(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەلەردە:

http://abai.kz/post/view?id=3654

http://abai.kz/post/view?id=3663

http://abai.kz/post/view?id=3689)  

يسلام تاريحىندا ءدىندى ۇعىنۋدىڭ، قابىلداۋدىڭ ەرەكشە فورماسى رەتىندە پايدا بولعان “سوپىلىق اعىم” رەسمي دىندەگى (كالام مەن فيقح) شەكتەن شىققان ترانستسەندەنتالدىلىققا قارسى كۇرەسكەنى سياقتى ياساۋي ءىلىمى دە تۇركىلىك دۇنيەتانىمنىڭ نەگىزگى كاتەگورياسى بولىپ تابىلاتىن ۋنيۆەرساليزمگە ساي، ءتاڭىردى ءبىر جازالاۋشى تىلسىم كۇش رەتىندە ەمەس، ءتاڭىردى جانە ونىڭ ۇكىمدەرىن ءسۇيۋ ارقىلى، “عاشىقتىق-ماحابباتپەن” قۇرمەتتەۋدى، سونىمەن قاتار اللاعا ماحابباتپەن قاۋىشۋ-ۇلاسۋ ءادىسىن قالىپتاستىردى. ماحاببات ادامداعى جاۋاپكەرشىلىك سەزىمدى، يمان، جانپيدالىق، ت.س.س. اسىل قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرىپ جانداندىرادى. ادام حيكمەت كومەگىمەن عانا ءماندى-ماعىنالى ءومىر، “ادامشا تىرشىلىك ەتۋ ونەرىن” مەڭگەرە الادى. سونىمەن حيكمەت ۇعىمىنىڭ ءمانى، “قۇندىلىقتاردىڭ تانىلۋى”، “شىندىققا جەتۋ ءىلىمى”، ء“تاڭىرىنىڭ ماحابباتپەن تانىلۋى” دەگەنگە سايادى. كەزىندە تۇركى مادەنيەتى، فولكلورى، سەنىمى، ءتىلى، ادەبيەتى، اڭىز-ءافساناسى مەن ادەت-عۇرىپتارىنا بايلانىستى رەسەيلىك ميسسيونەرلەر تاراپىنان تەرەڭ ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەندىگى بارشاعا ايان. وسى اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە «بىرىككەن ماتەريالدار» كەڭەس باسشىلىعى نەمەسە كوممۋنيستىك جۇيە تاراپىنان بىزگە قارسى اسسيميلياتسيا، دىنسىزدەندىرۋ جانە بارلىق رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدان الاستاتۋ ارەكەتىندە ۇلكەن ءرول ويناعاندىعى دا بەلگىلى. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ سوپىلىق ءداستۇرى تۇركىستاندا، ياعني وزبەكستان، قىرعىزستان، قازاقستان، تۇركىمەنستاندا كەڭ تامىر جايعان جانە اۋىر قىسىم، بارلىق قارسى شابۋىلدارعا قاراماستان كوممۋنيستىك رەجيمدە دە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتپاعان. كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ يدەولوگ-كەڭەسشىلەرى بۇل مادەنيەتتى، ادەت-عۇرىپتى اتەيزمنىڭ الدىندا تۇرعان قاۋىپتى كۇش رەتىندە تانىپ جانە وسى كۇشتى “عىلىمي تۇرعىدان” قايتا ءتۇسىندىرىپ كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ مۇددەسىنە قولدانۋدى ماقسات ەتكەن، سونداي-اق ونى وزدەرىنىڭ اتەيستىك ۇگىت-ناسيحات ادىستەرىندە قولدانعاندىعى دا ءمالىم. كەڭەس يدەولوگتارىنىڭ جالپى يسلام ءدىنىن باتىستىڭ تەرەزەسىنەن كورىپ، باعالاعاندىعى بەلگىلى. مىسالى، يسلام تۋرالى كىرىسپە جاساعان كەزدە حريستيان ءدىنى تۇرعىسىنان قاراستىرادى. “ورتا عاسىرداعى شىعىس پانتەيزمى باتىستاعىداي ناتۋراليستىك جانە ميستيكالىق باعىتپەن دامىعان ەدى” دەپ ءسوز باستاعاننان كەيىن، ياساۋي مادەنيەتىن “باتىس قالىبىنا” قاراي ولشەپ، پىشكەن. كەڭەس يدەولوگتارى ماتەرياليستىك كوزقاراسپەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن يبن سينا (980-1037), فارابي (870-950) سەكىلدى ۇلى ويشىلداردى دا قاساقانا دىنگە قارسى جانە “تابيعات قۇبىلىستارى مەن ادامدى جۇيەلى تۇردە قاراستىراتىن ناتۋراليس-پانتەيست ورتاعاسىردىڭ ەركىن ويشىلدارى” رەتىندە تانىستىرعان. عىلىمي اتەيزم ماماندارى سوپىلىقتاعى مۋحابباتۋللاح (اللاعا عاشىقتىق) تەرمينى جانە “عاشىقتىق – اللانى تانۋدىڭ (ماعريفاتۋللاح) ءدال ءوزى” دەگەن كوزقاراستى نەگىزگە الىپ، ءداستۇرلى يسلام كوزقاراسىنا بۇنىڭ قاراما-قايشى ەكەندىگىن «دالەدەپ»، يسلام ءدىنىنىڭ سۇيىسپەنشىلىك ءدىنى ەمەس، قورقىنىش ءدىنى رەتىندە تانىتىپ باققان. بۇلار “اللاعا عاشىقتىق ارقىلى جاقىندايتىن “پانتەيستىك كوزقاراس” ادامدى تاڭىرگە اينالدىرۋ يدەياسىن وزىمەن بىرگە الا كەلگەنى ءۇشىن قاناۋشى، بيلىكتەگى توپتىڭ يدەولوگياسىنا اينالعان يسلام ءدىنىنىڭ بەدەلىن تۇسىرەتىن قارسى كوزقاراس بولعان” سەكىلدى ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە تىرىسقان.

