«كسرو نەگە قۇلادى» دەگەن تاقىرىپتا قازىر زەرتتەۋشىلەر كوپ ەڭبەكتەنىپ ءجۇر. ويتكەنى، «الەۋمەتتىك ادىلەتتى، ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردى اركىمنىڭ ەڭبەگىنە قاراي تەڭ بولەتىن، عىلىمي-تەحنيكالىق جەتىستىكتەر كاپيتالعا مونوپوليالىق ۇستەمدىك ەتەتىن «شاعىن توپتىڭ» ەمەس، بارلىق قوعامنىڭ يگىلىگىنە پايدالانىلاتىن، حالىقتارعا ەركىندىك بەرەتىن، ناعىز دەموكراتياعا قول جەتكىزەتىن، تۇرمىس-احۋالىن جاقسارتاتىن، بولاشاققا دەگەن سەنىمىن ارتتىراتىن» الەمدەگى «ەڭ ادىلەتتى» قوعامنىڭ كۇيرەۋى نە سەبەپتەردەن بولدى دەگەن ساۋال تۋا بەرەدى.

زەرتتەۋشىلەردىڭ نەگىزگى بولىگى كسرو-نىڭ كۇيرەۋ سەبەبىن م.گورباچەۆ زامانىنىڭ قايشىلىقتارىنان كورەدى. اسىرەسە، ونىڭ ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ ورنىنا ساياسي رەفورمالار جاسايمىن دەپ الابۇرتقان قادامدارىن سىنايتىندار كوپ. دەگەنمەن كسرو-نىڭ قۇلاۋ سەبەپتەرى تەك گورباچەۆكە بايلانىستى ەمەس، ارىدە بولاتىن. تومەندە شامامىز كەلگەنشە سوعان ساراپ جاساپ كورەلىك.

ەكونوميكالىق قۇلدىراۋدىڭ باستالۋى

1970 جىلدىڭ قورىتىندىسىنا قاراعاندا كسرو 433,4 ملرد. دوللاردىڭ ىشكى ونىمدەرىن شىعارىپتى. بۇل الەمدىك ءىجو-ءنىڭ 12 پايىزى. سول جىلى ءىجو بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان اقش-تىڭ كورسەتكىشى – 1 ترلن.75 ملرد-قا جەتىپ، كسرو-دان 2,5 ەسە ارتىق كەتكەن. بىراق كسرو-نىڭ بارلىق تۇكپىرى ءونىم وندىرۋدەن دۇنيەجۇزىندە ەكىنشى ورىنعا شىقتىق دەپ الاقايلاعانى انىق. ەندى ءبىر سەكىرسەك امەريكانى دا ارتقا تاستايمىز دەپ كەۋدەلەرىن سوققاندار كوپ بولدى.

ال ءۇشىنشى ورىنداعى گفر 215 ملرد. دوللارمەن كسرو-دان ەكى ەسە تومەن ەدى. سونداي-اق ونەركاسىپتەرى بارىنشا دامىعان جاپونيا – 209 ملرد.، فرانتسيا – 148,9 ملرد.، يتاليا – 113,1 ملرد. دوللارمەن كسرو-دان الدەقايدا ارتتا جاتتى.

بىراق جان باسىنا شاققانداعى ءىجو كسرو-دا وسى جىلى 1790 دوللار بولىپ، جوعارىدا ايتىلعان دامىعان ەلدەردىڭ بارىنەن تومەن بولدى. ناقتىلاي كەتسەك، بۇل جىلعى جان باسىنا شاققانداعى ءىجو اقش-تا – 5126.، فرانتسيادا – 2872.، گەرمانيادا – 2712.، يتاليادا – 2120.، جاپونيادا – 2016. دوللار-تىن. دەگەنمەن، بۇل دا جارايدى، ويتكەنى كسرو ءالى قۇلدىراۋدان امان تۇرعان. كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن سالىستىرار بولساق كسرو-نىڭ جان باسىنا شاققانداعى ءىجو-ءسى ءتىپتى قارقىندى دەپ تە ايتۋعا بولاتىن. ماسەلەن، ول تۇركيادان (703), رۋمىنيادان (625), پولشادان (850), ءۇندىستاننان (111), قىتايدان (112) الدەقايدا ارتىق ەدى.

وسى جىلدارى كسرو-نىڭ اسكەري شىعىندارى ءبىرشاما ازايتىلىپ، ن.حرۋششەۆ سالىپ كەتكەن جولمەن كەلە جاتتى. 1955-58 جىلدارى كەڭەس وداعىنىڭ اسكەري شىعىندارىن ول 1 ملرد. دوللارعا دەيىن قىسقارتقان. سول كەزەڭ ءۇشىن بۇل وتە ۇلكەن قىسقارتۋ. اسكەر مەن فلوتتاعى جاۋىنگەرلەر سانى 1,2 ملن. ادامعا، ال اسكەري كەشەندە قىزمەت ەتەتىندەر سانى 3 ملن. ورىنعا دەيىن كەمىتىلگەن. ناق وسى جىلدارى عانا  كەڭەس وداعى مەملەكەتتىك بيۋدجەتىندە اسكەري شىعىنداردىڭ ءىجو-دەگى ۇلەسى تومەندەگەن كەز بولدى. باسقا تاريحىندا مۇنداي جاعداي ەشقاشان بولىپ كورگەن ەمەس. ول كەزدەگى اسكەري-ونەركاسىپتىك كەشەن دە كەڭەس وداعى باسشىلىعىنىڭ سىرتقى ساياساتىن انىقتايتىن ساياسي سالماققا قول جەتكىزە الماعان. سونىڭ وزىندە اوك شىعىندارى مەمبيۋدجەت شىعىسىنىڭ 14-15 پايىزىنا جەتىپ تۇرعان ەدى.

