تىماق جوعالعاننان توتىقۇس ولگەنگە دەيىن
وقۋ – جۇمىسقا اينالدى. قۇنارسىزداۋ، دىز ەتپە شىعارمالاردىڭ كوبەيگەنى سونشا، وقۋ دەگەن ءبىزدىڭ سانامىزدا لاززاتپەن ەمەس، مەحناتپەن استاسىپ بارادى. پالەنشەنىڭ جاڭا اڭگىمەسى شىعىپتى دەسە، «نە دەدى ەكەن» دەپ اسىقپايمىز، سول اڭگىمەنى كوشىرىپ جازىپ شىق نەمەسە جاتتاپ ال دەپ تاپسىرما العان ادامداي قاراپتان-قاراپ شارشايمىز.
بيىل 70 جاسقا كەلىپ جاتقان تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ جازدان بەرى «ماسكۇنەمنىڭ مالقوراسى» («جاس الاش» گازەتىندە باسىلدى), «قار استىنداعى اۋىل» («قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە باسىلدى), «كاكادۋ» («الاش تاريحىنىڭ اقيقاتى» بايگەسىنەن باس جۇلدە الىپ، جيناققا شىقتى) دەگەن اڭگىمەلەرى قولىمىزعا ءتۇسىپ، الگىندەي بوپ ۇمىتىلىپ بارا جاتقان وقىرماندىق شىنايى سەزىمىمىزدى وياتقانداي بولدى. جازۋشىنىڭ ءوز قۇلاقكۇيىنەن اۋىتقىماي جازعان بۇل ءۇش اڭگىمەسى بۇرىنعى ء«بورىبايدىڭ تىماعىن يت الىپ قاشقان قىس» دەگەن كىتابىنا قوسۋعا لايىق دۇنيەلەر ەكەن...
جازۋشىنىڭ سۋرەتتەۋ شەبەرلىگى، يۋمورى، قازاقىلىعى، سەزىمتالدىعى – ونىڭ نەگىزگى ارتىقشىلىعى ەكەنىنە داۋ جوق. بىراق تىنىمباي جازۋىنا ءتان، ءبىر قاراعاندا بايقالا قويمايتىن دۇنيە بار ەكەن. ونى جاڭا اڭگىمەلەرىن وقىعان سوڭ، جۇلگەلەس ەسكى شىعارمالارىن تاعى ءبىر ءسۇزىپ شىعىپ، كەيىپكەرلەردى قاتار ءتىزىپ قويىپ قاراعاندا بايقادىق، بايقادىق تا تاڭعالدىق، ءتىپتى تىكسىنىپ قالدىق. سونداعى كورگەنىمىز... بەدىرەيىپ قاراپ تۇرعان قازاقتىڭ بەينەسى بولدى. شارشاڭقى، ءجۇزىنىڭ نۇرى جوق، كوزىنەن كونبىستىك، دارمەنسىزدىك، كەيدە ايارلىق بايقالاتىن قازاق.
XX عاسىردا الەمدە كوپتەگەن وزگەرىستەر بولدى، ال قازاق ءۇشىن ەڭ ۇلكەن وزگەرىس – كوشپەلى تۇرمىستان وتىرىقشى تۇرمىسقا اۋىسۋ بولدى دەيدى اقسەلەۋ سەيدىمبەك. كوشپەلى داۋىرمەن قوشتاسۋ دەگەن بىزگە ىقىلىم زاماندا بولعان نارسە كورىنگەنىمەن، ول وسىدان ەكى-ءۇش ۇرپاق بۇرىنعى عانا جاعداي ەكەن. جانە سول كوشپەلىلەردەن قالعان، بالەن جىلدار بويى قالىپتاسقان پسيحولوگيا XX عاسىردا وتىرىقشىنىڭ نەمەسە كوممۋنيستىڭ پسيحولوگياسىنا بىردەن اۋىسا سالماپتى. كۇن سايىن السىرەي بەرسە دە، سۇيەككە ءسىڭىپ، بولمىسپەن استاسىپ كەتكەن ادەتتەر، مىنەزدەر قالماي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەتىپتى. جانە ەلدىڭ وتكەن وتكەلدەرى ناتيجەسىندە ۇلتتىق ساناعا جاڭادان بوياۋلار دا قوسىلىپ، بولماعان مىنەزدەر دە پايدا بولىپتى... تىنىمبايدىڭ الەمى وسى وزگەرىستەردى قامتيدى، باسقاشا ايتساق، «تىماق جوعالعاننان توتىقۇس ولگەنگە دەيىنگى ۋاقىتتى» سۋرەتتەيدى. ياعني ساۆەت ۇكىمەتى كوشپەلى تۇرمىسقا تىرناعىن شىن باتىرا باستاعان ۋاقىتتان كۇنى بۇگىنگە دەيىن دەگەن ءسوز ء(«بورىبايدىڭ تىماعىن يت الىپ قاشاتىن قىس كامپەسكەدەن ءسال ءارى، ياكي ءسال بەرى» دەيدى نۇرقابىل شال اڭگىمەدە، دەمەك، تىماق جوعالاتىن ۋاقىت پەن كامپەسكەدەن باستالاتىن قىزىل قىرعىننىڭ ۋاقىتى سايكەس كەلەدى، ال «كاكادۋ» اڭگىمەسىنىڭ كەيىپكەرى وسى زاماننىڭ، بۇگىننىڭ ادامى، ونىڭ توتىقۇسى دا كەشە، يا بولماسا ونىڭ الدىڭعى كۇندەرى ءولدى دەپ قابىلداي الامىز).