مىنە، ماركسيستىك ءتۇسىندىرۋ بويىنشا، ياساۋي مادەنيەتىندە بيلىككە وپپوزيتسيالىق ارەكەت پەن سوپىلىقتىڭ بارلىق نەگىزدەرى مەن ۇستانىمدارى (پرينتسيپتەرى) بار. مىسالى، ءياساۋيدىڭ ىشىندەگى ەڭ باستى قازىنا-فاقر، ياعني كەدەيلىك. فاقر ماقامى “بايلىققا ” قارسى، بيلىككە قارسى وپپوزيتسيالىق فورما الىپ وتىر. دەمەك، ماركسيستەردىڭ ءتۇسىندىرۋى بويىنشا، «ياساۋي بيلەۋشى تاپ ەمەس، ەزىلگەندەردىڭ جارشىسى، ۇستازى. ول، حيكمەتتەرىندە ءدىني-ميستيكالىق، ابسوليۋتتىك مورالدىق قۇندىلىقتاردى، ادىلەت، تەڭدىكتى، جاقسىلىقتى ۋاعىزداپ، قاراحان مەملەكەتى مەن جوعارعى بيلەۋشى تاپتىڭ زۇلىمدىقتارىنا قارسى شىقتى، مىنەپ، سىنادى. وسى سياقتى تۇسىنىكتەرى ميستيكالىق فورمادا بولسا دا پروگرەسسيۆتىك ماعىنادا ىلگەرى تۇر. ويتكەنى، بۇل يدەيا، توبىردىڭ ەركىمەن قالاۋى، ارمان تىلەگىن بىلدىرەدى. سونداي-اق، “قۇران مەن سۋننا بويىنشا ايەل مەن ەركەك تەڭ ەمەس، ايەل ەركەكتەن تومەنگى دارەجەدە تۇر. ايەل ءۇيدىڭ كۇڭى، قوعامداعى ىستەردى ءوز الدىنا شەشە المايدى، بوتەن ادامداردىڭ الدىندا ءجۇزىن اشىپ جۇرە المايدى. ياساۋي مادەنيەتىندە تاريقاتتاعى زىكىرگە ايەلدەر قاتىسا الادى». وسىنداي مالىمەتتەر مەن دالەلدەر ياساۋي مادەنيەتىندەگى اسىرەسە ايەلدەرگە قاتىستى ماسەلەدە يسلامدا جات ەكەندىگىن كورسەتەدى.

