«اق التىننىڭ» قادiر-قاسيەتi مەن ماڭىزدىلىعىن وڭتۇستiك حالقى جاقسى تۇسiنەدi. Iشسەڭ – تاماق، كيسەڭ – كيiم، قولدانساڭ – بۇيىم. ەكسپورتتالاتىن ءھام ۆاليۋتالىق تاۋار ەكەنi تاعى بار، - دەپ جازادى "وڭتۇستىك قازاقستان" گازەتى.

ۇلان-عايىر قازاق ەلiنiڭ تەك وڭتۇستiگiندەگi ساناۋلى اۋدانداردا عانا وسەدi. تiپتi, ەلباسىمىز بولاشاعىنان زور ءۇمiت كۇتiپ وتىرعان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا (ەەو) مۇشە ەلدەردiڭ ەشقايسىسى ماقتا ەكپەيدi. سوندىقتان ونىڭ ءاردايىم سۇرانىسقا يە بولىپ، جەردە قالمايتىنىنا كۇمان جوق. وسى ماسەلەنi «وڭتۇستiك قازاقستان» گازەتi سوڭعى ۋاقىتتا ايرىقشا نازارعا الىپ، ماقتا شارۋاشىلىعىنا دەگەن كوزقاراستى تۇبەگەيلi وزگەرتۋ تۋراسىندا سەريالى ماقالالار ۇيىمداستىرىپ كەلەدi. ماقتالى اۋىلدا ماقتاعا ورانىپ، ون ەكi جاسىمنان ۇلكەندەرگە قولعابىس جاساپ وسكەن، ەلۋ جىلدان بەرi سالانىڭ ىستىعىنا كۇيiپ، سۋىعىنا توڭىپ جۇرگەن ازامات بولعاندىقتان، مەن دە ءوز ويىمدى جەتكiزگەندi ماقۇل كوردiم.

ەگەمەندiكتiڭ العاشقى جىلدارىنداعى قيىنشىلىق بولماسا، ماقتا سالاسى 2000-شى جىلداردان بەرi قاراي ەلباسىمىزدىڭ ۇلكەن قولداۋىن سەزiنiپ كەلەدi. ماقتا-توقىما كلاستەرi دۇنيەگە كەلدi. «وڭتۇستiك» ارنايى ەكونوميكالىق ايماعى قۇرىلىپ، كولiك-لوگيستيكا ورتالىعى اشىلدى، فابريكا، تسەحتار سالىندى، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى ساپقا تۇردى. «ماقتا سالاسىن دامىتۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى.

ايتسە دە كەيiنگi جىلدارى ءارتاراپتاندىرۋ باعدارلاماسىنىڭ سالدارىنان ماقتا شارۋاشىلىعىنا دەگەن كوزقاراس ەداۋiر تومەندەپ كەتكەنi بەلگiلi. سوناۋ پاتشالىق رەسەي داۋiرiنەن-اق «اق التىن» القابىنىڭ اۋماعى جىلدان-جىلعا قىسقارتىلىپ كەلەدi. ماسەلەن، كۇنi بۇگiنگە دەيiن شاردارا اۋدانىندا – 60, ماقتاارال اۋدانىندا – 40, جالپى وبلىس بويىنشا 55 پايىزعا ازايعان. باستى سەبەپ سۋ تاپشىلىعى دەگەنگە سايادى. مەنiڭشە، بۇل – قاتە تۇسiنiك. كەرiسiنشە، سۋ ىسىراپشىلىعىنا باقىلاۋدى كۇشەيتكەنiمiز دۇرىس. ونىڭ ۇستiنە جەر-انانى تiرشiلiك نارiنەن تارىقتىرۋ جەراستى سۋى جاقىن اۋداندار توپىراعىنىڭ سورلانۋىنا اكەپ سوقتىراتىنىن دا ەستەن شىعارماعان ءجون.