«كاكادۋ» اڭگىمەسى... جۇلدەلى شىعارمالاردىڭ جيناعىنان باسقا جەردە جاريالانا قويماعان بۇل اڭگىمە ءبىر قاراعاندا كومەديا بولعانىمەن، استارى ناعىز تراگەديا. (جالپى، تىنىمبايدىڭ كۇلكىگە قۇرىلعان شىعارمالارىنىڭ كوبىنىڭ ءار جاعىندا قاسىرەت جاتىر). جوعارى جاقپەن سىيىسا الماي شەت ەلگە كەتكەن تاكەجان بايگەلدىگە كاكادۋ دەگەن توتىقۇسىن تاستاپ كەتەدى. بايگەلدى ءوزى ايەلىمەن اجىراسىپ، وعان دەيىنگى ادەتى ىشۋگە ءبىرجولاتا بەت بۇرعان ادام ەكەن. توتىقۇس ەكەۋى ابدەن دوستاسىپ كەتەدى. بايگەلدى كاكادۋعا اراق ءىشۋدى ۇيرەتەدى. ونى كورگەن ەرىك دەگەن اكىمشىلىكتە ىستەيتىن سۋايت سىنىپتاسى قۇستى ءبىر جەتىگە دەپ سۇراپ الادى دا، اكىمگە سىيلاپ جىبەرەدى. اكىم بولسا وزىنەن ۇلكەن، ءتىپتى ۇلكەن بولعاندا دا ۇلكەن كىسىگە سىيلاپ جىبەرەدى. ەرىك تە، اكىم دە ءوسىپ شىعا كەلەدى. بايگەلدى بولسا قۇستى ساعىنىپ، قايعىعا باتادى. قۇس تا بۇنى ساعىنىپ، اۋىرىپ قالادى. ءسويتىپ ەكەۋى قايتا تابىسادى. ۇلكەن كىسىنىڭ ورىسشا سويلەيتىن ادامدارى ەمدە دەپ اكەلىپ تاستايدى. وسى كەزدە قايدان ەستىگەنى بەلگىسىز، «ماعان سات» دەپ حابارلاساتىندار كوبەيەدى. بايگەلدى شەت ەلدە جۇرگەن تاكەجانعا كومەكشىسى ارقىلى جاعدايدى ەسكەرتەدى. ءسويتىپ قۇسقا تالاس باستالادى. بىراق قۇستى الىپ اۆسترالياعا قاشامىن دەپ وتىرعاندا قۇسى اراقتى كوبىرەك سىلتەپ جىبەرەدى دە، جان تاپسىرادى. وسى كەزدە ورىسشا سويلەيتىن كومەكشى دە، تاكەجاننىڭ ادامى دا، ساتىپ الماق بولىپ حابارلاسىپ جۇرەتىن جىگىت تە، سۋايت دوسى ەرىك تە كەلىپ، قۇستىڭ ولىگىن ءوز كوزدەرىمەن كورەدى. سودان ءۇش كۇن وتكەننەن كەيىن بايگەلدى قايتا ءىشىپ كەتتى دەيدى. كەيدە تۇسىندە كاكادۋمەن بىرگە اۆستراليا ورماندارىندا ويناپ-كۇلىپ جۇرەدى ەكەن. ارينە، قۇس تىلىندە. ءبىر جولى ءتىپتى ەكەۋى ءان شىرقاعاندا ورماننىڭ قۇستارى كوزدەرىنە جاس الىپ تۇرىپ تىڭداپتى. بىراق بايگەلدى بۇل ءتۇسىن، ودان العان سەزىمىن ەشكىمگە ايتپاي تۇرا تۇرماق...