تۇيىندەي تۇسسەك، ياساۋي مادەنيەتى يسلام ءدىنىنىڭ ىشكى (باتيني) ءمانى، رۋحاني پسيحوتەحنيكالىق ەتيكالىق كەمەلدەنۋدىڭ وزىندىك ادىستەمەلىك قاعيداسى مەن ەرەجەلەرى قالىپتاسقان ءداستۇرلى تۇركى سوپىلىق ءىلىمنىڭ قازاق تۇسىنىگىندەگى، ءدىني تانىمىنداعى كورىنىسى. وسى مادەنيەت كەشەگى جەتپىس جىلدىق قىزىل يمپەريانىڭ تەمىر قۇرساۋلى قىسپاعىنان قۇتىلىپ، عىلىمي اتەيزمنىڭ كوزدەگەن «سينتەزى» مەن كورىگىنەن ەرىمەي امان ساقتالدى. قازاق ءوز بولمىسىنان الىستاماي ۇلتتىعى مەن ءداستۇرلى تاريحي ساباقتاستىعىنان قول ءۇزىپ قالمايىنشا، ياساۋي مۇراسى مەن مادەنيەتى تىرشىلىگىن جالعاستىرا بەرەدى. ياساۋي تاعىلىمى مەن مۇراسى جۇرەكتىڭ تۇكپىرىندە جاتقان تەرەڭ (دەرۋني) سۋبستانتسيونالدىق اللاعا دەگەن عاشىقتىق. كەشەگى كوممۋنيستىك رەجيم تاريحتاعى كالام مەن ءسۋفيزمنىڭ «ۋلاما مەن سۋفيلەردىڭ» قاقتىعىستارى مەن تۇسىنىسپەۋشىلىكتەرىن زەردەلەپ، وتە نازىك ۇستالىقپەن ءوز مۇددەلەرىنە پايدالانا ءبىلدى. جالپى وريەنتاليستيكا، شىعىستى اڭدىپ، سىرتتاي باقىلاپ وتە ارزان ءارى وڭاي ولجا قىلىپ كەلگەن. بۇل ماسەلە تاريحتان بەلگىلى. مۇنداي ارەكەت بۇگىن دە باسقا فورمادا جالعاسىن تابۋدا. سوندىقتان ەگەر ءبىز وتكەنىمىزدەن تاعىلىم، تاريحتان ساباق الۋدى ۇيرەنگەندەي بولساق، وندا، ء«سىز، ءبىز دەگەن حالايىقتان قاشتىم مەن» دەپ، ەسكەرتىپ كەتكەن قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ امانات-وسيەتىن جادىمىزدا ساقتاپ، «مەنىڭ جولىم حاق، سەنىڭ جولىڭ شاتاق» دەپ، ەكى جىككە بولىنبەي ءوزارا كەڭپەيىلدىلىكپەن، ءدىني توزىمدىلىكپەن (تولەرانتتىلىق) ءوزىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس قازاقى مادەنيەتىمىزدى زەردەلەۋدە، زەرتتەۋدە وتە مۇقيات ءارى وياۋ بولۋدى سەزىنگەنىمىز ابزال.