ارينە، كسرو دامۋدىڭ ءۇشىنشى ساناتىنداعى ەلدەرگە قورعانىس ونەركاسىبى سالاسىنىڭ ونىمدەرىن ساتىپ تۇردى. بىراق بۇل ساۋدانىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىنەن گورى ء«سوتسياليزمدى الەمگە تاراتۋدى» كوزدەگەن ساياسي قۇرامداس بولىگى باسىم بولدى. سوندىقتان دا تولەم قابىلەتى تومەن سولتۇستىك كورەيا، لاوس، مىسىر، الجير، يەمەن، ۆەتنام، سيريا، كامبودجا، بانگلادەش، انگولا، موزامبيك، ەفيوپيا، اۋعانستان، نيكاراگۋا ەلدەرىنە شىعارعان قارۋ-جاراق جانە باسقا دا كومەكتەر ولاردىڭ كسرو الدىنداعى قارىزىن 31,6 ملرد. دوللارعا جەتكىزدى.

كسرو-نىڭ سوڭعى جىلدارىندا اكادەميك ن.شمەلەۆ قورعانىس سالاسىنا بولىنەتىن 10-15 ملرد. سومدى ازايتىپ، ناقتى ەكونوميكاعا سالاتىن بولساق داعدارىستان شىعاتىنىمىزدى دالەلدەگەن. بىراق بۇل كەزدە كسرو ساياساتىنىڭ نەگىزىن انىقتايتىن اوك بۇل ازايتۋمەن  كەلىسپەگەن. ال جوعارىدا ايتىلعان 31,6 ملرد. دوللار 60 جىلداردان قالىپتاسىپ، 90-شى جىلدارعا جەتكەن پاسسيۆ، دەمەك ونىڭ الەۋەتى 90-شى جىلدارداعى قاراجاتتىڭ الەۋەتىنەن الدەقايدا زور. ەگەر وسىنشا قاراجات كسرو-نىڭ ەكونوميكاسىنا قۇيىلعان بولسا، داعدارىس بالكي بولماس تا  ەدى.

1980 جىلى كسرو ءىجو-ءسى 940 ملرد. دوللارعا جەتىپ، 10 جىلدا 2,1 ەسە وسكەن. بىراق بۇل جەتىستىك اسا قۋانتا قويمايدى، ويتكەنى، سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا، ەكونوميكانىڭ دامۋى ءۇشىن قولايلى بولعان وسى ونجىلدىقتا «باسەكەلەستەرىمىزدىڭ» ءىجو-ءسى ءتىپتى شارىقتاپ كەتتى. سونىڭ ىشىندە اقش ەكونوميكاسى 2,6 ەسە ارتىپ، 2 ترلن. 862 ملرد. دوللارعا جەتتى. بۇرىن ءتورتىنشى ورىندا تۇرعان جاپونيانىڭ ەكونوميكاسى ءتىپتى بەس ەسە ارتىپ، ەكىنشى ورىنعا ءبىر-اق كوتەرىلدى. ءۇشىنشى ورىندا تۇرعان گەرمانيانىڭ ەكونوميكاسى 4,4 ەسە ارتىپ، بۇرىنعى ورىنىن ساقتاپ قالدى. ال كسرو ەكىنشى ورىننان ءتورتىنشى ورىنعا سىرعىدى. ءسويتىپ، ءوسىم بولعانىمەن بۇل قۇلدىراۋدىڭ باسى ەدى.  ايتا كەتەتىن جايت، وسى ونجىلدىقتا ليدەرلەردىڭ قاتارىندا جۇرگەن فرانتسيا ەكونوميكاسى 4,7 ەسە، يتاليا ەكونوميكاسى  4,2 ەسە ارتقان. كسرو-نىڭ جان باسىنا شاققانداعى ءىجو-ءسى بۇلارمەن سالىستىرۋعا دا كەلمەيدى.  ال ءوزىمىز تارىزدەس دامۋشى ەلدەرمەن سالىستىرساق، ول بىزدە 3549 دوللار بولعاندا تۇركيادا – 2106, رۋمىنيادا – 1626, پولشادا – 1627, قىتايدا – 311, ءۇندىستاندا – 264 دوللار.

كسرو ەكونوميكاسى ءۇشىن 1990 جىلعى جاعداي ءتىپتى كىسى ايارلىق. بۇل ونجىلدىقتا ەكونوميكا ءوسۋدىڭ ورنىنا قۇلدىراپ، 778,4 ملرد. دوللارعا ءتۇسىپ كەتكەن. الەمدىك ءىجو-دەگى ۇلەسى 3,4 پايىز. ءسويتىپ، «كەمەلدەنگەن سوتسياليزمگە» جەتتىك دەپ كەۋدەمىزدى قاعىپ جۇرگەندە كەمەمىز قايراڭعا تۇرىپ قالىپتى. ال ەڭ باستى قارسىلاسىمىز اقش-تىڭ ەكونوميكاسى بۇل كەزەڭدە 2,1 ەسەگە ارتىپ، 5979 ملرد. دوللارعا بارعان. بۇل كسرو-نى 7,7 ەسە وراپ الادى دەگەن ءسوز. ەكىنشى ورىنداعى جاپون ەكونوميكاسى 2,8 ەسە ارتىپ، 3 تريلليوننان اسىپتى. ونىڭ ءوزى كسرو ەكونوميكاسىن 4 ەسە وراپ الادى. وسى ونجىلدىقتا ءۇشىنشى ورىنعا يتاليا ەكونوميكاسى جەتىپ، 1 تريلليون 177 ميلليارد دوللاردىڭ ءىجو-ءسىن شىعارعان. ال گەرمانيا مەن فرانتسيانىكى ودان ءسال تومەندەۋ بولعانىمەن بۇلارداعى ءوسىم دە 2 ەسەدەن كەم ەمەس. وسى دامىعان ەلدەردىڭ بارىندە ءىجو-ءنىڭ جان باسىنا شاققانداعى كولەمى 20 مىڭ دوللاردىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتكەندە كسرو-نىكى 1980 جىلعى 3549-دان 1,3 ەسە ازايىپ، 2696 دوللارعا ءتۇسىپ قالعان. بۇل الەمدەگى 85-ءشى ورىن دەگەن ءسوز. دامۋشى ەلدەردىڭ قاتارىنداعى تۇركيا دا ونى باسىپ وزىپ، 3751 دوللارعا جەتىپتى.