القيسسا، بۇل بايگەلدىنىڭ ءوزى تىنىمباي كەيىپكەرلەرىنىڭ ىشىندەگى قالادا تۇراتىن ەكىنشى ادام. ءبىرىنشىسى – «قىز ۇزاتىلعان تۇندەگى» اتى اتالمايتىن (وسى اڭگىمە – ءبىرىنشى جاقتا جازىلعان جالعىز اڭگىمە) ليريكالىق كەيىپكەر. اۋىلدا اعاسىنىڭ قىزى ۇزاتىلىپ جاتقاندا قالاداعى ۇيىندە، شەشەسىنىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرىپ، ەكى بالاسىنىڭ كوزىنشە اراق ىشەتىن ءبىر بەيباق... سودان كەيىنگى قالادا تۇراتىن كەيىپكەرىمىز، مىنە، بالا-شاعاسىنان ايرىلعان، اراققا سالىنعان بايگەلدى. سۇرىقسىز ومىرىندەگى پايدا بولعان ءبىر قىزىعى – توتىقۇس. ءسويتىپ، توتىقۇسى دا ىشكىشكە اينالادى. بايگەلدى العاش ءىشىپ ۇيرەتكەننەن كەيىن، قولدان قولعا ءوتىپ، كەيىن قايتا ورالعاندا كاكادۋ تاپ-تازا القاش بولىپ شىعادى. ۇلكەن كىسى دەپ جۇرگەن ادامىنىڭ ءحالى مەنەن جامان ەكەن عوي دەپ بايگەلدى ەندى ءوزىنىڭ جاعدايىنا شۇكىر ەتىپ قالادى. كەيىپكەردىڭ بۇل ويى – اڭگىمەنىڭ ونە بويىنداعى اۆتور جاساعان ايقىش-ۇيقىش يشارالاردىڭ ءبىرى عانا. جەكە-جەكە ايتىپ وتىرماي، «كاكادۋ» اڭگىمەسىندەگى جالپى تۇسپالدى تارقاتاتىن بولساق، بىلاي بولاتىن سياقتى: «بىلىققان قوعام، قازاقتى تىڭدايتىن ەشكىم جوق، جىلپوستار كۇن ساناپ سەمىرىپ، ورلەپ، ءوسىپ بارادى». ادەتتەگى پىش-پىش اڭگىمە سياقتى بولىپ كورىنگەنىمەن، ولاي ەمەس، بۇل – جاسى 70-كە كەپ وتىرعان قازاق پروزايگىنىڭ بۇگىنگى قازاقستانعا بەرگەن باعاسى. ەشكىممەن جولىقپاي، وڭاشا وتىرعان جازۋشى توتىقۇس ارقىلى بيلىك پەن كوپشىلىككە سالەم جولداعانداي. عابيت مۇسىرەپوۆ كۇندەلىگىندە جازۋشىنى حالىققا قاتىستى سيگنالداردى قابىلداپ وتىراتىن سپۋتنيكتىك انتەنناعا تەڭەيدى. وسىنى ەسكەرسەك، ۇلتتىڭ ءحالىن جان جۇيەسىمەن سەزەتىن جازۋشىنىڭ ەل تۋرالى ويى وسىنشا اششى بولعانى، وكىنىشتى، ارينە...
بايگەلدى قالادا تۇراتىن ەكىنشى كەيىپكەر دەدىك. ال باسقا اڭگىمەلەردەگى كەيىپكەرلەر ەگىن باسىندا، فەرمادا، سوۆحوزدا تۇرادى. ولار ءۇشىن اۋدانعا بارۋدىڭ ءوزى ابىروي. ال «بۇلاق» اڭگىمەسىندەگى قوشقارباي الماتىعا بارۋ دەگەندى ەستىسە زارەسى قالمايدى. تاۋىرلەۋ قىزمەتتە ىستەيدى دەگەن ۇلكەن كىسىنىڭ كومەكشىسى قازاق بولسا دا، ورىسشا عانا سويلەيتىن ورىس ءتىلدى. قازاقشا سويلەيتىندەر ونشا الىسقا بارا المايتىنداي، ەكىنشى سۇرىپتى ادامدار سياقتى.
جالپى، ء«بورىبايدىڭ تىماعىن يت الىپ قاشقان قىس» دەپ اتالاتىن كىتاپتاعى ون ەكى اڭگىمە، بيىل جارىققا شىقتى دەپ وتىرعان ءۇش اڭگىمەنى الىڭىز – ون بەسىندە دە كەۋدەسىن ەشكىمگە باستىرمايتىن، ساناسى ازات، ەلگە سىيلى ءازيز ازامات جوق. نە شەتىنەن مومىن، كونبىس، قورعانسىز، دارمەنسىز، شاراسىزدار، نە وزبىر، سۋايت نەمەلەر. بۇل ەكى توپقا جاتپايتىندارى قىلجاقباس، داراقىلار. بارلىعى دەرلىك اراق ىشەدى. ەل تىزگىنىن الاتىن، كوشەلى ءسوز ايتاتىن، قىلجاقسىز، قۇرمەتكە لايىق ادامدار تەك مارقۇم بوپ كەتكەندەر عانا، باسقاشا ايتقاندا، تىماققا جوعالعاندا نەمەسە سودان كوپ ۇزاماي و دۇنيەلىك بولعاندار ء(«بورىبايدىڭ تىماعىن يت الىپ قاشقان قىستاعى» ءبورىباي، تاۋاسار، «شاشۋبايداعى» الاشىباي، «بايتەرەكتەردەگى» ارىستان، باعىبەك، قۋانىش).