قازىرگى تاڭدا قوعامىمىزدا ارۋاق، اۋليە، سوپىلىق، زىكىر ارقىلى قالىپتاسقان قازاق مۇسىلماندىعى يسلامعا جات دۇنيەتانىمداعى جەكە اعىم رەتىندە كورسەتۋ بەلەڭ الىپ بارادى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تۇسىنىگىن سىناپ، ونىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى مەن يدەيالارىن جوققا شىعارۋ ارەكەتى قۇران مەن حاديس شەڭبەرىندە ءجۇرىپ جاتىر. ياعني، ءدىني تانىمداعى ءاربىر ۇعىم، كاتەگوريا، سيمۆولدار مەن تۇعىرلاردىڭ قۇراندا ورىن العاندىعى نەمەسە الماعاندىعى نەگىزگى ولشەمگە اينالدى. بۇل جەردە تەك سالافيلەر عانا ەمەس، يسلامداعى بارلىق اعىمدار وزدەرىنىڭ نەگىزگى ولشەمى رەتىندە قۇراندى تانيدى. قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ نەگىزىندە ياساۋي ءىلىمى جاتىر. سونىمەن «مەنىڭ حيكمەتتەرىم قۇران ءمانى» – دەگەن ياساۋي ءىلىمى، مادەنيەتى جانە جولىنا دەگەن تاريحي ساناعا قۇرمەتتىڭ ورنىنا ونى قارالاۋ، جوققا شىعارۋ بەلەڭ الىپ وتىر. قازاق مۇسىلماندىعى دا ياساۋي مادەنيەتى ارقىلى قۇرانعا نەگىزدەلگەن. وكىنىشكە وراي، بۇگىن ونى ماقساتتى تۇردە باسقاشا ءتۇسىندىرىپ، تانىتۋعا تىرىسۋشىلىق تەندەنتسياسى باسىم. مىنە، وسى بەتپەردە، وسى قالىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى تىلگە تيەك ەتىلەتىن بولدى. تاريحي قۇندىلىق كوزىنە اينالعان، ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگىمىزدىڭ ايناسى بولعان ياساۋي مۇراسىن اكسيولوگيالىق قابىلداۋ اياسىنان شىعارۋعا ۇمتىلاتىن كۇشتەر نەمەسە توپتاردىڭ بەلسەندىلىگى كوزگە تۇسەدى. بۇعان قوعامداعى ءدىن ماسەلەسى، ءدىني تانىم مەن عىلىمي تانىم اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىك پەن تەپە-تەڭدىكتىڭ بولماۋى سەبەپ بولسا، ەكىنشى جاقتاعى، ياعني، بۇگىنگى قازاق مۇسىلمان وكىلدەرىنىڭ وزدەرىن قوعامعا ءتيىستى دارەجەدە تۇسىندىرە الماۋى جانە ولاردىڭ ياساۋي مادەنيەتىن جەتىك مەڭگەرمەۋى دە وسى قۇبىلىستىڭ باستى كومپونەنتى دەر ەدىك. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءدىن مەن ساياسات اراقاتىناسىنا نەمقۇرايلى قاراۋى جانە ءدىندى ساياسي توپتاردىڭ قۇرالىنا اينالدىرۋى دا نەگىزگى فاكتور. الەمدىك جاھاندىق قۇبىلىسپەن بىرگە كەلە جاتقان يسلاموفوبيا، تەررورلىق ارەكەتتىڭ دىنگە، يسلامعا نەگىزدەلۋىنە كوزجۇمۋشىلىق، تۇسىنە الماۋشىلىق سياقتى پسيحولوگيالىق كەدەرگىلەردىڭ بارلىعى جالپى العاندا ءدىني تانىمعا تىرەلىپ وتىر. قوعامىمىزدا سىرتقى جانە ىشكى توپتاردىڭ ارەكەتى ارقىلى تاريحي ساباقتاستىققا، ساناعا قارسى جۇمىس جۇرگىزىپ، وتكەن تاريحىمىز بەن ءدىن تاجىريبەمىز تۋرالى تەرىس پيعىل تۋدىرىپ جاتىر. وسى دەرت ياعني، يسلاموفوبيا بۇگىن قازاقستانعا اۋدى. مىسالى جاساندى جانە ماقساتتى سۋفيزموفوبيا قۇبىلىسى شىن مانىندە يسلامدى وركەنيەت، دۇنيەتانىم جانە فيلوسوفيالىق ءداستۇرى بار ءدىن رەتىندە قابىلداعىسى كەلمەيتىندەردىڭ ارەكەتى. سوپىلىققا، زىكىرگە، اۋليە تۇسىنىگىنە قارسى شىعۋ دەگەن ياساۋيعا، بۇكىل تاريحىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە، سايىپ كەلگەندە، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قارسى شىعۋ بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، ياساۋيدەن باستاپ اسان قايعى، ءماشھۇر جۇسىپكە دەيىنگى قازاق دانالارى سوپىلىق مادەنيەت نەگىزىندە وي تولعادى. بۇل – قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ ايناسى – سوپىلىق فيلوسوفيا دەگەن ءسوز.

