدى. ۇستىمىزدەگى III مىڭ جىلدىقتا الەمنىڭ بارلىق حالىقتارىندا دىنگە دەگەن قىزىعۋشىلىق بەلەڭ الۋدا. بۇل احۋال اسىرەسە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەرەكشە بايقالادى. قازاقستاندا كوپ كونفەسسيالى جاعداي قالىپتاسقان - ءاربىر ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ۋاعىزداۋشىلارى ءوز سەنىمدەرىنە قازاقستاندىق جاستاردى كوپتەپ تارتۋعا كۇش سالۋدا. ولاردىڭ كوپشىلىگى وزدەرىنىڭ ءدىني پارىزدارىن ورىنداۋدا، بىراق كەيبىر بىرلەستىكتەر جەتەكشىلەرى ءدىني توپتاردى ءوز قارا نيەتتى ماقساتتارىنا قۇرال ەسەبىندە پايدالانۋعا ۇمتىلۋى مۇمكىن. سوندىقتان مۇنداي «ورعا» ءتۇسىپ قالماس ءۇشىن دىندەر جايلى، اسىرەسە سوڭعى كەزدەردەگى جاڭا بىرلەستىكتەر تۋرالى ءبىلۋ قوعامدىق قاجەتتىلىك دەپ سانايمىز. كەز كەلگەن حالىقتىڭ ءدىني سەنىمىنە جانە ءداستۇرلى ۇستانىمدارىنا سىيلاسىمدىقپەن قاراۋ – مادەنيەتتىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتەدى. ءداستۇرلى ادەت-عۇرىپتارعا نەمقۇرايدى قاراۋ بىلىمدىلىككە جاتپايدى. كەيبىر ءدىني ۇستانىمدارى مىنەز-قۇلىقتىق تارتىپكە اينالعان ەلدەردە ونى دورەكى تۇردە ەلەمەۋ نەمەسە بۇزۋ سوتتىق ىسكە اكەلىپ تىرەۋى ابدەن مۇمكىن. 

قولدانىلعان ادەبيەتتەر:

1. اقاتاي س. ۇلتتىق ءدىل دەگەن نە؟//اقيقات. -1997. №3.

2. بۇرحانوۆ ق. قازاقستاننىڭ قوعامدىق ومىرىندەگى يسلامنىڭ ورنى// يسلام ىنتىماقتاستىق پەن بىرلىك جولىندا. – الماتى: اتامۇرا، 2008.

3. بۇلۇتاي م. ءدىن جانە ۇلت. – الماتى، 2006

4. قاسابەك ا. ۇلتتىق ءدىل// اقيقات. – 2000. -№8-9.

5. دەربىسالى ءا. يسلام جانە زامان. – الماتى، 2003.

6. مۋرات ادجي. پولىن پولوۆەتسكوگو پوليا. – موسكۆا، 1994.

7. جانىبەكوۆ ءو. ۋاقىت كەرۋەنى. – الماتى: جازۋشى، 1992.

8. كەنجەتاي د.ت. يسلامداعى حانافي ءمازحابىنىڭ قازىرگى ماڭىزى.  ياسساۋي ۋنيۆەرسيتەتى حابارشىسى. - تۇركىستان، 2010.
9. ابدىراسىلقىزى ا. ءدىن. ءداۋىر. ءداستۇر: زەرتتەۋلەر، ماقالالار،       سۇحباتتار. – الماتى، 2014.

10. امىرعازين س.ت. ءدىني كەلەشەگىمىزدىڭ كەلبەتى. –الماتى، 2000.

11. نازارباەۆ ن.ءا. «نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول». قازاقستان حالقىنا كەزەكتى جولداۋى. – استانا، 2014.

امىرعازين س.ت. ف.،ع.،كاند.، پروفەسسور

عزتو جەتەكشى مامانى

Abai.kz