اۋعانستان سياقتى «سوقىرىشەك» بولماسا الاپات سوعىس جوق، بەيبىت زامان، بەرەكەلى عالام، عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس العا ورلەپ تۇرعان دەيتىن كەزدە كسرو ەكونوميكاسى نەلىكتەن قۇلدىرادى. ەندى سونىڭ سەبەپتەرىنە كەلەيىك.

قايىرسىز قارۋلانۋدىڭ قاسىرەتتەرى

كسرو-نىڭ كەزىندە ءبىزدى باسقارىپ وتىرعان ادامداردىڭ ءبارىن اقىلدى، كورەگەن، دارىندى دەپ سانايتىن ەدىك. ولاردىڭ شىعارعان شەشىمدەرىنىڭ ءبارى عىلىمي سۇزگىدەن ءوتىپ، دۇرىستىعىنا ابدەن كوز جەتكەن سوڭ عانا قابىلداناتىن شىعار دەپ ويلايتىنبىز. سويتسەك كسرو-نى باسقارعان ادامداردىڭ كوبى اقىلسىز، دۇمبىلەز، ءتىپتى نادان ادامدار بولعان ەكەن-اۋ. ەندى شە...

كسرو 1949 جىلى-اق اقش-پەن يادرولىق پاريتەتكە قول جەتكىزدى. 1957 جىلى قۇرىلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىراندار شىعارا باستادى. ولار يادرولىق بومبالاردى سوعىس باستالعان جاعدايدا اقش قالالارىنىڭ توبەسىنەن تاستاي الاتىن. حرۋششەۆتىڭ «مەن سەندەردىڭ جەلدەتكىشتەرىڭنەن بومبا تاستاي الامىن» دەپ جۇرگەنى سول.

اقش يادرولىق سوعىستا ەشكىمنىڭ دە جەڭىمپاز بولماسىنا كوزىن تەز جەتكىزىپ، 50-ءشى جىلداردىڭ اياعىندا يادرولىق قارۋدى جاپپاي كوبەيتۋدى كىلت توقتاتىپ، ونىڭ شىعىستارىن مينيمۋمعا دەيىن ازايتادى. قالعان "جەتىستىكتەردىڭ" ءبارى تەك كەيبىر زەرتحانالىق دەڭگەيدە جاسالعان قارۋلارىمەن كسرو-نى قورقىتۋ، الداۋ ويىندارى. «قىرعي-قاباق سوعىس» بولعان سوڭ ولاردى كۇمپىلدەتىپ جاريالاپ تا جاتتى. ال كەڭەستىڭ دۇمبىلەز باسشىلارى ولاي ويلاعان جوق، يادرولىق سوعىستا جەڭىمپاز بولۋى مۇمكىن ەمەس دەگەندى ولار قاپەرىنە دە الماي، تەك ونى جاپپاي جەتىلدىرە بەردى – جەتىلدىرە بەردى. ولار تەك «بەيبىتشىلىكتى قالاساڭ – سوعىسقا دايىندال» دەگەن قاعيداتتى عانا ءبىلدى.

1981 جىلى اقش وكىمەتىنىڭ باسىنا كەلگەن رەيگان وسىنى كورىپ، «مەن ولاردى وزدەرىنىڭ كورىن قازعانشا قارۋلاندىرامىن» دەگەن. سول ءسوز شىندىققا اينالىپ، «زىمىرانعا قارسى قورعانىس» (پرو), «ستراتەگيالىق قورعانىس ينيتسياتيۆاسى» (سوي) (نەمەسە رەيگاننىڭ «جۇلدىزدى سوعىسى» دەپ اتالادى) دەگەندەردى ويلاپ تاۋىپ، كەڭەس بارلاۋشىلارىنا ولاردىڭ «قۇپيا جەتىستىكتەرىن» جەتكىزىپ، باستارىن  جالعان اقپاراتتارمەن قاتىرىپ تۇردى.

وتكەن جولى «ەگەمەنگە» شىققان «مەملەكەتتىك قۇپيا» اتتى ماقالامىزدا كسرو-نىڭ جەتى قابات جەر استىنداعى قۇپياسىندا وتىرعان ساتقىن گەنەرال پولياكوۆتىڭ امەريكالىقتاردان العان جالعان اقپاراتتاردى ۇلكەن جەتىستىك رەتىندە جوعارىعا جەتكىزىپ وتىرعانىن ايتقانبىز. («ە.ق»، 30.09.2015 ج.) وسىنداي ساتقىندار كوپ ەدى. ولار «نەيترون بومباسى»، «امەريكانىڭ اۋعانستانعا «پەرشينگتەردى» ورنالاستىرعالى جاتقانى» سياقتى وزدەرىنە جەتكىزىلگەن جالعان اقپاراتتاردى ونسىز دا كورىنگەننەن ۇركىپ، كۇماندانىپ وتىرعان باسشىلارىنا كۇمپىلدەتىپ جەتكىزىپ جاتتى. ءسويتىپ، كسرو ءوزىنىڭ كورىن قازعانشا كوزىن جۇمىپ قارۋلانا بەردى، «اۋعانستان باتپاعىنا» دا باتىپ، ەكونوميكاسىن السىرەتۋىمەن قاتار بۇكىل الەمنىڭ الدىنداعى بەيبىتسۇيگىشپىز دەيتىن بەدەلىنەن دە جۇرداي بولىپ ايرىلدى. 1980 جىلعى ماسكەۋ وليمپياداسىنا دا 65 مەملەكەت بايكوت جاريالادى.