بۇگىن سالافيلىك باعىتتاعى ياعني ءداستۇرلى حانافي مازحابىن مويىندامايتىن جاحاندىق ساياساتتىڭ قۇرالىنا اينالعان بۇگىنگى ۆاحابيلىك جولىنداعى ميسيونەرلەر قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنە ونىڭ تاريح بويى جيناقتالعان، بولمىسقا اينالعان، تۇسىنىك تانىمىن جوققا شىعارىپ باعۋدا. بۇل دەگەنىڭىز زاردابى كەشەگى كوممۋنيستىك يدەولوگيا جۇرگىزگەن ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنان دا اسىپ تۇسەتىن قاسىرەت. بۇلار قازاقتى بۇگىن عانا مۇسىلماندىقتى قابىلداعان ەل سياقتى كورسەتىپ، وزدەرىن تازا يسلام اتىنان، كەي جەرلەردە اللانىڭ اتىنان سويلەپ حالىقتى قالىپتى ءدىني سەنىمى مەن تانىمىنان بەزدىرۋگە جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىر. دەمەك ولار قازاقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحى مەن ءدىني تاجىريبەسىن جوققا شىعارۋدى ماقسات ەتكەن. بۇل ناعىز رەۆوليۋتسيالىق تەندەنتسيا. ال يسلامنىڭ رۋحىندا رەۆولتسيا ەمەس، ەۆوليۋتسيا عانا بار ەكەندىگىن سالافيلەر سەزىنبەيدى دە. تەك وزدەرىنىڭ تانىمىن عانا تىقپالاي بەرەدى. ەركىن سۇحباتقا ەمەس، پسيحولوگيالىق قىسىمعا نەگىزدەلگەن رۋحاني ەكسپانتسياسىن جۇرگىزىپ وتىر. ولاردىڭ ويىنشا قازاقتىڭ مۇسىلماندىق تۇسىنىگى پۇتقاتابىنۋشىلىق ەكەن. دەمەك وزدەرىن جوعارى ساناپ ءبىزدىڭ تانىم تۇسىنىگىمىزگە مەنسىنبەۋشىلىك پەن سىيلاماۋشىلىقتارىن اشىق ايتۋعا باتىلى جەتىپ ءجۇر. بۇدان سالافيلەردىڭ بيلىكپەن، ءدىني باسقارمامەن، باق تىعىز بايلانىسى بار دەۋگە تولىق نەگىز بار. ءبىرىنشى سىن، عيباداتتىڭ فورماسى مەن مانىنە بايلانىستى ياعني، عيباداتتىڭ فورماسىن انىقتايتىن دا، عيبادات ەتىلەتىن دە تەك ءبىر اللا عانا. بۇعان داۋ جوق.

