عالىمداردىڭ سوڭعى زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا، جايىلىمدىق جەرلەر شەكتەن تىس پايدالانۋدان عانا ەمەس، مۇلدەم پايدالانىلماي بوس جاتقاننان دا ازىپ-توزادى ەكەن. جان-جانۋارلاردىڭ تۇياعى نەمەسە شالعى تيمەگەن شابىندىق-جايىلىمدىقتارداعى تابيعي وسىمدىكتەر تۇقىم شاشا الماي، شاشسا دا، جەرگە ەنگىزە الماي، ونىڭ ەسەسىنە قاجەتسىز وسىمدىكتەر ءوسىپ شىعىپ،  جەرگە سۋ سىڭدىرمەي توپىراعىنىڭ قۇنارلانۋىنا، وسىمدىكتەر دۇنيەسىنىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىندىگى، ءارى ول جەرلەر ورتەنىپ كەتۋگە دە بەيىم تۇراتىندىعى ابدەن دالەلدەنگەن.

قازاقستان جەر كولەمى جاعىنان دۇنيە جۇزىندە 9-شى ورىن السا، جايىلىمدىق جەرى (118 ملن. گا) بويىنشا 5-ءشى ورىن الادى جانە دالالىق ەكوجۇيەسى ساقتالعان ساناۋلى ەلدەردىڭ قاتارىندا. سول «قۇلازىعان يەن دالادا نە بار؟» دەگەن سۇراق كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە جۇرەدى. عالىمدار زەرتتەۋىنە جۇگىنسەك، كوكوراي شالعىندى دەگەن ورمان القابىنىڭ بەلگىلى ءبىر الاڭىندا 50-گە تارتا وسىمدىك ءتۇرى بار بولسا، ءدال وسىنداي دالالىق الاڭقايدا سيرەك بولسا دا ودان 2 ەسە كوپ 100 شاقتى وسىمدىك ءتۇرى كەزدەسەدى ەكەن. ەڭ باستىسى، ول وسىمدىكتەر اراسىندا ەمدىك قاسيەتى بارلارى وتە  كوپ. قاراپايىم عانا مىسال: الدىندا مىڭداعان جەمگە سەمىرگەن جىلقىسى بار قالانىڭ ماڭىنداعى قالتالىلار نەگە قىسقى سوعىمىن شالعايداعى ىرعىزدان الدىرادى؟ سەبەبى تۇسىنىكتى، سان الۋان ەمدىك قاسيەتى بار ءتۇرلى ءشوپتى جەگەن مالدىڭ ەتى دە ءدامدى، شيپالى.

جايىلىمدىق جەرلەردە ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىك بۇزىلا باستاسا، ونى قالپىنا كەلتىرۋ قيىننىڭ قيىنى ەكەنىن كۇندەلىكتى ومىردەن كورىپ ءجۇرمىز. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك، مال ونىمدەرىنىڭ 80%-ى جەكە اۋلالارداعى قوسالقى شارۋاشىلىقتاردا وندىرىلەدى ەكەن. مال باسى شەكتەن تىس شوعىرلانعان ەلدى مەكەندەر اينالاسىنىڭ قانداي كۇيگە ۇشىراپ جاتقانى بەلگىلى. كوپتەگەن اۋىلداردىڭ جان-جاعى تۋلاق سۇيرەتكەندەي، قۇم باسقان، سورعا اينالعان.  شارۋا قوجالىقتارىنىڭ ءوزى قىسى-جازى ءبىر جەردەن قوزعالماي مال جايىپ، قۇدىقتاردىڭ، اشىق سۋ كوزدەرىنىڭ اينالاسىن ازدىرىپ جىبەردى.