يادرولىق بومباسى بار ەلگە سوعىس اشۋعا بولمايتىنىن، ويتكەنى راديواكتيۆتى زاتتار بۇكىل الەمگە تاراپ، سونىڭ ىشىندە وزدەرىنە دە زيانىن تيگىزەتىنىن امەريكالىقتار بىردەن بولجاعاندا كەڭەستىك كەڭكەلەس باستىقتار ونى كوبەيتە بەرۋدى عانا ويلاعانى ناعىز اقىماقتىق ەدى. وسى كۇنى اقش سولتۇستىك كورەياعا قانشا ءتىسىن قايراپ، ونىڭ كەيبىر قىلىقتارىن قاتتى سىناسا دا وعان باسىپ كىرۋدى ويىنا دا المايدى. ويتكەنى... ولاردا شاعىن بولسا دا يادرولىق قارۋ بار. ال يادرولىق قارۋدىڭ زيانى جەر تالعامايدى، اشىق تەڭىز ارقىلى امەريكاعا دا جەتىپ، جاۋىپ كەتەرى ءسوزسىز... سوندىقتان «اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق» دەيدى. ال يادرولىق ارسەنالى وزىنەن، ءتىپتى بۇكىل ناتو مۇشەلەرىنىكىن قوسقانداعىدان دا كوپ بولعان كسرو-عا اقش ەشقاشان دا باسىن سۇقپاس ەدى عوي.

كسرو-نىڭ يادرولىق قۋاتى تۋرالى تومەندەگى شاعىن دەرەكتەردى  دە كەلتىرە كەتەلىك. ستراتەگيالىق ماقساتتاعى زىمىران، ءدال سونداي ماقساتتاعى زىمىرانى بار سۇڭگۋىر كرەيسەرلەر جانە الىسقا ۇشاتىن ستراتەگيالىق اۆياتسيانىڭ قۇرامىندا 1989 جىلى 10 مىڭعا جۋىق يادرولىق وقتۇمسىقتار بولعان. بۇلاردىڭ ارقايسىنىڭ قۋاتى حيروسيماعا تاستالعان بومبادان ءۇش ەسە كۇشتى. سونىڭ ىشىندە قۇرىلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىراندار سانى 1398 بولىپ، ولار 6420 يادرولىق وقتۇمسىقتى ىلگەن. زىمىرانداردىڭ 308-ءى الەمدەگى ەڭ قۋاتتى «ساتانا»، ياعني «سس-18» ەكەن. وسىنىڭ ءوزى عانا ارقايسىنىڭ قۋاتى 500 كيلوتوننا بولاتىن 10 وقتۇمسىق الىپ ۇشادى. وسىنشا سالماقتى ءبىر قۇرىلىقتان ەكىنشىسىنە جەتكىزۋ ءۇشىن قانشا قۋات كەرەك ەكەنىن سالماقتاي بەرىڭىز.

يادرولىق وقتۇمسىقتارى بار زىمىراندار شاحتادان عانا ەمەس، تەمىرجولدار جانە قارا جەرلەردە قوزعالاتىن كەشەندەردەن دە ۇشىرىلادى. سونىڭ ىشىندە رس-22 تەمىرجول ارقىلى جۇرسە، «توپول» كەشەنى ماز-547 ماشينەسىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان 7 بەلدىكتى قۇرىلعىمەن ءجاي جەردە جۇرە الادى. 80-ءشى جىلداردىڭ اياعىندا وسىنداي 50 رس-22, 250 «توپول» بولعان.

يادرولىق وقتۇمسىعى بار زىمىراندار ۇزىندىعى 170 م، ەنى 25 مەترلىك «اكۋلا» (ناتو كلاسسيفيكاتسياسى ونى «تايفۋن» دەگەن) اتتى الىپ سۇڭگۋىر قايىقتان دا ۇشىرىلاتىن بولعان. 1989 جىلى وسىنداي التى «اكۋلا» بولعان. سونىمەن قاتار 1985 جىلى كسرو-دا 5 ميلليوننان ارتىق ادام قارۋ ۇستاپ تۇردى، 65 مىڭ اۋىر تانكىلەر (بۇكىل ناتو ەلدەرىن قوسقانداعىدان 6 ەسە كوپ), 200-دەن ارتىق ستراتەگيالىق بومبالاۋشى ۇشاقتارى، 60-تان ارتىق سۇڭگۋىر زىمىرانتاسىعىش قايىقتارى («اكۋلادان» باسقا) بولدى. وسىنىڭ ۇستىنە حيميالىق جانە بيولوگيالىق قارۋلارى عالامشاردى تۇگەل جابۋعا ەركىن جەتەتىن.

ەگەر وسىنىڭ ءبارىن سوعىسقا قولدانسا كسرو جالعىز امەريكانى ەمەس بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن وزىمەن قوسا قۇرتىپ تىنار ەدى. ولاردان ەشقانداي ەكونوميكالىق تيىمدىلىك بولۋى مۇمكىن ەمەس. ەندەشە وسىنشا قارۋلانۋدىڭ كەرەگى بار ما ەدى؟

سول جىلدارى قۇرعاقتاعى اسكەرلەردىڭ باس قولباسشىسى بولعان ۆالەنتين ۆارەننيكوۆ: «بىزدە زىمىرانداردىڭ بىرنەشە تۇرلەرى بولدى. سونىڭ ىشىندە بالليستيكالىق، ستراتەگيالىق جانە ت.ب. بار. ال ءبىر تورپەدونىڭ عانا 24 ءتۇرى بولدى. سونىڭ ءبارى نەمەنەگە كەرەك ەدى؟» دەيدى.