راس، يسلام نەگىزى بويىنشا ادامزات جانە باسقا بارلىق جاندىكتەر اللانى ۇلىلاۋ، وعان تابىنۋ ءۇشىن جاراتىلدى. ءار دىندە اللاعا تابىنۋ فورماسى ءار ءتۇرلى. يسلامدا تابىنۋ فورماسىن ۋاقىتىن ريتۋالدىق نەگىز رەتىندە انىقتاعان حز.مۇحاممەد پايعامبار بولاتىن. قازاقتار بۇل عيبادات فەنومەنى شەڭبەرىنىڭ سىرتىنا شىققان ەمەس. عيباداتتىڭ فورماسى مەن ۋاقىتىن سول كۇيىندە قابىلدايدى، شاريعاتتى نەگىزگە الادى. “اللادان باسقا تابىنار ەشتەڭە جوق” (لا ماعبۋدا يللا اللا) دەپ زىكىر سالدى. عيباداتتىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن، ماقساتى مەن نەگىزگى يدەياسىن تەرەڭ تۇسىنەدى. ولاردىڭ رۋحاني جاتتىعۋلارى عيباداتقا بارار جولداعى رۋحتى ءار ءتۇرلى كەدەرگىلەر مەن الاڭداۋشىلىقتان ارىلتۋدىڭ مەتودى عانا. ءاربىر زىكىر، ساما، جۇرەكتى شىنايى عيبادات ەتۋگە دايىنداپ، اللا مەن ادام اراسىنداعى بايلانىس تىرەگىن كۇشەيتۋدىڭ قۇرالى، ادىستەمەلىك جۇيەسىنىڭ تۇعىرلارى.

ەكىنشى سىن: سوپىلىق پايعامباردىڭ سۇننەتىنە، فورماسىنا، شاريعاتقا سايكەستىگى نەمەسە قايشىلىعى: مىسالى: زىكىر سالۋ (اللا، اللا، حۋ، حۋ) ولەڭ، راكس، ساما، شاڭ، رۋباب – بۇلاردى كۇناھارلىق دەپ قارايدى. بۇلار بيدعات، ياعني، دىنگە كەيىننەن ەنگەن جاڭاشىلدىق. ەندى اللانى ەسكە الۋ، زىكىر، پىكىر ەتۋ ماسەلەسىنە كەلەيىك. زىكىر، زىكىر سالۋ قۇراندا بار. حاديستە بار. زىكىر تۋرالى ايات كوپ: قۇراننىڭ جەتى اتىنىڭ ءبىرى – زىكىر. “… ازىقتىڭ ەڭ ابزالى – زىكىر. قاجىلىقتا دا مەنى ەسكە الىڭدار”. “اتالارىڭىزدى ەسكە العانداي مەنى ەسكە الىڭدار”، “قاۋىپتەن قۇتىلعانىڭىزدا سىزگە بىلمەگەندەرىڭىزدى ۇيرەتكەن اللانى ەسكە الىڭدار”، جەر مەن كوكتىڭ جاراتىلۋى، كۇن مەن ءتۇننىڭ اۋىسىپ كەلۋى تۋرالى وتىرسا دا، جۇرسە دە، جاتسا دا اللانى ەسكە العاندار، كوك پەن جەردىڭ جاراتىلىسىن تەرەڭ ويلاعاندار. “ەي، جاراتۋشىمىز، سەن بۇلاردى ءمانسىز ماقساتسىز جاراتپادىڭ. سەن ۇلىسىڭ. ءبىزدى توزاقتىڭ ازابىنان ساقتا دەگەن كوڭىل يەلەرى ءۇشىن ايعاقتار بار”. “سەن جاراتۋشىڭا، ىشىڭنەن، قاراپايىم كىشىپەيىلدىلىكپەن، قاۋىپتەنىپ، وتە نازىك داۋىستاپ، تاڭەرتەڭ، كەشكە اللانى زىكىر ەت! ” دەمەك زىكىر، اللانى ەسكە الۋ اللانىڭ بۇيرىعى. شاريعاتتا بار دەگەن ءسوز. ال ەندى يسلام تاريحىندا بي، مۋزىكا حارام دەۋشىلەر بولعان. بۇگىن ولاردىڭ سىندارى مەن مىندەرى قۇنسىزدانعان.