سوڭعى جىلدارى قر ۇكىمەتى، جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر جايىلىمدىقتارعا قاتىستى قالىپتاسقان تۇيتكىلدى جاعدايدى تۇزەتۋ، ەڭ باستىسى، ونى ورنىقتى باسقارۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرۋشىلىق، قۇقىقتىق، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، اعارتۋشىلىق شارالاردى قولعا الۋدا. ونىڭ وڭ ناتيجەسىن كورۋگە، پايدالانىلماي جاتقان شالعاي جايىلىمدىقتاردى سۋلاندىرۋعا، ءتيىمدى پايدالانۋعا ءبىراز ۋاقىت جانە قوماقتى قارجى قاجەت بولادى. سونداي-اق تۇرمىسى جايلى اۋىلعا ۇيرەنىپ قالعان قوجالىق يەلەرىنىڭ، جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ قاتىپ قالعان كوزقاراسىن وزگەرتۋ دە وڭاي ەمەس. 40 جىل مال دارىگەرى بولىپ قىزمەت جاساعان ءبىر اعامىز: «مالدى ءوسىرۋ ءۇشىن، ءوزىڭ دە مال سياقتى ءومىر ءسۇرۋىڭ قاجەت»، — دەگەن ەدى ءبىر سوزىندە. استارلاپ ايتىلعانىمەن، قازىر كىم شۇرايلى جايىلىم ىزدەگەن مال سياقتى، كوشىپ-قونىپ ءومىر سۇرگىسى كەلسىن؟ سوڭعى جىلدارى شارۋاشىلىق قۇرىلىم باسشىلارى «مالشى شىقپايدى» دەپ ەڭىرەگەندە ەتەكتەرى جاسقا تولادى، ءتىپتى سول ءۇشىن كاسىپتەرىن جاۋىپ جاتقاندارى دا بارشىلىق.

سوندا قايتپەكپىز؟ ءبىز اۋىل شارۋاشىلىق قۇرىلىمدارىنىڭ پايدالانۋعا العان جەرى توڭىرەگىندە عانا ماسەلە قوزعادىق. پايدالانىلماي جاتقان بوسالقى جەرلەرىمىز ودان دا از ەمەس. اقتوبە وبلىسىنىڭ بارلىق تەرريتورياسىنىڭ 89,7%-ى، نەمەسە 27 ملن گەكتارى اۋىل شارۋاشىلىق القاپتارى بولىپ سانالسا، وسى القاپتىڭ جارتىسىنان استامى بوسالقى جەر ساناتىندا پايدالانىلماي بوس جاتىر. ءبىر كەمشىلىگى سول — بۇل ساناتتاعى جەرلەردەگى جايىلىمدىقتاردىڭ 8,5 %-ى عانا سۋلاندىرىلعان. باسىم بولىگى، ياعني 82,8 %-ى جەر كولەمدەرى اۋماقتى، شالعاي جاتقان وبلىسىمىزدىڭ بەس بىردەي — ايتەكە بي، بايعانين، ىرعىز، مۇعالجار، شالقار اۋداندارىندا  ەكەن. شۆەيتساريا سياقتى ەل سيىپ كەتەتىن ىرعىز اۋدانى جەرىنىڭ جارتىسى بوس جاتىر. مۇنداي بوسالقى جەرلەر ساناتى بىزگە شەكارالاس قوستاناي، قاراعاندى، قىزىلوردا وبلىستارىنىڭ شالعاي اۋداندارىندا دا جەتەرلىك.

كيىك تۇياعى جەردى تۇلەتەدى

ەگەر، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، تۇياقتى جانۋار جايىلماسا، وزىنەن ءوزى ازىپ كەتەتىن «بەتپاق» اتالىپ كەتكەن ۇلان بايتاق سايىن دالامىزدى كەلەر ۇرپاققا قالاي جەتكىزەمىز؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ونىڭ ازىرگە ءبىر عانا شەشىمى بار. قازاق ءۇشىن كيەلى جانۋار اتانعان، اڭىز-ەرتەگىلەرىنە، كۇي-جىرلارىنا ارقاۋ، دالامىزعا كورىك بولعان كيىك سانىن قالپىنا كەلتىرىپ، تۇياعىمەن جەرىمىزدى تۇلەتۋ قاجەت.

بوكەن ءشوپتى تاڭداپ-تالعاپ جەيدى، قوي سياقتى تۇبىنەن ۇزبەيدى، تەك جوعارى جاعىنان كەرتىپ الىپ قانا جايىلادى. كوبىنە ءار جەردەگى ءشوپتى تەرىپ، جۇرە جايىلادى. سوندىقتان وسىمدىكتەردىڭ ءوسۋى توقتامايدى، كەرىسىنشە تۇقىمىن شاشتىرىپ، ونى ۇشكىر، اشا تۇياقتارىمەن جەرگە ەنگىزەدى. اقبوكەندەر ەلسىز جەرلەردە قۇرامىندا ىلعالى مول شىرىندى وسىمدىكتەرمەن قورەكتەنەتىن بولعاندىقتان، سۋلى جەرلەردەن الىس ايماقتاردا دا تىرشىلىك ەتە بەرەدى. سۋ كوزىنەن ۇزامايتىن ءۇي جانۋارلارى سياقتى ەمەس، جازعى، قىسقى جايىلىم اۋىستىرعاندا مىڭداعان شاقىرىمدى ەرسىلى-قارسىلى كوكتەي وتەدى.