وسىنىڭ ۇستىنە كسرو-نىڭ اسكەري-ونەركاسىپ كەشەنى جۇمىسىن ءبىر ءمينوت تە توقتاتپاستان جاڭا قارۋلار جاساي بەردى. ولاردى دامىعان ەلدەرگە ساتا الماعاندىقتان جوعارىدا ايتىلعان ءۇشىنشى ساناتتاعى ەلدەرگە وتكىزىپ وتىردى. بىراق ولاردىڭ تولەم قابىلەتتەرى تومەن بولعاندىقتان بورىشقا كىرگىزىپ، ەسەسىنە اسكەري بازالارىن سول ەلدەردە ورناتىپ وتىردى. بۇل دا كسرو بيۋدجەتىنە قوسىمشا شىعىن بولىپ، ونسىز دا جىرتىق قاپتى جانە ءبىر جەردەن تەسىپ جاتتى. 

رەسەيلىك د.كيسەلەۆ باستاعان جۋرناليستەر بىرنەشە سەريالى «كسرو-نىڭ كۇيرەۋى» اتتى دەرەكتى فيلم ءتۇسىردى. سونىڭ ءۇشىنشى سەرياسىندا كسرو-نىڭ 1985-1990 جىلدارداعى پرەمەر-ءمينيسترى بولعان ن.رىجكوۆ: «ەگەر ءبىز ءبىر عانا سۇڭگۋىر كرەيسەردى جاساماعان بولساق، ونىڭ ورنىنا «دجينسي» تىگە الاتىن 5-6 فابريكا ساتىپ الۋعا بولۋشى ەدى. بۇل كەڭەس جاستارىنىڭ سۇرانىسىن تولىق قامتاماسىز ەتىپ، بيۋدجەتكە دە قوماقتى ءتۇسىم كەلتىرەر ەدى» دەيدى.

ەندى نەگە سولاي ىستەمەپتى، قولىندا بيلىك بولدى ەمەس پە؟ سويتسە اسكەري-ونەركاسىپتىك كەشەننىڭ بىرىگىپ الىپ جاسايتىن قىسىمىنا توتەپ بەرە الماعان. «قىرعي-قاباق سوعىس» باستالعان جىلداردان بەرى قۇرىلعان اوك-گە  قورعانىس  جانە قورعانىس ونەركاسىبى مينيسترلىگىنەن باسقا جالپى ماشينا جاساۋ، ورتا ماشينا جاساۋ، اۆياتسيا ونەركاسىبى، كەمە جاساۋ ونەركاسىبى، راديوتەحنيكالىق ونەركاسىپ مينيسترلىكتەرى مەن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك، اتوم قۋاتىن قولدانۋ كوميتەتتەرى، مەملەكەتتىك ماتەريالدىق رەزەرۆتەر جانە سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستار باس باسقارمالارى قاراعان.  ەگەر مينيسترلەر كەڭەسىندە قورعانىس ماسەلەسى تۋرالى ءبىر سۇراقتار تالقىلاناتىن بولسا، وسىلاردىڭ ءبارى دە قاتىسىپ، ءوز ۆەدومستۆولارىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءبىر دالەلدەردى ايتىپ، اوك-گە بولىنۋگە ءتيىستى قاراجاتتى ازايتۋعا ورە تۇرەگەلىپ، قارسى شىعىپ وتىرعان.

اوك ءتىپتى ۇلان-بايتاق كسرو اۋماعىن تۇگەل قامتىپ، ەلدىڭ بارلىق تۇكپىرلەرىندە اتومدىق جانە يادرولىق قارۋلارعا قاجەتتى شيكىزاتتار ىزدەگەن، ارتيللەريالىق قارۋلاردىڭ، تانكىلەردىڭ ۇشاقتار مەن تىكۇشاقتاردىڭ وندىرىستەرىن ۇيىمداستىرعان. اوك-ءنىڭ ءونىمىنىڭ مەملەكەتكە، حالىققا تۇسىرەتىن پايداسى از، تيىمدىلىگى ءتىپتى جوق دەپ ايتۋعا بولادى. ارينە، ولار تەلەۆيزور، كىر جۋاتىن ماشينە، توڭازىتقىشتار جانە ت.ب. حالىق تۇتىناتىن تاۋارلار دا وندىرگەن، الايدا ولاردىڭ ساپاسى سۇرانىس دەڭگەيىنە ساي ەمەس، تومەن بولدى. 

1989 جىلى كسرو-نىڭ اسكەري شىعىنى 74,3 ملرد. سوم بولعانى جاريالاندى. الايدا بۇل تسيفر تولىق ەمەس. م.گورباچەۆ اسكەري شىعىننىڭ 104 ملرد. سوم بولعانىن مويىندايدى. ال كوكپ وك حاتشىسى بولعان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ۆ.فالين برەجنەۆتىڭ سوڭعى كەزەڭىندە اسكەري شىعىندار ءىجو-ءنىڭ 22-23 پايىزىنا جەتكەنىن ايتادى.  ەگەر 80-ءشى جىلعى ءىجو 940 ملرد. دوللار ەكەنىن ەسكە الساق، بۇل 216 ملرد. دوللار...