سەبەبى بۇگىن ءدىن عىلىم رەتىندە وتكەنگە قاراعاندا الدەقايدا دامىدى. ەكزيستەنتسيا فيلوسوفياسى، ءدىن فەنومەنولوگياسى مەن پسيحولوگياسى ءار قۇبىلىسىنىڭ تانىمى، ۇستانىم مەن مۇراتىن انىقتاي الاتىن ساتىعا كوتەرىلدى. ارينە، ءدىني تانىم تابيعاتى جاعىنان كۇردەلى ءارى ۋاقىت پەن كەڭىستىك، دۇنيەتانىمدىق مادەني كوپقاباتتىلىقتى دا ءوز ىشىندە قامتيدى. سوندىقتان يسلام ەشقاشان مۋزىكانى جاتسىنباعان. يسلامدا مۋزىكا ءومىردىڭ ءوزى. جاراتىلىس سول مۋزىكادان باستالعان. يسلامدا، الەمدە مۋزىكانىڭ، تەوريالىق جانە فيلوسوفيالىق تەوريالارىن قامتيتىن زەرتتەۋلەردى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي اتامىز جاساعانى بەلگىلى، بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش. ءياساۋيدىڭ مۋزىكالىق تۇجىرىمى تىكەلەي ءال-ءفارابيدىڭ ساز فيلوسوفياسىنا نەگىزدەلگەن. راكس – ريتۋالدىق بي، ساما ءدىني اۋەن تىڭداۋ – اللانى ەسكە الۋدىڭ، رۋحاني شابىت شاقىرۋدىڭ ادىستەرى عانا. ال ءادىس ەشقاشان مۇرات بولماعان. كەلەسى ءبىر سىندا، سۋفي ءسوزى يسلامعا گرەكتىڭ “سوفيا” (دانالىق) سوزىنەن ەنگەن دەيدى. سوپىلىق ءار ءتۇرلى اعىمدار مەن فيلوسوفيالىق مەكتەپتەردىڭ يدەيالارىنىڭ قوسىندىسى. وسىلاردى يسلاممەن ارالاستىرىپ، وزدەرىن مۇسىلمانمىن دەپ كورسەتەدى. گرەك پانتەيزمى سوپىلىق دوكترينالاردىڭ نەگىزى، نەوپلاتوندىق ءىلىمى وسى سوپىلىققا ەنىپ، تارجىمە ارقىلى قابىلداندى. مانيحەيلىك پەن سۋفيزم يراننىڭ نەگىزگى تانىمى. ۆەدانتا ءىلىمى دە سوپىلىقتا بار. يسلامدا العاشقى ءۇش عاسىردا “سۋفي” ءسوزى، ۇعىمى بولعان ەمەس. يسلامعا كەيىننەن ەنگەن فيلوسوفيا جانە باسقا دىندەردەگى رۋحاني كەمەلدىك، قۇدايلىق نۇر، قۇدايلىق تانىم – ماعريفات، اللامەن رۋح ارقىلى قوسىلۋ بارلىعى بيدعات. بۇل يدەيالار سابين، قايسانيلەر، كاراميتتەر مەن باتينيلەر اراسىندا كەڭ تارادى. سۋفي يدەولوگياسىندا قۇراننىڭ سىرتقى جانە ىشكى ءمانى بار (زاحير، باتين). بۇل شيالار مەن باتينيلىكتەن ەنگەن. ولارعا جالقاۋلىق، ەنجارلىق، قايىرشىلىق ءتان. كەرەمەتتەرى دە بيدعات، سيقىر. ولار اللا جولىندا جيحادتان قاشادى.