90-شى جىلداردىڭ اياعى مەن 2000 جىلداردىڭ باسىندا كيىك سانى كۇرت ازايىپ، جويىلىپ كەتۋ شەگىنە جەتكەن. زووينستيتۋت مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، 2003 جىلى بەتپاقدالا تارالىمىنداعى كيىكتەردىڭ 1,8 مىڭ داراعى عانا قالعان. قر ۇكىمەتى كەش تە بولسا وڭ شەشىم قابىلداپ، كيىكتەردى اۋلاۋعا تىيىم سالدى جانە ول شەشىمدى 2020 جىلعا دەيىن ۇزارتتى. 2007 جىلى اقتوبە وبلىسىنان ىرعىز-تورعاي مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆاتىن قۇرىپ، 763549 گا جەردى ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماققا ءبولدى. وتكەن جىلى كورشىلەس قوستاناي وبلىسىنىڭ امانگەلدى جانە جانكەلدين اۋداندارىندا دا «التىن دالا» تابيعي رەزەرۆاتى اشىلدى. قازىرگى تاڭدا ىرعىز-تورعاي تابيعي رەزەرۆاتىنىڭ جەر كولەمىن 409 مىڭ گەكتارعا ۇلعايتۋ، ەكى رەزەرۆات ارالىعىنان ەكولوگيالىق ءدالىز اشۋ قۇجاتتارى جاساقتالۋدا. بۇعان قازىر رەزەرۆات قورعاۋىنداعى جەر كولەمى 296 مىڭ گەكتار بولاتىن تورعاي زوولوگيالىق قاۋمالىن (زاكازنيك) قوسىڭىز. قارجىدان تاپشىلىق كورمەي، جوسپارلانعان شارالار جۇزەگە اسسا، قازاقستاننىڭ قاق ورتاسىندا دۇنيە جۇزىندەگى اۋقىمدى ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماق كەشەنى پايدا بولعالى تۇر.

مىنا قىزىقتى قاراڭىز:  1972 جىلى قازاقستاندا ەكەۋدىڭ ءبىرى بولىپ ىرعىزدا كيىك ەتىن وندىرەتىن مەملەكەتتىك اڭشىلىق وندىرىستىك شارۋاشىلىعى قۇرىلىپ، كيىك سوياتىن الىپ مۇزداتقىشى بار كومبينات سالىنسا، قازىر كەرىسىنشە سول ىرعىزدا كيىكتەردى قورعايتىن عىلىمي مارتەبەسى بار مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆات اشىلىپ، الىپ اكىمشىلىك عيماراتى كەشەنى سالىندى. سول كەزدە بىرنەشە ونداعان اڭشى بريگادالارى كيىك اتىپ دالامىزدى قانعا بوكتىرسە، قازىر قورىقشىلار كۇن-ءتۇن قاتىپ، مۇز جاستانىپ، اپتاپ ىستىقتا دالا كەزىپ، سول كيىكتەردى قورعاۋدا.

بۇل شارالار ناتيجەسىز دە ەمەس. رەزەرۆات اشىلعاننان بەرگى 5 جىلدا بەتپاقدالا تارالىمىنداعى كيىكتەر سانى 5 ەسە ءوسىپ، 2007 جىلعى 22,8 مىڭنان 2012 جىلى 110 مىڭعا جەتتى. الەم بويىنشا كيىكتەردىڭ 5 تارالىمى بولسا، قازاقستانداعى اقبوكەندەردىڭ 80 %-ى، دۇنيەجۇزىندەگى اقبوكەندەردىڭ 70 %-دان استامى وسى بەتپاقدالا تارالىمىنىڭ ەنشىسىندە. ەڭ باستىسى، ەل اۋماعىنان سىرتقا شىقپايتىندىقتان، مۇنداعى كيىكتەر ناعىز قازاقستاندىق ءتۇر بولىپ سانالادى جانە باسقالاردان دەنە ءبىتىمىنىڭ ىرىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى.

جەزكيىك، ءبىزدىڭ جاقتان قايدا كەتتىڭ؟..