كسرو ءوزىنىڭ جامان الدانىپ، بالەنباي ميلليارد دوللاردى جاڭا قارۋلار شىعارۋعا جەلگە شاشقانىن 1987 جىلى ءبىر-اق بىلگەن. سول جىلدىڭ اياعىندا ۆاشينگتون قالاسىندا م.گورباچەۆ پەن ر.رەيگان ورتا جانە شاعىن قاشىققا جەتەتىن زىمىرانداردى جاپپاي جويۋ تۋرالى كەلىسىم-شارتقا قول قويدى. بۇعان ورتا قاشىقتىق بويىنشا كسرو جاعىنان «سس-20»، «سس-4»، «سس-5» جانە «سلينگشوت» اتتى قاناتتى زىمىراندار،  اقش جاعىنان «پەرشينگ-2» پەن «توماگاۆك» ەنگىزىلدى.  ال شاعىن قاشىقتىق بويىنشا كسرو-دان «سس-12» مەن «سس-23»، اقش-تان «پەرشينگ-1ا» زىمىراندارى قامتىلدى. 1991 جىلدىڭ ماۋسىمىندا بۇل كەلىسىمشارت تولىعىمەن ىسكە اسىپ، اقش جاعىنان بارلىعى 846.، ال كسرو جاعىنان بارلىعى 1846 زىمىران جويىلدى. ياعني، كسرو جاعىنان جويىلعاندار 2 ەسە ارتىق. نەگە؟

ويتكەنى، كسرو-نىڭ بارلاۋشىلارى بەرگەن مالىمەتتەردە اقش-تىڭ زىمىراندارىنىڭ سانى ەكى ەسە كوپ كورسەتىلگەن. كسرو ءبىز دە سوعان جەتكىزەمىز دەپ تاڭى ايرىلعانشا تىراشتانعان. ءسويتىپ، ءبىر مىڭ زىمىراندىق كەشەندى ارتىق شىعارعان. ال ەندى جاپپاي جويۋ جونىندەگى كەلىسىمشارتقا قول قويىلىپ، امەريكالىق 300 زىمىران بار دەگەن جەردەن 150, 100-ءى بار دەگەن جەردەن 50 شىققاندا ورىستار ساندارىن ءبىر-اق سوققان. كوپتەگەن گەنەرالدار ءبىز ەكى ەسە ارتىق زىمىراندار جويىپ،  ۇتىلىس جاسادىق دەپ بۇل ءۇشىن گورباچەۆتى ايىپتايدى، ءىس جۇزىندە وزدەرىنىڭ جالعان اقپاراتقا مالدانىپ كەلگەنىمەن شارۋاسى جوق.

ارتىق زىمىراننىڭ ءوزى عانا جۋىق شامامەن ءبىر ميلليارد دوللار. ول كەزدەگى ءبىر ميلليارد قازىرگىدەن اناعۇرلىم سالماقتى ەكەنىن ەسكەرسەك كسرو وتىرىككە الدانىپ، شىعىنعا شىم باتا بەرگەن...

يادرولىق زىمىراندارمەن جارىسۋ ءسويتىپ ەكى ەلدىڭ دە ميللياردتاعان قاراجاتىن كۇل قىلىپ، جەلگە ۇشىردى. بىراق اقش ءوزىنىڭ قارسىلاسىن شىعىنعا ەكى ەسە ارتىق باتىرىپ، بۇل تەكە-تىرەستە بىرجاقتى جەڭىپ شىقتى. بارلاۋشىلارعا جالعان اقپارات بەرىپ، ونىڭ ۇستىنە لابوراتوريالىق دەڭگەيدەگى قارۋ-جاراعىن اشىق سەريالىق وندىرىسكە شىعارعانداي جارنامالاپ، تەلەديداردان، كينوتەاترلاردان ودان  ۇرەي تۋدىرىپ، ءوزىنىڭ قۋاتىن اسىرا كورسەتىپ جاتقان امەريكالىق قۋ مۇيىزدەر كسرو-نىڭ وزدەرىنە قارسى ەشقاشان يادرولىق سوعىس اشپاسىنا سەنىمدى ەدى. ونىڭ ۇستىنە ل.برەجنەۆ تە 1977 جىلى «يادرولىق قارۋدى كەڭەس وداعى ەشقاشان ءبىرىنشى بولىپ قولدانبايدى» دەپ جاريالادى. بۇل اقش-تىڭ ىزدەگەنىنە سۇراعان بولدى. وسىدان ءارى ول كسرو-نىڭ يادرولىق جانە باسقا دا قارۋىنىڭ بوسقا ارتا بەرۋىنە بارلىق مۇمكىن بولعان ارەكەتتەردى جاساپ باقتى. 

كەڭەستىڭ ورتا جانە شاعىن قاشىقتاعى جويىلعان زىمىراندارىنىڭ باعاسى ەشقايدا كورسەتىلمەگەنىمەن اقش-تىڭ «توموگاۆكىنىڭ» باعاسى 1,450 ملن. دوللار ەكەنى بەلگىلى. ەندەشە، كسرو-نىڭ زىمىراندارى دا ودان ارزان بولماۋى كەرەك. سوندىقتان كسرو تەك وسى زىمىراندارمەن عانا 2,7 ميلليارد سومىن اسپانعا ۇشىرىپ جىبەرگەن. 1980 جىلعى ءىجو – ءسى 3 تريلليون دوللارعا جەتىپ قالعان اقش ءۇشىن 1,2 ملرد. دوللار (1450 ملن. ح 846) ايتارلىقتاي شىعىن دا ەمەس ەدى. ال سول جىلى 940 ملرد. دوللاردىڭ توڭىرەگىندە عانا ءىجو-ءسى بولعان كسرو-عا 2,7 ملرد. سوم اۋىر سالماق. مۇنىڭ كسرو حالقىنىڭ ءال-قۋاتىن قانشالىقتى ارتتىراتىنىن شامالاماق ءۇشىن 1987 جىلعى بيۋدجەتتە ءبىلىم مەن عىلىمعا بولىنەتىن جىلدىق قاراجات 12,5 ملرد. سوم عانا بولعانىن ايتا كەتەيىك. ەگەر جەلگە ۇشىرىلعان قاراجات وسى سالاعا بولىنسە جۇزدەگەن مەكتەپ، بالاباقشا، وقۋ عيماراتتارى، كىتاپحانالار، جاتاقحانالار ارتىق سالىنىپ، مىڭداعان عىلىمي باعدارلامالار ىسكە اسپاس پا ەدى...