ەگiس القابىن جارامسىز كۇيگە تۇسiرەتiن (اسiرەسە، جەراستى سۋى جاقىن جەردi), اشىعىن ايتسام، قاۋىن-قاربىز دەر ەدiم. ماسەلەن، ارىق سالىنعان كەزدە ولاردىڭ اراسىندا قاۋىن-قاربىز ەمiن-ەركiن ءوسiپ، ءونiم بەرۋi ءۇشiن مiندەتتi تۇردە 5-6 مەتر اۋماق قالدىرىلادى، ياعني سۋ تەك ارنامەن جۇرەدi دە، ءار ارىقتىڭ ورتاسىنداعى الگi اشىق جەر قۇرعاپ جاتادى. باسقاشا ايتساق، شايىلۋ ۇدەرiسi جۇزەگە اسپاعان سوڭ، سور توپىراقتىڭ بەتiنە كوتەرiلiپ، 4-5 جىلدا ول جەر جارامسىز كۇيگە تۇسەدi. بۇل – بiر. ەكiنشiدەن، كەيبiر ديقاندار قىستا نەمەسە ەرتە كوكتەمدە سور شايماي-اق، 1-2 قابات پلەنكامەن قاۋىن-قاربىز ەگەدi. ال، توپىراقتى پلەنكانىڭ قالدىقتارىنان تازارتۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ۇشiنشiدەن، جەردi ءارامشوپ باسىپ كەتەدi, ونىڭ تۇقىمى 5-6 جىلسىز قۇرىمايدى. نەگiزi, باقشا داقىلدارىن وزبەك اعايىندار اشىق، ادىر جەرگە بiر-اق جىل ەگەدi. بiز شە؟ مول ءونiم الۋ ءۇشiن تىڭايتقىشتى شامادان تىس بەرەمiز. ونىڭ ۇستiنە جەراستى سۋى جاقىن القاپقا ەككەندiكتەن، قاۋىن-قاربىزىمىز الىسقا تاسىمالداۋعا شىدامايدى. ناتيجەسiندە الا جازدايعى بەينەت زايا كەتەدi. جەر ازىپ-توزادى. كەيiنگi كەزدەرi زيانكەستەردiڭ كوبەيiپ كەتكەنi دە الاڭداتادى. جو-جوق، مۇنىم قاۋىن-قاربىز ەگiلمەسiن دەگەن ءسوز ەمەس. تەك بiرەۋدiڭ جەرiن جالعا الىپ، 50-100 گەكتارلاپ ەگiن ەگەتiندەر ويلانسا دەيمiن. سەبەبi, ولاردىڭ، وكiنiشكە قاراي، جەرگە جانى اشىمايدى. ەگەر وزiنiكi بولسا، جەردi پايدالانۋدا نەمقۇرايدىلىققا بارماس ەدi. قارا جەر بiزدiڭ التىن قورىمىز ەكەنiن، اللانىڭ پەندەسiنە تاراتقان شەكسiز سىيى ەكەنiن تەرەڭ ءتۇسiنۋiمiز قاجەت. بۇل رەتتە ۇكiمەتتiڭ جەراستى سۋىنىڭ دەڭگەيiن قالىپتى جاعدايعا تۇسiرەتiن iس-شارالاردى (درەناجداردى iسكە قوسۋ، قاشىرتقىلاردى تازالاۋ) قولعا الىپ جاتقانى – كوڭiلگە مەدەۋ.

مەنiڭ ويىمشا، ماقتا ەگۋگە قولايلى ەگiس پلانتاتسياسىن تيiمدi پايدالانۋىمىز ءۇشiن بوس جاتقان جەردi ءوز كۇشiمەن يگەرگەن شارۋالاردىڭ شىعىنىن مەملەكەت وتەپ بەرسە، سۋارمالى جەر كولەمi ۇلعايار ەدi. جالپى، ماقتا شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋدiڭ ەرەكشە تۇستارى كوپ. بiرiنشiدەن، بiلiكتi ديقانداردىڭ تالشىقتان بولەك قوزاپايانى تىڭايتقىش رەتiندە پايدالاناتىنىن كورiپ ءجۇرمiز. «كير-1,5» قوندىرعىسىمەن ونى مايدالاپ، جەرگە شاشىپ تاستايدى. كەلەسi جىلعا تىڭايتقىش رەتiندە. ماقتانىڭ قاۋاشاعى، جاپىراعى، تامىرى، پاياسى – جەرگە قورەك، ازىق. ياعني پايدالى قاراشiرiندi. ايتالىق، 1 گەكتار ماقتا القابىنان 10-15 توننا قاراشiرiندi الۋعا بولادى. ول جەردi ءارi تىڭايتادى، ءارi جۇمسارتادى. ابدەن ىسىلعان شارۋالاردىڭ بiرi قاراشiرiندiنi قوزاپايانى تەرەڭ شۇڭقىرعا سالىپ، ۇستiنە سۋ قۇيىپ، جۇقالاپ كومۋ ارقىلى دايىنداسا، ەندi بiرi قوزاپايانى القاپتا قالدىرىپ، وتىن رەتiندە قولدانۋعا جول بەرمەيدi. ويتكەنi, قوزاپايامەن قورەكتەنگەن جەرگە ەگiلگەن داقىل اناعۇرلىم بiتiك شىعىپ، ءتۇسiمدi مولايتۋعا اسەر ەتەتiنi iس جۇزiندە دالەلدەنگەن. ەكiنشiدەن، «اق التىننىڭ» توپىراق سورىن كەتiرiپ، القاپتى ارامشوپتەن ارىلتۋعا دا زور ىقپالى بار. سەبەبi, ماقتا ەگiستiگi كۇزدە نەمەسە ەرتە كوكتەمدە جاقسىلاپ بiر سۋارىلادى (سورى شايىلادى), تۇقىم سەبiلگەننەن كەيiن جالپى جۇيەكپەن ەكi رەت سۋ iشەدi, بۇل بارلىق جەردiڭ سورىن شايىپ، كوتەرiلگەن تۇزداردان تازارتىپ، قالپىنا كەلتiرەدi. قايتا-قايتا شابۋمەن، قوپسىتۋمەن 2-3 جىلدىڭ iشiندە ءارامشوپ بiرجولاتا جويىلادى. ۇشiنشiدەن، ماقتا القابى بiرنەشە رەت وڭدەلiپ، تەگiستەلەتiندiكتەن، جەر توزبايدى. تەك اۋىسپالى ەگiس قاعيداسىن قاتاڭ ساقتاساڭىز بولعانى. بۇل رەتتە سۋارمالى جەردi بارىنشا كوبەيتiپ، سونىڭ 60-65 پايىزىن – «اق التىننىڭ»، قالعانىن جوڭىشقا، جۇگەرi, ارپا، بيداي، ت.ب. داقىلداردىڭ ەنشiسiنە قالدىرساڭىز، توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعى جوعالمايدى.