وتكەن عاسىردىڭ باسىندا دا بۇل جانۋار بيولوگيالىق ءتۇر رەتىندە جويىلىپ كەتۋ قاۋپىندە بولعان. سول كەزدەرى دە ءمۇيىزى دارىلىك شيكىزات ەسەبىندە شەت ەلدەرگە  جوعارى باعامەن ساتىلعان. وكىنىشكە قاراي، ءبىر عاسىر وتسە دە، كيىكتىڭ وزىنە سور بولىپ جابىسقان ءمۇيىزىنىڭ باعاسى ءتىپتى شارىقتاپ، اقشاعا قۇنىققان براكونەرلەر ايىلدارىن جيار ەمەس. ءمۇيىز كيىكتىڭ تەكەلەرىندە عانا بولعاندىقتان، ولاردىڭ ەشكىلەرگە قاراعانداعى ۇلەس سالماعى جىل سايىن كۇرت ازايىپ بارادى. 2012 جىلعى مونيتورينگتىك زەرتتەۋلەر كوكتەمگى ساناقتا جازعى جايلاۋعا كورشىلەس اقتوبە وبلىسىنىڭ ايتەكە بي اۋدانىنا، قوستاناي وبلىسىنا كەتكەن كيىكتەردىڭ تەكەلەرى كۇزدە 2 ەسە ازايىپ كەلەتىندىگىن، كۇيەك الدىندا ەشكىلەرگە قاراعاندا ۇلەس سالماعى 3,9  % عانا بولاتىندىعىن، تيىسىنشە ەشكىلەرى نەگىزىنەن ەگىز تۋاتىنىنا قاراماستان ءاربىر 100 انالىققا 73 قۇرالاي عانا ەرگەندىگىن كورسەتتى.

قورعاۋ كۇزەت جۇمىستارىنىڭ تيىمدىلىگى بولار — رەزەرۆات اۋماعىندا براكونەرلىك وقيعا ورىن العان ەمەس. رەزەرۆات اشىلعاننان كەيىنگى جىلدارى كولىكتەردىڭ جاراقتى، جاڭا كەزىندە ەرەكشە قورعالاتىن اۋماققا شەكارالاس جەرلەردەن ءتىپتى قۇرامىندا قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرى بار قاسكويلەر توبى بىرنەشە رەت ۇستالدى. رەزەرۆاتتىڭ اۆتوپاركى 6 جىلدان بەرى جاڭارتىلماعاندىقتان، سول كەزدە الىنعان ۋاز اۆتوكولىكتەرى قازىر ەسكىرگەن، ونىمەن بروكونەرلەردى ۇركىتۋگە عانا بولادى. شامامەن ۇزىندىعى 200, ەنى 80, پەريمەترى 600 شاقىرىم بولاتىن ەرەكشە قورعالاتىن ەلسىز، جولسىز تابيعي اۋماقتى، ودان دا تىس جەرلەردى قورعاۋ-كۇزەتۋ، كۇزەتىپ قانا قويماي قاسكويلەردى ۇستاۋ قازىرگى زامانعى «دجيپ»، نەمەسە جاڭا «ۋاز» كولىكتەرىنسىز، ۇشاقتارسىز مۇمكىن ەمەس بولىپ وتىر. رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت قارجىسى بىزدەن كەيىنگى اشىلىپ جاتقان ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتارعا ءبولىنىپ جاتسا كەرەك، نەگىزگى قورعا مۇلىك الۋعا سوڭعى جىلدارى قارجى بولىنبەي كەلەدى. اقتوبە وبلىستىق قارجى مەكەمەلەرى ءبىزدى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە قارايدى دەپ جاتىرقايدى. «قىتاي مەديتسيناسىنا قاجەتتى شيكىزات دايىنداپ جاتىرمىز» دەپ، اقتوبەدەگى قىتايلىق مۇناي كومپانيالارىنىڭ دا تامىرىن باسىپ كوردىك، بىراق ولار دا ءۇنسىز. وسى ماقالانى اياعىنا دەيىن وقىعان قالتالى ازاماتتار، شىنايى پاتريوتتار بولسا، ءبىزدىڭ جانايقايىمىزدى تۇسىنەر دەپ ويلايمىز، ءارى ۇمىتتەنەمىز.

كەشەگى كەڭەس زامانىندا كيىكتەردى اۋلاۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالىنىپ، سانىن 50-ءشى جىلدارى — 900 مىڭعا، 70-ءشى جىلدارى — 1,1-1,2 ملن-عا دەيىن ارتتىرىپ، وندىرىستىك دەڭگەيدە اۋلايتىن دارەجەگە جەتكىزگەن تاجىريبەسىن قازىر دە قولدانۋعا بولادى. 1955-1981 جىلدار ارالىعىندا تەك ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا 4 ملن 137 مىڭنان استام اقبوكەن اۋلانىپتى. ناتيجەسىندە 71 مىڭ 112 تونناداي ەت، 3 ملن 614 مىڭ تەرى وندىرىلگەن. فرانتسيا، يتاليا جانە وسى سياقتى بىرقاتار شەت ەلدەر ەمدىك قاسيەتى بار جەڭسىك تاماق رەتىندە  3 مىڭ 500 تونناداي اقبوكەن ەتىن ساتىپ العان. 300 تونناداي بوكەن ءمۇيىزى دارىلىك شيكىزات ەسەبىندە شەت ەلدەرگە شىعارىلعان ەكەن.