تىنىمباي كەيىپكەرلەرى قىل اياعى توتىقۇسىنا دەيىن اراققا سالىنىپ كەتتى. «جاردەمشىدەگى» ءۇش قويشى – قابىل، الداشبەك، الشاعىر قوي باعىپ ءجۇرىپ ىشەدى، «بۇلاقتاعى» قوشقارباي مەن ەرتىلەۋ كلۋبتا كەشكىسىن قالىپ ىشەدى، «قوراشىلارداعى» وراز قويشىنىڭ ايەلىمەن وتىرىپ ىشەدى، «قىز ۇزاتىلعان تۇندەگى» كەيىپكەر شەشەسىنىڭ الدىندا وتىرىپ ىشەدى، «ناقاڭ ۇشىندە» ناقاڭ ولەيىن دەپ جاتقاندا ەلدىڭ ءبارى ءماز-مەيرام بولىپ ىشەدى، «قار استىنداعى اۋىلدا» سەيىلبەك پەن ساعىمباي وزەن جاعاسىنا بارىپ ىشەدى. ءبارى ىشەدى. «ماسكۇنەمنىڭ مالقوراسىندا» جارقىنبەك پەن بەرشىكۇر كۇن سايىن ىشەدى...
«ماسكۇنەمنىڭ مالقوراسىندا» دا، «كاكادۋداعىداي»، ساۆەت ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن جۇمىسىنان ايرىلىپ، ەشكىمگە كەرەك بولماي، اراققا سالىنعان جارقىنبەك ءومىردىڭ ءمانىن حايۋاناتتاردان ىزدەي باستايدى. وزىنە تەسىلىپ قاراعان اقباس وگىز سويلەگەندەي بولىپ، ونىڭ داۋسى مارقۇم اكەسىنىكىندەي كورىنىپ، شوشي باستايدى. بوتەلكەلەس دوسى بەرشىكۇر بۇل جاعدايدى تيبەتتىكتەردىڭ فيلوسوفياسىمەن تۇسىندىرەدى. ياعني ولگەن ادامنىڭ جانى سول كەزدە دۇنيەگە كەلگەن باسقا ءبىر تىرشىلىك يەسىنە بەرىلەدى دەيدى. وسىعان توقتاعان جارقىنبەك اقباس وگىزدى اكەم دەپ، ءماڭباس وگىزدى وتاش اتام، قاسقا سيىردى زەرەگۇل انام، ءايمۇيىزدى بيپاز اجەم، قوڭىر وگىزشەنى بالمىرزا دەپ ويلاي باستايدى (وسى كىسىلەر قايتقاندا تۋعان بۇزاۋلار ەكەن). كەيىن ءوزىنىڭ ءبىرازدان بەرى مازالاپ جۇرگەن دەرتى مەڭدەپ، بەتى ءارى قاراعان كەزدە ايەلىنەن قاي سيىرى جەلىندەگەنىن سۇراپ، سوڭىندا ءتىپتى سودان تۋاتىن بۇزاۋ ءوزى بولاتىنىن ايەلىنە ايتىپ تا قويادى. كەيىن شىنىندا دا جارقىنبەك ولگەن كۇنى ...سيىر بۇزاۋلاپ قالادى. بۇنى كورگەن ايەلى دە تيبەتتىكتەردىڭ فيلوسوفياسىنا سەنىپ، زار ەڭىرەپ جىلايدى.