ال، سالانىڭ كوسەگەسiن كوگەرتۋگە كەلسەك، ماقتا وڭدەيتiن شاعىن زاۋىتتاردى اشۋعا جاردەم بەرiپ، باسەكەلەستiكتi مەيلiنشە ارتتىرۋ قاجەت. شەتەلدiك ينۆەستورلاردىڭ الدىن كەس-كەستەمەي، قاۋىمداسقان قوجالىقتاردان وڭدەلگەن ءونiمدi تiكەلەي ساتىپ الاتىن جاعداي تۋعىزعان ءجون. سوندا ودان تۇسەتiن قىرۋار قارجى شارۋانىڭ قالتاسىندا قالار ەدi. العاشقى وڭدەۋدەن وتكەن، ستاندارتقا ساي دايىن ءونiمدi مەملەكەت ساتىپ السا، ەشقاشان زيان شەكپەيدi. ويتكەنi, ماقتانى قابىلداپ، ونى وڭدەپ جاتپايدى. داپ-دايىن ءونiم. بارلىق جۇمىستى ديقانداردىڭ وزدەرi اتقارادى. ءارi جەكەمەنشiك زاۋىتتاردىڭ ەگiستiكتەن ەندi جەتكiزiلگەن ماقتانىڭ ىلعالدىلىعى مەن لاستىعىن العا تارتىپ شارۋالاردىڭ اقىسىن جەۋi, تارازىنىڭ دۇرىس كورسەتپەيتiندiگi, قابىلداۋ باعاسىنىڭ تومەندiگi, شيتتiڭ ەسەپتەلiنبەۋi, العاشقى كەدەندiك سالىق پەن تەمiرجول تاريفiنiڭ قىمباتتىعى سياقتى مىڭ سان پروبلەمالار وزiنەن-ءوزi شەشiمiن تابارى انىق.

ماقتالى ءوڭiردiڭ ەڭبەكقور حالقى بۇل داقىلدىڭ بەينەتiنەن قاشىپ وتىرعان جوق، كەرiسiنشە، جىل ون ەكi ايداعى تىنىمسىز ەڭبەگiنiڭ پايداسىن كورە الماي كەلەدi. شاعىن زاۋىت سالايىن دەسە، كەپiلدiككە قوياتىن مۇلكi تاپشى. سوندىقتان ۇكiمەت وڭتايلى جولىن قاراستىرىپ، جاردەمدەسسە، شاعىن جانە ورتا بيزنەس دامىپ، ارناسىن تابارىنا سەنiمiم كامiل. نەمەسە ماقتا قابىلدايتىن جەكەمەنشiك كاسiپورىندارعا قاراسۋ كەرەك. سەبەبi, ماقتانى شيتتەن اجىراتاتىن العاشقى وڭدەۋ ۇدەرiسi ولارعا قىمباتقا تۇسەدi. مىسالى، 2007 جىلى 27 مىڭ تەڭگە بولسا، قازiر 68 مىڭ تەڭگە. ماماندار مۇنى ەلەكتر قۋاتى تاريفiنiڭ وسۋiمەن بايلانىستىرادى. بۇل – بiر. ەكiنشiدەن، جەكەمەنشiك زاۋىتتاردان تالشىقتى ساتىپ العان ترەيدەرلەر ونىڭ ءار تونناسىنان 160 دوللاردى شەگەرiپ تاستايدى، ول – لاتۆيا پورتىنا جەتكiزۋدەگi كەدەندiك سالىق پەن تەمiرجول تاسىمالىنا كەتەتiن شىعىن. بۇل كورسەتكiش 2007 جىلى 19200 تەڭگەنi توڭiرەكتەسە، قازiر 43000 تەڭگەدەن اسادى. مiنە، وسى تۇستىڭ وزiنەن 25000 تەڭگە، ال، العاشقى وڭدەۋ باعاسىن كەلiسiپ رەتكە كەلتiرسە، ودان 10-15 مىڭ تەڭگە ۇنەمدەۋگە بولادى. ياعني شيتتi ەسەپتەمەگەندە، ديقانداردىڭ تابىسىنا – ماقتانىڭ باعاسىنا 35-40 مىڭ تەڭگە قوسىلار ەدi. بۇل جەردە ەەو-نىڭ الەۋەتiن پايدالانۋىمىز كەرەك. ءالi ەسiمدە، 2003 جىلى جەكەمەنشiك ماقتا زاۋىتتارى ءوزارا باسەكەلەسiپ، ماقتانىڭ قابىلداۋ باعاسىن تونناسىنا 92 مىڭ تەڭگەگە دەيiن كوتەرگەن-دi. سول ۋاقىتتا كەلەسi جىلعا دايىندىق بارىسىندا يگەرiلمەي قالعانى بىلاي تۇرسىن، جايىلىمدىق جەرگە تالاس بولعان.