 «اۋعانستان باتپاعى»

1985 جىلدان باستاپ «قارۋلاندىرۋ بايگەسىمەن» كسرو-نى قۇلاتۋ مۇمكىندىگى تومەندەپ قالعاندىقتان رەيگان ەندى مۇناي باعاسىن قۇلاتۋ امالىنا كوشتى دەيدى رەسەيلىك زەرتتەۋشىلەر. بۇل دا اششى شىندىق.  رەيگاننىڭ وبب ديرەكتورى بيلل كەيسيگە قۇپيا تاپسىرما بەرىپ، ساۋد ارابياسى، كۋۆەيت، اراب امىرلىكتەرى جانە ت.ب. كەلىسىپ، رىنوكقا مۇنايدىڭ وراسان مول قورىن شىعارىپ، باعانى كۇرت تومەندەتۋ جونىندە تاپسىرما بەرگەنىن سول كەزدەگى اقش پرەزيدەنتىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندەگى حالىقارالىق ەكونوميكالىق بايلانىستار دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى رودجەر روبينسون «كسرو-نىڭ كۇيرەۋى» سەريالىن جاساۋشىلارعا ايتىپ بەردى. (1 سەريا). مۇناي باعاسى 1970 جىلى 110 دوللار بولسا، وسى وپەراتسيانىڭ ناتيجەسىندە 1985 جىلى ول 26 دوللارعا دەيىن ءتۇسىپ كەتكەن. ال 1989 جىلى ول 19 دوللارعا دەيىن قۇلدىراعان. وسى ر.روبينسوننىڭ قىزمەتى كسرو بيۋدجەتى ءتۇسىم بولىگىنىڭ 80 پايىزىن مۇناي، گاز جانە ت.ب. رەسۋرستار عانا قۇرايتىنىن ەسكەرىپ، رەيگانعا ونىڭ بيۋدجەتىن قۇلدىراتۋدىڭ ءبىر امالى وسى ەكەنىن ايتقان. وسىنىڭ كەسىرىنەن كسرو بيۋدجەتى 80 ملرد. دوللارداي ءتۇسىم جوعالتقان. بۇرىن مۇندايدا سوتسياليزم لاگەرىندەگى ەلدەر مۇناي باعاسىن تۇراقتى ۇستايتىن بولسا، ەندى ولار دا بۇل جۇيەدەن سەكىرىپ ءتۇسىپ جاتتى.

«جۇت جەتى اعايىندى» دەگەن ەمەس پە، ەكونوميكانىڭ قۇلدىراۋىنا سىرتقى فاكتورلار وسىلاي اسەر ەتىپ جاتقاندا گورباچەۆتىڭ كورسوقىر كومانداسى اياق استىنان «الكوگولگە قارسى كامپانيانى» دا باستاپ كەتتى. بۇرىن بيۋدجەتتىڭ تۇسىمىندەگى ءاربىر التىنشى سوم اراقتان ءتۇسىپ تۇرعان. ەندى مىنا كامپانيانىڭ كەسىرىنەن كسرو بيۋدجەتىنىڭ ءتۇسىم بولىگى 15-20 ملرد. دوللاردى جوعالتقان. ونىمەن قوسا توكسيكومانيا، ەسىرتكى ساۋداسى دەگەندەر دە قىزىپ، قىلمىستىڭ جاڭا تۇرلەرى پايدا بولدى. ال «ساموگون» ايداۋ دۇكەن سورەلەرىنەن قانتتى مۇلدە قۇرتىپ جىبەردى.

ەندى وسىلاردىڭ ۇستىنە «اۋعان باتپاعىنىڭ» شىعىندارىن قوسىڭىز. وسى سوعىستىڭ وزىنە كسرو الداۋمەن تارتىلعانىن بۇرىنعى ماقالالارىمىزدا جازعان بولاتىنبىز. ەسكە سالا كەتەتىن بولساق، «امەريكا مەن انگليا بىرلەسىپ اۋعانستانعا «پەرشينگ» زىمىراندارىن ورنالاستىرۋدى كوزدەپ وتىر، بۇرىن امەريكادا وقىعان ح.ءاميندى وبب سول كەزدەردە-اق ءوز قاتارىنا تارتىپ العان» دەگەن وتىرىكتى «سەنىمدى كوزدەر» ارقىلى تاراتىپ، اقىرى كسرو-نىڭ 40-شى ارمياسىن شەكارادان وتكىزۋگە ماجبۇرلەدى (ە.ق.،14.02.2014 ج.) بۇل وپەراتسيانى اقش پرەزيدەنتىنىڭ سول كەزدەگى كەڭەسشىسى ز.بجەزينسكي امەريكانىڭ ۇلكەن تابىسى بولدى دەپ ماقتانعانىن دا جازعانبىز.