شىندىعىنا كەلسەك، سۋفي ۇعىمى پايعامبارىمىز ءداۋىرى كەزىندە جانە ودان بۇرىن دا بولعان. ال وسى ۇعىمنىڭ ىشكى ءمانىن تولتىرعان يسلام بولدى. سۋفيلىك قۇرانمەن كوكتەپ، دامىدى، تامىرىن قۇراننان الدى. بۇعان تالاس بولماۋ كەرەك. ويتكەنى، سوپىلىقتىڭ العاشقى كەزەڭى زۋحد تۋرالى جوعارىدا جەتكىلىكتى دارەجەدە توقتالىپ وتتىك. ءاربىر مادەنيەت ءبىر جاعىنان ءوزىنىڭ قاسيەتتى كىتابىمەن تىكەلەي بايلانىستى. باتىس مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە ءىنجىل بولعانى سياقتى يسلام مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە قۇران بار. يسلام فيلوسوفياسى، مادەنيەتى مەن وركەنيەتىنىڭ ەڭ ماڭىزدى قىرى بولىپ تابىلاتىن سوپىلىقتىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى – قۇران. سوپىلىقتى تاريحي پروتسەسس ىشىندە سارالاساق، ءىشىنارا باسقا مادەنيەت، دۇنيەتانىمدارمەن بايلانىستا بولعان. بىراق، سوپىلىق جولىنداعىلار ءۇشىن ەڭ باستىسى ءارى ماڭىزدىسى قۇران كارىمنىڭ بۇيرىعى، كورسەتكەن جولى مەن ۇسىنىستارى. سوندىقتان قۇران مۇسىلماندار ءۇشىن ءمانى مەن ماڭىزى، ورنى مەن ءرولى ءبىرىنشى ورىندا تۇراتىن اللانىڭ كالامى، ءسوزى (لوگوس). سوپىلىقتاعى قۇراننىڭ اسەرى دە وزگە يسلام عىلىمدارى سياقتى ەڭ باستى جانە ەڭ ماڭىزدى فاكتور بولىپ قالا بەرەدى.

         جالپى سوپىلىققا سىن ايتۋشى سالافيلەر كەشەگى كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ جەلىسىندە ونىڭ يسلامعا ۇيلەسپەيتىن قىرلارى كوپ دەيدى:

قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىندە اللا ءمانى جاعىنان بار جەردە، ال سالافيلەر بۇل تۇسىنىكتى قۇرانعا سايكەس ەمەس دەپ تانيدى. بۇل سىنعا قۇران اياتتارىمەن جاۋاپ بەرەر بولساق: “كوكتە دە، جەردە دە – ءتاڭىر – اللا”. 43/84. بۇدان باسقا اللانىڭ ال-احير، ال-زاحير، ال-اۋال، ان-باتين جانە ت.ب. ەسىمدەرى بار. وسىعان قاراپ-اق جوعارىداعى سىننىڭ نەگىزسىز ەكەندىگىن كورۋگە بولادى.

قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىندە اللا بۇل الەمدى مۇحاممەد ءۇشىن جاراتتى. ال سالافيلەر بولسا، بۇل تۇسىنىكتى دە قۇرانعا سايكەس كەلمەيدى دەپ تانيدى. وعان جاۋاپ تەرىندە ايتارىمىز اللانىڭ ءوزى حز.مۇحاممەدتى ادامزاتتىڭ ءتاجى دەسە، الەمدى اللا ادام ءۇشىن جاراتسا، ادامزات ءۇشىن راحمەت رەتىندە جىبەرىلگەن مۇحاممەد پايعامبار بولسا، بۇل ءسوزدىڭ قۇراننىڭ مانىنە سايكەس كەلمەيتىن ەشتەڭەسى جوق. اللا، بۇل دۇنيە دە، و دۇنيە دە ماعان ءتان (ال-لايل، 13). (زاريات، 56) – مەن جىنداردى، ادامداردى ماعان قۇلشىلىق ەتسىن دەپ جاراتتىم. سالافيلەر قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىندەگى اۋليەلەرگە قۇرمەت، مولالاردى قاستەرلەۋى، ولىككە ەسكەرتكىش ورناتۋى، زىكىر جاساۋى، تۇمار تاعۋ – ولاردىڭ يسلامعا اكەلگەن بيدعاتتارى دەپ قارايدى. ياساۋي ءىلىمى ەڭ ۇلكەن شيرك، ياعني، كوپقۇدايلىق نەگىزدەگى يسلامعا جات، تاۋحيدتەن الىس ءدىني تانىم دەپ تانيدى. بۇلار سالافيلەر مەن ۋاححابيلەردىڭ وزگەرمەيتىن تانىمىنان قاعيداشىل ۇستانىمىنان تۋىنداعان سىندار.

امىرعازين س.ت. ف.،ع.،كاند.، پروفەسسور

عزتو جەتەكشى مامانى

(جالعاسى بار)

Abai.kz