قازاق بالاسى 300 جىل بويى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ تەگەۋرىندى تەپكىسىن كوردى. سول 300 جىل ىشىندە ساڭلاقتارىمىز ازاتتىق ءۇشىن يمپەرياعا قارسى شىعىپ، 300-دەن استام (كەيبىر دەرەكتەردە 400-گە جۋىق) ءىرىلى-ۇساقتى كوتەرىلىس جاسادى. ارينە، حان كەنەنىڭ قارۋلى قارسىلىعىمەن باستالعان كۇرەستىڭ نۇكتەسى الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن سوڭ قويىلىپ، بابالار ارمانداعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. بىراق وسىدان 29 جىل بۇرىن الماتىنىڭ الاڭىنا شىققان 20 مىڭعا جۋىق ازاماتىمىزدىڭ ەرلىگى بيىل دا ۇمىت قالاتىن ءتۇرى بار. ەسەسىنە، جاڭا جىلدىق شىرشانى بەزەندىرىپ، جەلتوقان كوتەرىلىسىندە قازا بولعان وعلانداردىڭ ارۋاعىن ماسقارالاۋدى باستاپ كەتتىك.

بەيبىت شەرۋ...

دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ قازاقستان كوم­پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حات­شى­لىعىنان الىنىپ، ونىڭ ورنىنا گەننادي كولبيننىڭ تاعايىندالۋى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى. بۇل، ساياسي تۇرعىدان الساق، جاي عانا نارازىلىق ەمەس، سول تۇستاعى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ كوتە­رىل­گە­نىن كورسەتەدى. ماسەلەن، 17 جەلتوقسان كۇنى ەر­تەڭگىسىن الاڭعا شىققانداردىڭ قاراسى 300-گە جۋىق قانا ادام بولسا، كەشكىسىن ولار­دىڭ سانى 10 مىڭنان اسىپ كەتتى. 18 جەلتوقسان كۇنى بۇلاردىڭ قاتارى 20 مىڭعا جۋىقتادى. دەمەك، ء«ار ۇلتتىڭ ءوز  باسشىسى بولسىن»  دەگەن ۇراندى تۋ ەتكەن قازاقتىڭ ۇل-قىزى بەيبىت تۇردە كۇرەسىپ، ساياسي كوزقاراستارىن بىل­دىرگىسى كەلدى. ولار «بيلىك قارسى كۇش قول­دانادى» دەگەن ويدان اۋلاق بولدى. وسى ءبىر جاعداياتقا قاراپ، بۇل وقيعانى «بەيبىت شەرۋ ەدى» دەپ توپشىلاۋعا بولمايدى. نەگە؟
تولقۋ...
ويتكەنى جەلتوقسان دۇربەلەڭى از-اق ۋاقىتتىڭ ىشىندە بۇكىل ۇلتتىق تولقۋعا ۇلاسىپ بارا جاتتى. قازاق ۇلتىنىڭ ازاماتتارى جان-جاقتان الماتىعا اعىلىپ، ناتيجەسىندە قالاعا كىرەتىن بارلىق جولدار جابىلدى. وسىلايشا جاستاردىڭ بەيبىت شەرۋى ءتۇس اۋا ستيحيالىق قوزعالىسقا، نارازىلىققا ۇلاستى. بۇل نارازىلىق ساياسي شيە­لە­نىس­كە اكەلدى. ساياساتتانۋ عىلىمىندا ساياسي شيەلەنىس سوڭى قانتوگىسكە اپاراتىنى ايتىلعان. ياعني بەيبىت شەرۋ – تولقۋعا، ال تولقۋ ساياسي شيەلەنىسكە اينالىپ، وقيعالىق سيپات الدى.

وقيعا...

بىراق جەلتوقسان دۇربەلەڭىن تەك ساياسي وقيعا دەپ تار شەڭبەردە قاراۋعا بول­ماي­دى. نەگە؟ عىلىم تىلىمەن ايتساق، ساياسي وقي­عا دەگەنىمىز – قالىپتى ءومىر اعى­مىن­دا­عى وزگەرىس، ساناعا سىلكىنىس اكەلەتىن جايت. مۇنداي وقيعالار ادامنىڭ ەركى مەن ساناسىنان تىس، وزىندىك سەبەپتەردەن تۋىن­دايدى ەكەن. ەگەر دە بيلىك قارۋلى كۇش قول­دانىپ، جاستاردى كۇشتەپ تاراتپاعاندا، ەشكىمدى قۋدالاماي، بار ماسەلەنى بەيبىت جولمەن شەشكەندە، جەلتوقسان دۇربەلەڭى ساياسي وقيعا دەڭگەيىندە قالار ەدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، ساياساتتانۋ عىلىمى قىل­مىستىق ءىس جۇرگىزۋ قۇقىعىنداعى ادام ارەكەتىن دە وقيعاعا بالاپ جاتادى. دەمەك، تەوريا جۇزىندە جەلتوقسانداعى ساياسي قاقتىعىستى «ساياسي وقيعا ەدى» دەۋگە نەگىز جوق...