جارقىنبەك – قورلانۋشى وبرازداردىڭ ەرەكشە ءبىر ءتۇرى. ساۆەت قۇلاماس بۇرىن ول فەرما باستىق بولىپ تۇرعاندا استى-ۇستىنە ءتۇسىپ جۇرەتىندەر كەيىن ءبىرى قالماي تەرىس اينالىپ كەتەدى. وسىنداي جاعداي «جاردەمشى» اڭگىمەسىندەگى قابىلدىڭ دا باسىنا ءتۇسۋشى ەدى. سوندا قابىل كەزىندە ءوزى كومەكشىسىنە قانداي ءجابىر كورسەتسە، كەيىن ورنىنان ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ دوسى الداشبەككە كومەكشى بولىپ قالعاندا، الداشبەك وزىنە تۋرا سونداي ءجابىر كورسەتەدى. «ماسكۇنەمنىڭ مالقوراسىنداعى» جارقىنبەك تە قورلىقتىڭ نەبىر ءتۇرىن كورە باستايدى. بىراق ءبىر قىزىعى باسىنا قونعان باققا ءبىر كەزدەرى تەز ۇيرەنگەندەي، قورلىققا دا بويى تەز ۇيرەنەدى. كەشە عانا ءيىلىپ جاستىق بولىپ تۇرعان ادامداردىڭ جاعداي وزگەرگەندە باسقا ادامعا اينالۋى وسى اتالىپ وتىرعان ەكى اڭگىمەدە جاقسى اشىلادى. وسى قاتارعا «سۋشى» دەپ اتالاتىن اڭگىمەدەگى جامانقۇلدى دا قوسۋعا بولادى. قولىنا قۇزىرەت تيگەندە ەلدىڭ بارىنە تىزەسىن باتىرىپ جىبەرەتىن ەدى عوي، باتشاعار.
وسى جارقىنبەكتىڭ جاعدايى مەن قابىل مەن الشاعىر، الداشبەك اراسىنداعى قارىم-قاتىناس قازاق ورداسىنىڭ جاعدايى رەسەيمەن بايلانىسىنا ۇقسايتىن سياقتى. ءبىر كەزدەرى سالىق تولەپ تۇرعان رۋسيا كەيىن ىدىراپ كەتكەن التىن وردانىڭ مۇراگەرلەرىن جاۋلاپ الادى. كۇشتىنى سىيلاۋ، كۇشتىدەن قورقۋ، كەيىن السىرەپ كەتسە، قايتاباس كوتەرمەيتىندەي ەتىپ باسىپ تاستاۋ دەگەن ادامزاتتىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان ادەتى مە ەكەن الدە؟!
بۇل اڭگىمەلەردى وقىماعان ادام ول پسيحولوگيانى تولىق تۇسىنبەۋى مۇمكىن. سوندىقتان دەرتتىڭ دياگنوزىن تۋرا قويعان تالاسبەك اسەمقۇلوۆتان ءبىر ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «رەسەي يمپەرياسىنىڭ تەرريتورياسىندا ادام ءسات سايىن دەسپوتپەن، تيرانمەن كەزدەسiپ وتىرادى. مەيلi, ول جاتاقحانانىڭ ۆاحتەرi, پوليتسيانىڭ باستىعى بولسىن، بiر قاپ انىقتاما سۇرايتىن، پاسپورت ۇستەلiندە وتىرعان قىز، يا زاتتارىڭىزدى اقتارىپ جاتقان كەدەنشi بولسىن – ءبارiبiر، بۇلاردىڭ بارلىعى – ۇلكەندi-كiشiلi تيراندار. وسىنداي ساتتەردە ادامنىڭ بويىن الدەبiر قورلىق سەزiم، الدەبiر ۇرەي بيلەيدi. بۇل – قۇلدىق سەزiم». ول – رەسەي، ءبىز قازاقستانبىز دەي المايمىز. قول استىندا بولدىق، تاعدىرلاسپىز. ولاردا بار اۋرۋ بىزدە دە بار. جارقىنبەك جارقىنبەك بولىپ تۇرعاندا ونى «جاقا» اتاندىرعان سول اۋرۋ، قابىلعا الشاعىردى قورلاتتىرعان، كەيىن الداشبەككە قابىلدى قورلاتتىرعان سول اۋرۋ، جامانقۇلعا دا سۋشى بولعاننان كەيىن بۇكىل اۋىلدى قان قاقساتتىرعان سول اۋرۋ عوي؟ ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدى ءبىر-بىرىمىزگە زىركىلدەتىپ قويعان، ءبىر-بىرىمىزدەن ىقتىرىپ قويعان سول اۋرۋ ەمەس پە؟
جۋاس، قورعانسىز، ەزىلگەن ادامدار بەينەسى «ماسكۇنەمنىڭ مال قوراسى»، «سۋشى»، «جاردەمشى» اڭگىمەلەرىندە عانا ەمەس، تىنىمبايدا وندايلاردىڭ تۇتاس گالەرەياسى بار. (سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاتتى ەزىلەتىنى «قوراشىلارداعى» جاقىپ). ەگەر وسى ەزگى كورەتىندەردى قوسا الساق، مومىن، دارمەنسىز (كەيدە دارمەنسىزدەۋ), قورعانسىز (كەيدە جاي عانا ءباتۋاسىز) ادام بەينەسى بارلىق اڭگىمەدە دەرلىك بار، ماسەلەن: «اتا قونىستا» مۇقا، «بۇلاقتا» قوشقارباي، «قوراشىلاردا» جاقىپ، «شاشۋبايدا» شاشۋباي، ء«بورىبايدىڭ تىماعىن يت الىپ قاشقان قىستا» المامبەت، «ناقاڭ ۇشىندە» ەلەن، «قىز ۇزاتىلعان تۇندە» بايانداۋشى كەيىپكەر، «كەلىندە» توقتاس، «جاردەمشىدە» قابىل مەن الشاعىر، «اقكوڭىل ۇرىدا» بوشاي، «ماسكۇنەمدە» جارقىنبەك، «كاكادۋدا» بايگەلدى، «قار استىنداعى اۋىلدا» ءراش.