قازىر دە ءوندىرىس وشاقتارىنىڭ، اسىرەسە، مۇناي-گاز سالاسىنداعى وندىرىستەردىڭ كوپ اشىلۋىنا، اۆتوكولىك، تەمىرجول دالىزدەرىنىڭ سالىنۋىنا بايلانىستى كيىكتەردىڭ تارالۋ ارەالىنىڭ قىسقارعانىنا قاراماستان، قازاقستانداعى اقبوكەندەر سانىن 500 مىڭعا جەتكىزۋگە ابدەن بولاتىنىن ايتادى زەرتتەۋشىلەر.

تىزىمدەر مەن جوبالار

حالىقارالىق تابيعات قورعاۋ ۇيىمدارى كيىكتىڭ جوعالىپ كەتۋ قاۋپى جايلى ءبىرىنشى بولىپ دابىل قاعا باستادى. سيرەك جانۋارلاردىڭ ساتىلۋىن رەتتەيتىن حالىقارالىق كەلىسىم-شارتقا (سيتەس) قاتىسۋشى ەلدەر (قازاقستان 2000 جىلدان بەرى قاتىسادى) قوسىمشاعا 1995 جىلى سيرەك جانۋار رەتىندە كيىكتى ەنگىزدى، 2001 جىلى رەسەي مەن قازاقستاننان كيىكتەردىڭ ءمۇيىزىن يمپورتتاۋعا تىيىم سالۋدى ۇسىندى. حالىقارالىق تابيعات قورعاۋ وداعى (حتقو) 1996 جىلى بۇل ءتۇردى «سيرەك كەزدەسەتىن جانە قۇرىپ بارا جاتقان جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر تىزىمىنە» ەنگىزسە، 2004 جىلى جەردەگى بيولوگيالىق سان الۋاندىقتى ساقتاپ قالۋ تۇرعىسىندا كيىك ماسەلەسىن ەڭ ماڭىزدى دەپ ماسەلە دەپ جاريالادى.

2009 جىلدان بەرى جۇمىس جاسايتىن عالامدىق ەكولوگيالىق قور، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى دامۋ باعدارلاماسى، قر ۇكىمەتىنىڭ قولداۋىمەن قۇرىلعان «دالالىق ەكوجۇيەلەردى ساقتاۋ جانە ورنىقتى باسقارۋ» جوباسى جانە قازاقستاننىڭ بيولوگيالىق الۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋ اسسوتسياتسياسى تابيعي رەزەرۆاتتى باسقارۋ جوسپارىن حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەستەندىرۋ، رەزەرۆات اۋماعىن ۇلعايتۋدىڭ عىلىمي-جاراتىلىس جانە تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەلەرىن، جەرگە ورنالاستىرۋ جوبالارىن جاساقتاۋ، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق، عىلىمي-ادىستەمەلىك كومەكتەر كورسەتۋ، زاماناۋي قوندىرعىلارمەن جابدىقتاۋ، حالىقارالىق ساراپشىلار مەن وتاندىق عالىمداردىڭ جاردەمىن ۇيىمداستىرۋ سياقتى بىرنەشە جوبالاردى جۇزەگە اسىردى، اسىرا دا بەرمەك.

ىرعىز-تورعاي مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆاتى — اقتوبە وبلىسىنداعى رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى حالىقارالىق ماڭىزعا يە بىردەن-ءبىر ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماق. ول  بەتپاقدالا تارالىمىنداعى كيىكتەرمەن قاتار، دۇنيەجۇزىلىك رامسار كونۆەنتسياسى تىزىمىنە ەنگەن باتپاقتى سۋلى ولكەنى، ونداعى قىزىل كىتاپقا ەنگەن قۇستاردى دا قورعايدى. ولاي بولسا تابيعي رەزەرۆاتقا بارلىق دەڭگەيدە قولداۋ كورسەتىپ، تابيعي بايلىعىمىزدى حالىق بولىپ جۇمىلا قورعاۋىمىز قاجەت.

مەرەكە جۇبانياز،

ىرعىز-تورعاي مەملەكەتتىك تابيعي

رەزەرۆاتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى.         

اقتوبە گازەتى. (2013 جىل، 1 تامىز)