 وسى سوعىستا كسرو 14 مىڭداي ادامىنان ايرىلدى، 50 مىڭعا جۋىق جانى زارداپ شەگىپ، مۇگەدەك بولدى.  ال سوعىستىڭ تولىق ەكونوميكالىق باعاسىن ەسەپتەپ شىعارۋ ءالى كۇنگە مۇمكىن بولماي كەلەدى. ويتكەنى، كوپتەگەن شىعىستار تۋرا اتالماي، ءارتۇرلى باسقا باپتارمەن بەلگىلەنگەن. سونىڭ ىشىندە اۋىلشارۋاشىلىعى، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم مەن عىلىم، قۇرىلىس جانە قۇرىلىس ماتەريالدارى جانە ت.ب. مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولاردىڭ شىعىستارى ناقتى اۋعانستانعا بارعانى جونىندە جازىلماي، ءتۇرلى ادىستەرمەن جاسىرىلىپ كەلگەن. انىقتالعان دەرەكتەرگە قاراعاندا كسرو-دان 109 اسكەري ۇشاق، 322 تىكۇشاق، 147 تانك، 1314 بمپ مەن بتر، 432 زەڭبىرەكتەر مەن مينومەتتەر، 11370 اۆتوماشينالار شىعىن بولعان. اۋعان سوعىسىنان 10 جىلدا 525 مىڭ اسكەريلەر، سونىڭ ىشىندە 60 مىڭعا جۋىق وفيتسەرلەر مەن 100 مىڭعا جۋىق پاراشيۋتشىلەر وتكەن. ال قارجىلاي شىعىن شەتەلدىك بارلاۋشىلاردىڭ ەسەبى بويىنشا جۋىق شامامەن 70 ملرد. دوللارداي.

مىنە، وسىنداي سوققىلار كسرو-نى ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاتتى قالجىراتىپ، اقىرىندا ۇلكەن داعدارىسقا ۇشىراتتى. بىراق وسى ماسەلەلەردىڭ ءوزىن تۇزەتىپ اكەتۋگە بولۋشى ەدى. ويتكەنى، كسرو-نىڭ التىن، كۇمىستەن باسقا اسا باعالى مەتاللدار، سوعىس جاعدايىنا ساقتاعان ۇزاق جىلدىق رەسۋرستىق زاپاستارى ۇتىمدىلىقپەن قولدانىلسا ەكونوميكالىق داعدارىستى ەڭسەرىپ كەتۋ مۇمكىندىگى تۋاتىن. ەگەر يۋ.اندروپوۆ تاعى دا 3-4 جىل قىزمەت ىستەگەن بولسا، ول ەكونوميكانى ءبىرشاما تۇزەتەر مۇمكىندىكتى جاساعان بولار ەدى دەيدى ساراپشىلار. ول سول كەزدەگى كسرو-نىڭ ەڭ السىرەپ، ءجىبى ۇزىلۋگە شاق قالعان نازىك ماسەلەسى – ءتارتىپتى تۇزەتۋدى، زاڭنىڭ ساقتالۋىن قاتايتۋدى، سىبايلاس جەمقورلىقتى تىيۋدى، جوعارى بيلىك جۇيەسى مەن شەنەۋنىك اپپاراتىنداعى دەگراداتسيانى جويۋدى قولعا الدى. ناق وسى ماسەلەلەردىڭ تۇزەتىلۋى ەكونوميكا ەس جيۋىنىڭ العىشارتى بولاتىن. بىراق وكىنىشكە وراي، (نەمەسە كوپتەگەن حالىقتاردىڭ باقىتىنا دەپ تە ايتۋعا بولادى) ونىڭ ورنىنا كەلگەن م.گورباچەۆ بۇل ماسەلەلەردى ويلاۋعا ورەسى جەتپەي، ەكونوميكالىق جاعدايدى تۇزەتۋدىڭ ورنىنا ساياسي رەفورمالارمەن اينالىسىپ، قۇرىلىمنىڭ كۇرە تامىرىن ءوز قولىمەن قيىپ جىبەردى. ناقتى ايتقاندا، جۇيەنى ۇستاپ تۇرعان كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ءرولىن جەتىك باعالاي الماي، ودان باس تارتتى. ونىڭ ۇستىنە ۇلتارالىق قاتىناستارعا بارىنشا ءۇستىرت قاراپ، بۇرىن كۇشپەن بۇقتىرىلىپ كەلگەن كيكىلجىڭدەردى دەموكراتيالىق اشىقتىق ساياساتىنىڭ سالدارىمەن شەكتەن شىعۋعا جەتكىزدى. حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىنا وت تاستاعان اشىق جيىندار، كونفەرەنتسيالار مەن سەزدەر جۇرتتىڭ ەكونوميكا ەمەس، جاپپاي ساياساتپەن اينالىسىپ كەتۋىنە جاعداي تۋعىزدى. وسىنىڭ ءبارىن گورباچەۆ دەموكراتيالىق اشىقتىقتىڭ ارقاسىندا حالىقتىڭ قول جەتكەن تابىسى دەپ باعالاپ جاتقاندا، ەكىنشى جاقتان كۇيرەۋ وتى كوسەلىپ جاتقانىن سەزبەدى. سوندىقتان دا «زۇلىمدىق يمپەرياسىنىڭ» (ر.رەيگان) جويىلۋىنا م.گورباچەۆتىڭ «سىڭىرگەن» ەڭبەگى زور ەكەنىن ەشقاشان ەستەن شىعارماۋ كەرەك. كسرو-نىڭ جوعارى بيلىگىندە ۇزاق جىلدار بولعان ساناۋلى عانا اقىلدى ادامداردىڭ ءبىرى ۆ.دولگيح ەدى. مىنە سول كىسى: «كسرو-نىڭ كۇيرەۋى ءۇشىن بيلىكتىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسىندا گورباچەۆ سياقتى جالتاق، ەرىك-جىگەرى تومەن ادامنىڭ وتىرعانى جەتكىلىكتى بولدى» دەيدى. بۇل كىسىنىكى دە راس شىعار، بىراق يمپەريا اتاۋلىنىڭ ءبارى دە جەر بەتىنەن قانداي دا ءبىر سەبەپتەرمەن جوعالا بەرەتىنى دە راس. سوندىقتان ونىڭ جويىلعانىنا ءبىز ەشقاشان وكىنبەيمىز، كەرىسىنشە ءتول رەسپۋبليكامىزدىڭ وركەندەپ، قىران قۇستاي قياعا سامعاي بەرگەنىن قالايمىز.      

جاقسىباي سامرات

Abai.kz