ءۇشىنشى جاڭا اڭگىمە – «قار استىنداعى اۋىل». ء«بورىبايدىڭ تىماعىن يت الىپ قاشقان قىس»، «كەلىن»، «اتا قونىس» سەكىلدى رياسىز، ماعاۋينشا ايتقاندا بەيكۇنا، قازاقىلىقتى ساعىنتاتىن اڭگىمەلەر قاتارىنا كەلىپ قوسىلعان ءساتتى شىعارما. 1951 جىلدان 1952 جىلعى قاراعان، قار قالىڭ تۇسكەن قىستا جۇمىسسىز جاتقان ساعىمبايدىڭ ءىشى پىسىپ، سەيىلبەك، ءراش دەگەن قۇرداستارىنا باسقا ادامداردىڭ اتىنان حات جازىپ، ابىگەرگە تۇسىرگەنى، قازاقى قالجىڭ ەرەكشەلىگى... ازداپ ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «...ساعىمبايدىڭ كەيدە ەرمەك ءۇشىن كەلىنشەگىن جوق جەردەن اشۋلاندىراتىن دا ادەتى بار. اشۋلاندىراردا ايتاتىنى – «سەنەن بۇرىن كولتوعاننىڭ ءبىر قىزىمەن اۋەيى بولعانمىن. سەن بولماعاندا سونى الايىن دەپ ءجۇر ەدىم. سەرتتەسىپ تە قويىپ ەدىك»، – دەيدى. «سول قىزىڭا نەگە ۇيلەنە بەرمەدىڭ؟» دەۋدىڭ ورنىنا اكۇل جىلاپ قالادى. مىنەزى ۇياڭ. كۇيەۋىنىڭ ازىلىنە ازىلمەن جاۋاپ بەرۋگە دە ايلاسى جەتپەيدى. سونى ءبىلىپ ساعىمباي دا جاس كەلىنشەككە ءماتىبي بولىپ العان. كولتوعانداعى اۋەيى بولعان قىزىنىڭ اڭگىمەسى ەسكىرىپ، اكۇلدى تاعى ءبىر جىلاتىپ العىسى كەلگەن كەزدە: «تۇركىستاندا دا ءبىر قىزىم بار ەدى، مەنەن ەكىقابات بولىپ قالعان»، – دەيدى. بۇل جولى اكۇل كوبىرەك جىلايدى. ساعىمبايدىڭ اكۇلدى قايتا-قايتا جىلاتۋدى قىزىق كورەتىنى... كەشكىسىن قۇراق كورپەشەنىڭ ۇستىندە قۇشاقتاسىپ جاتىپ، تاتۋلاسۋلارى قىزىق... ءتاتتى...». ەسەرسوقتىق دەيسىز، بە، اۋمەسەرلىك دەيسىز بە، ءوزىڭىز بىلەسىز. بىراق قازاقى ورتادا وسكەن ءار وقىرمان وسى ساعىمبايعا ۇقساس ءبىر اۋىلداسىن ەسكە الارى انىق. سول سياقتى، «اتا قونىستاعى» مۇقانىڭ ساعىنىشى، ء«بورىبايدىڭ تىماعىن يت الىپ قاشقان قىستاعى» اۋىل ادامدارىنىڭ اڭگىمەسى، «كەلىندەگى» كەمپىردىڭ مىنەزى دە ەتەنە تانىس بولارىنا كۇمان جوق.