كوتەرىلىس... 

2007 جىلى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى نۇرتاي سابيليانوۆ رەسمي تۇردە بۇل وقيعاعا جەلتوقسان ۇلت-ازاتتىق كوتە­رى­لىسى دەپ باعا بەرگەن بولاتىن. تاعى دا عىلىمي تەورياعا سۇيەنسەك، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس دەگەنىمىز – تاۋەلسىزدىكتى جەڭىپ الۋعا، شەتەلدىك ۇستەمدىكتى، وتارلىق ەزگى مەن قاناۋدى جويۋعا باعىتتالعان كۇرەس ەكەن. شىنىن ايتۋ كەرەك، 1986 جىلعى جەل­توقسان قاقتىعىسى وسى ايتىلعان سيپاتقا تولىعىمەن كەلەدى. وعان بۇل­تارت­پاس بىرنەشە دەرەك كەلتىرۋگە بولادى. ماسەلەن: 

بىرىنشىدەن، جەلتوقسان وقيعاسى 70 جىل بويى ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇلاۋىنا سەبەپشى بولدى. وسى كوتەرىلىستەن كەيىن بالتىق جاعالاۋى ەلدە­رىن­دە، گرۋزيا، ءازىربايجان، رەسەي ت.ب رەس­پۋب­ليكالاردا ساياسي تولقۋلار ورىن الدى. 

ەكىنشىدەن، رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان 9 مىڭعا جۋىق ازاماتىمىز زورلىق-زومبىلىقتىڭ، قيناۋ مەن جازىقسىز جازالانۋدىڭ قۇر­با­نى بولدى. مىسالى، سول قاھارلى كۇندەرى 2500-گە جۋىق ادام تۇتقىندالىپتى ء(ىىم دەرەگى بويىنشا – 2336 ادام، ۇقك دەرەگى بويىنشا – 2212, پروكۋراتۋرانىڭ دەرەگى بويىنشا – 2401 ادام). كۇشپەن ۇستالعان جا­نە ۋاقىتشا قاماۋ يزولياتورلارىنا قامال­عان 8,5 مىڭ جەلتوقسانشى قاقاعان قىستا جالاڭاش قالا سىرتىنا شىعارىلىپ تاستالعان. ال رەسمي دەرەكتەردە جاراقات العانداردىڭ سانى 763-تەن 1137 ادامعا دەيىن دەپ كورسەتىلسە، مۇحتار شاحانوۆ باسقارعان كوميسسيا ولاردىڭ سانى 1,7 مىڭ ادام بولعانىن ايتادى. وسى ءبىر سانداردان-اق بۇل جاي عانا وقيعا نەمەسە تولقۋ ەدى دەپ باعا بەرۋگە بولمايتىنىن اڭعاراسىز.

ۇشىنشىدەن، جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ۇيىم­داستىردى دەگەن ايىپپەن 758 ستۋدەنت وقۋدان شىعارىلىپ، 1164-ءى جازالانعان. 319 ازامات جۇمىستان بوساتىلعان، 100-دەن استام ادام سوتتالعان. 700-گە جۋىق ادام ىشكى ىستەر ورىندارىنىڭ ارنايى باقى­لاۋىنا الىنعان. مىسالى، ت.بەيىس­قۇلوۆتىڭ دەرەكتەرى 110 ادام سوتتالعانىن ايتا­دى. ال امەريكانىڭ حەلسينكي ازا­ماتتىق قۇقىق قورعاۋ توبىنىڭ زەرت­تەۋ­لە­رى­نە قاراعاندا 99 ادام تۇرمەگە تو­عى­تى­لىپ، 631 ازامات ارنايى ەسەپكە الىنعان. بۇكىلالەمدىك تاريحتا جاي عانا تولقۋ ءۇشىن وسىنشاما ادامنىڭ باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋى – بولماعان جاعداي. 

تورتىنشىدەن، كوتەرىلىس قۇرباندىقسىز بولمايدى. مىسالى، قايرات رىسقۇلبەكوۆ پەن مىرزاعۇل ابدىقۇلوۆ بىردەن اتۋ جازا­سىنا كەسىلدى. بىراق كەيىننەن قايرات رىس­قۇل­بەكوۆ تۇسىنىكسىز جاعدايدا ءولتىرىلىپ، مىرزاعۇل ابدىقۇلوۆ بوستاندىققا شىقتى. دەسە دە وسى قىرعىننىڭ سالدارىنان   ە.سىپا­تاەۆ، ل.اسانوۆا، س.مۇحامەدجانوۆا، ق.مولدانازاروۆا، س.قاشاعانوۆ، ت.داۋ­رەن­بەكوۆ سىندى باتىر وعلاندارىمىز قىرشىنىنان قيىلعانىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. قاقتىعىس كەزىندە جاراقات الىپ، مۇگەدەك بولىپ قالعاندار، ءومىر بويى بالالى بولا الماي زار ەڭىرەپ جۇرگەندەر قانشاما؟ جەل­توقساننىڭ جەلىندە تاياق جەپ، دەن­ساۋ­لىقتان ايىرىلعان ساڭلاقتارىمىزدىڭ كوبى اينالدىرعان 28 جىل ىشىندە و دۇنيەگە اتتانىپ كەتتى. 