«قازاقتىڭ شىرىلداعان جانى كەۋدەلەرىندە بۇلقىنعان، ومىرگە كەلىپ-كەتكەنىن ەشكىم بىلمەي قالاتىن جاندار» (ىرىسبەك دابەي) ءدال تىنىمبايداعىداي باسقا ەشكىمدە بەينەلەنبەيتىن شىعار. الايدا، بۇگىنگى قازاق – ىشكىلىكتىڭ كەسىرىنەن، اشتىق، رەپرەسسيا، سوعىستان كەيىن سۇيەككە سىڭگەن ۇرەيدەن، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ ناسيحاتىنان، قازىرگى نارىقتىق، اقپاراتتىق زاماننىڭ شابۋىلىنان ابدەن وزگەرگەن قازاق سول ءبىر وزىندىك قازاقى تۇيسىكتەن اجىراپ بارا جاتقانداي ما؟! «جوق، اجىراپ بارا جاتىر ەدى، قازىر سول تۇيسىكتى قايتا وياتۋعا ۇمتىلىس بار» دەپ ءۋاج ايتار ەدىك، بىراق وعان سول تۇيسىكپەن ءومىر سۇرەتىن تىنىمباي سەنە قويار ما ەكەن؟!
ادامنىڭ قورعانسىزدىعى مەن تۋرا سول ادامنىڭ ايارلىعىن جازاتىن اڭگىمەلەردى اتادىق، رياسىز، كۇلكى مەن ساعىنىشقا قۇرىلعان اڭگىمەلەردى دە كورسەتتىك. ەندى وسى ەكى توپقا جاتپايتىن ءبىر اڭگىمە بار، ول – «بايتەرەكتەر». ون بەس اڭگىمەنىڭ ىشىندەگى ەڭ اۋىر وقىلاتىنى، زارلىسى. باسقا اڭگىمەلەردە كۇلكىمەن كومكەرىلگەن قاسىرەت بولعانىمەن، قايعى، زار جوق. ءسىرا، اۆتوردىڭ گۋمانيست بولمىسى اۋىر قايعىنى، قىلمىستاردى جازۋعا، قاۋىپتى كەيىپكەرلەردى سۋرەتتەۋگە كوڭىلىن سوقتىرمايتىن شىعار. تەك وسى «بايتەرەكتەردە» عانا ناعىز اۋىر ازاپ بار. جوباسى، سوعىستىڭ ءوزىن بولماسا دا، سوعىستان كەيىنگى جىلداردى، سوعىستىڭ قۇرباندارىن كورگەن ادام بولعان سوڭ، كوڭىلىنە تۇيگەن جايتتارى جازباسقا قويماعان بولسا كەرەك.
ءسوز ەتىپ وتىرعان وسى ون بەس اڭگىمە جوعارىدا ايتىلعان جايتتاردان باسقا، تاعى دا بىرنەشە ورتاق ەرەكشەلىكتەرمەن ءبىر-بىرىنە جاقىنداي تۇسەدى. ماسەلەن، جاس جۇبايلاردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سەزىمى، ارالارىنداعى قىزىقتار «كەلىن»، «قار استىنداعى اۋىل» اڭگىمەلەرىندە وتە شەبەر سۋرەتتەلەدى. ءايمۇيىز دەگەن سيىر «اتا قونىستا»، «ماسكۇنەمنىڭ مالقوراسىندا» بار، قارابۇلاق دەگەن بۇلاق «بۇلاق» پەن «بايتەرەكتەردە» اتالادى. جازۋشى ءوز ءومىرى تۋرالى، شىعارماشىلىق شەبەرحاناسى تۋرالى سۇحبات بەرىپ، ماقالا جازبايتىن بولعاندىقتان، ء«وز اۋىلىندا بار بۇلاق شىعار، سونداي سيىرى بولعان بولار» دەپ شامالايمىز دا قويامىز. كوركەمدىك شەشىم جاعىنان «ماسكۇنەمنىڭ مالقوراسى» مەن «كاكادۋدا» ۇقساستىق بار. شىعارماداعى كەي وقيعالار سپەكتاكلدەگىدەي ءوربيدى. توتىقۇس ءبىر ادامنان ءبىر ادامعا وپ-وڭاي ءوتىپ، كەيىن وپ-وڭاي قايتىپ كەلەدى، ول تۋرالى گازەتتە جازىلادى، ساتىپ الماق بولعان كەيىپكەرلەر كەيىن توتىقۇس ولگەندە ءبىر ۋاقىتتا جينالا قالادى. جارقىنبەك ولگەندە دە سيىر بۇزاۋلاي قالادى، ونىڭ الدىندا سول ۇيدە ءبىر ادام جان تاپسىرعان سايىن سيىرلار بۇزاۋلاپ وتىرعان. بۇنداي تاسىلدەر كومەدياعا جاراسا بەرەدى دەسەك تە، اۆتوردىڭ دراماتۋرگيالىق شىعارمالارىمەن تانىس ادامنىڭ ەسىنە «قوجاناسىر ءتىرى ەكەن»، «بەس بويداققا ءبىر توي» قويىلىمدارى تۇسە بەرەدى. وندا دا قوجاناسىردى ساتىپ الۋعا ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى جينالا قالاتىن، قىرمامباي شالدىڭ بالالارى ءبىر كۇندە ۇيلەنە سالاتىن. وسىنداي دراماتۋرگياعا ءتان قاسيەتتەر جازۋشىنىڭ پروزاسىنا دا اسەرىن تيگىزگەندەي مە، قالاي...