بەسىنشىدەن، كوتەرىلىستى باسىپ-جانشۋ ءۇشىن ارقايسىسىندا 2928 ساربازى بار ارناۋلى قۇرامداعى ءۇش وترياد، 5700 اسكەرى بار الماتى گارنيزونى كۇشتەرى مەن قۇ­رال­دارى، 7000 مىڭعا جۋىق كسرو ءىىم-ءنىڭ ار­نايى اسكەرى جۇمىلدىرىلدى. مۇنىڭ سىرتىندا الماتى وبلىسىنان – 5450, فرۋن­­زەدەن (بىشكەك) – 5445, تاشكەنتتەن – 5452, شەليابىدەن – 5427, نوۆو­سي­بيرسكى­دەن – 5427, ۋفادان – 5424, سۆەرد­لوۆسكى­دەن – 5425, تبيليسيدەن 2169 اسكەر اكەلىن­گەن. بۇلاردىڭ بارلىعىنىڭ سانى 60 مىڭعا جۋىقتايدى. ياعني ەشبىر مەملەكەت جاي عانا ساياسي قوزعالىستى باسۋ ءۇشىن وسىنشاما كۇش جۇمسامايتىنى بەلگىلى. وسى كوتەرىلىستى جانشۋدا ەرەن ەڭبەك سىڭىر­گەن قازاق كسر ءىىم-ءنىڭ 1586 قىزمەتكەرى قۇر­مەت گرامو­تالارىمەن، «ۇزدىك قىزمەتى ءۇشىن» جانە «ميليتسيا ۇزدىگى» بەلگىلەرىمەن مارا­پاتتالىپ، اقشالاي سىيلىق العان. قازاق كسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ پرەزي­ديۋ­مىنىڭ مەدالىمەن 250 اسكەري شەندەگى ازامات، سونداي-اق تاعى دا 250 ازامات سول پرەزيديۋمنىڭ قۇرمەت گراموتالارىمەن ناگرادتالعان. 

التىنشىدان، شەرۋ قۇرالدى قاقتى­عىس­قا ۇلاسقاندا عانا كوتەرىلىستىك سيپاتقا يە بولادى. باسىندا بەيبىت شەرۋ سيپا­تىن­دا باستالعانىمەن، جاستاردىڭ تالاپ-تىلەگى ورىندالمادى. كەرىسىنشە، ولارعا كۇش كورسەتىلدى. وسىنىڭ سەبەبىنەن قاقتىعىس ناق­تى كوتەرىلىستىك سيپاتقا يە بولىپ، 11 ترانسپورت ورتەلدى، 24-ءى زاقىمداندى. 39 اۆتوبۋس پەن 33 جەڭىل كولىك ىستەن شىققان. ياعني شاراسىز جاستار قولدارىنا ىلىنگەن تاسپەن، تاياقپەن قارۋلانۋعا ءماجبۇر بولدى دەگەن ءسوز. 

جەتىنشىدەن، كوتەرىلىس 19 جەلتوقسان كۇنى الماتىدا توقتاعانىمەن، ءدال وسى تول­قۋلار 19-25 جەلتوقسان ارالىعىندا جەز­قازعان، قاراعاندى، پاۆلودار، جامبىل، شىمكەنت، تالدىقورعان، كوكشەتاۋ، ارقا­لىق قالا­لا­رىندا، شامالعان، سارىوزەك، شەلەك ەلدى مەكەندەرىندە جالعاسىن تاپتى. 

قوش، وسى جەتى مىسالدىڭ ءوزى جەلتوقسان دۇر­بەلەڭىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە اينال­عانىن كورسەتەدى.

ءتۇيىن

بىزدە جاڭا جىلعا دايىندىق نەگە ەرتە باستالادى؟ مەنىڭشە، كەيبىر شەندىلەرگە كەڭەستەر وداعىنىڭ شاڭىراعىن شايقالتقان ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس بولعان قارالى كۇندى ۇمىتتىرۋ قاجەت سەكىلدى. تۇڭعىش پرەزيدەنت كۇنى مەن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىن بىلاي قويايىق، ءبىز ارۋاق سىيلايتىن قازاق ەمەس پە ەدىك؟! جاڭا جىل دەپ جەلپەڭدەمەي، قايرات پەن ءلاززاتتاردىڭ رۋحىن سىيلاپ، قاندى كۇندى ازا تۇتساق بولماس پا ەدى؟!

كەشىرىڭدەر ءبىزدى، جەلتوقسانشى باتىرلار! سەندەردىڭ ازات رۋحتارىڭدى «جانىشتاۋ ءۇشىن» ءبىز بيىل دا جاڭا جىلدى تويلايمىز...

قانات بىرلىكۇلى

Abai.kz