باستاعان سوڭ، ايتا سالايىق، «بەس بويداققا ءبىر تويدا» پەرىشتە بولىپ كيىنىپ، شالدى قورقىتاتىن كيكونىڭ «عايبات سويلەمە» دەپ شالعا ۇرساتىنى بار. سونداعى ايتقىسى كەلەتىنى «اسىلىق سويلەمە» دەگەن ماعىنا. ال عايبات دەگەن ءسوز – ءبىر كىسىنىڭ ايىبىن، كۇناسىن بىرەۋگە ايتىپ، ايىبىن اشۋ، سىرتىنان جامانداۋ دەگەن ءسوز. وسى نارسەنى اۆتور دا، رەجيسسەر دە، اكتەرلار دا بىلمەگەنىنە ەرىكسىز تاڭعالۋشى ەدىك. تاعى سونداي ءبىر «اتتەگەن-اي» ء«بورىبايدىڭ تىماعىن يت الىپ قاشقان قىستان» دا بايقالادى. كۇن ۇياسىنا باتا بەرگەندە-اق كەلگەن قوناقتار ءبىراز وتىرعان سوڭ قۇتپان ءوتىپ بارادى دەپ ۇيلەرىنە اسىعادى. بىرىنشىدەن، اقشام نامازى كۇن ۇياسىنا باتقاننان، كوز بايلانعانعا دەيىنگى ارالىقتا وقىلادى. سوندا الدانبەك، نۇرعابىل، قازىگۇل ۇشەۋى المامبەتتىڭ ۇيىنە اقشامدى وقىماي كەلگەن بولادى. ەكىنشىدەن، اقشامنان كەيىنگى قۇتپان («قۇپتان» دە تە ايتادى) نامازى قازاقتار ۇستاناتىن ءابۋ-حانيفا ءمازحابى بويىنشا تاڭ نامازىنىڭ ۋاقىتى كىرگەنگە دەيىن وقىلا بەرەدى. ياعني قۇتپان شىقپايدى دەۋگە دە بولادى. بۇل – كوركەم شىعارما عوي، ءدىني كىتاپ ەمەس دەپ ءۋاج ايتارسىز، بىراق ء«بورىبايدىڭ تىماعىن يت الىپ قاشقان قىستى» نامازدان حابارى بار ادامدار دا ويىن شاشىراتپاي، ەركىن وتىرىپ وقىعىسى كەلەدى عوي؟
P.S.: ديدار امانتاي سۇحباتتارىندا وزىنە ەرەكشە ۇنايتىن اڭگىمەلەرىنىڭ قاتارىندا «بامبۋكتىڭ ءۇنى، ورىكتىڭ گۇلى» دەگەن ياسۋناري كاۆاباتانىڭ شىعارماسىن ىلعي ايتادى. سونداعى جەتپىستەن اسقان حيساو مياكاۆا ءبىر كۇنى سۇڭقار كورەدى. ول جاقتا سۇڭقار ۇشپايتىن. بىراق مياكاۆانىڭ ءۇيىنىڭ ارتىنداعى قۋراپ تۇرعان قۋ قاراعايعا سۇڭقار كەلىپ قونىپتى. مياكاۆا بۇنى ءبىر ەرەكشە جاقسىلىققا جوريدى. قۋانادى. بىراق سۇڭقاردى كورگەنىن ەشكىمگە اتپايمىن دەپ شەشىم قابىلدايدى.
كورگەنىنىڭ ءبارى مۇلدە بولماعان شىعار، جىندانعاننان كەيىنگى ساندىراعى عانا شىعار دەپ تۇسىنۋگە بولادى. تۋرا «كاكادۋداعى» سياقتى...
تىماق جوعالعاننان توتىقۇس ولگەنگە دەيىنگى ارالىقتاعى قازاقتاردىڭ قالىپاسۋىنا، بۇگىنگى سىقپىتىنا قاراپ وتىرىپ وسى ءبىزدىڭ قازاق ەلى دەپ جۇرگەنىمىز دە ءبىزدىڭ سانامىزدا عانا بار ەلەس، تىلىمىزدە عانا بار ساندىراق ەمەس پە، ءبىر كۇنى ەسىمىزدى جيىپ، دىمسىز ەكەنىمىزدى تۇسىنبەيمىز بە دەگەن قورقىنىشتى وي كەلەدى. بەتىن اۋلاق قىلسىن.
ارمان المەنبەت، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى.
"قازاق ادەبيەتى" گازەتى