شىنىن ايتۋ كەرەك، تەحنيكالىق رەسۋرستار (ججم، تىڭايتقىش، تۇقىمدىق شيت) مەن ماقتا تەرiمi باعاسىنىڭ شارىقتاۋى سەبەپتi ونىڭ قازiرگi قابىلداۋ باعاسى (105 تەڭگە) شارۋالارعا ايتارلىقتاي تيiمدi بولىپ تۇرعان جوق. سەبەبi, اقش دوللارىنىڭ قازiرگi باعامىمەن ەسەپتەسەك، بىلتىرعى جەتپiس تەڭگەڭiز بيىلعى 119 تەڭگەگە سايكەس كەلەدi. سوندا ۇستiمiزدەگi جىلى «اق التىن» باعاسى 120-130 تەڭگەنi قۇراۋى كەرەك ەدi. قازiرگi تاڭدا باعانىڭ ماردىمسىزدىعىنان ديقاندار ۇكiمەتتەن بەرiلەتiن جەڭiلدiكتەرگە كوبiرەك الاڭدايدى. ول تۇسiنiكتi دە: مول ءونiم الۋ ءۇشiن قوماقتى قاراجات جۇمساۋ كەرەك. باۋ-باقشاعا بولiنەتiن سەكiلدi. ماسەلەن، 30 تسەنتنەردەن اسا ءونiم الامىز دەسەك، سونىڭ 5-10 تسەنتنەرiنiڭ قارجىسى شاماسىندا سۋبسيديا (گەكتارىنا 50-100 مىڭ تەڭگە) بەرiلۋi تيiس.

جالپى، مەملەكەت مىنا ماسەلەلەرگە باسىمىراق نازار اۋدارىپ، جۇزەگە اسىرسا دەيمiن. اۋەلi, شارۋالاردىڭ قۇقىعىن قورعايتىن مەكەمە اشۋ شارت. ويتكەنi, بiزدە ماقتا وتكiزۋدەگi, ەلەكتر ەنەرگياسىمەن قامتاماسىز ەتۋدەگi, اعىن سۋ جەتكiزۋدەگi كەلiسiمشارتتار بiرجاقتى جاسالىنىپ، بارلىعى سول مەكەمەلەردiڭ پايداسى مەن مۇددەسiنە نەگiزدەلەدi. ول بiرلەستiك ءارi ماقتانى ساتىپ الاتىن شەتەلدiك كومپانيالاردى iزدەستiرiپ، ماقتا تۋرالى زاڭنىڭ ورىندالۋىن باقىلاپ وتىرسا، ديقانداردىڭ قۇلشىنىسىن ارتتىرارى ءسوزسiز. ەكiنشiدەن، ماقتا شىعىنىنا كەتەتiن قارجىنىڭ 30 پايىزىن سۋبسيديالاۋ كەرەك (تەحنيكاسى بارلارعا – 150 مىڭ تەڭگە، تەحنيكاسى جوقتارعا – 200 مىڭ تەڭگە، بiر گەكتارىنا). ۇشiنشiدەن، جەكەمەنشiك زاۋىتتاردىڭ ماقتانى باستاپقى وڭدەۋگە بەلگiلەگەن تاريفiن 35-40 مىڭ تەڭگەگە دەيiن تومەندەتۋ قاجەت. مۇنى نە سۋبسيديالاۋ، نە ناقتى شىعىنداردى ەسەپتەۋ تاسiلiمەن جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. ۇشiنشiدەن، كەدەندiك سالىق پەن تەمiرجول تاسىمالى تاريفiن دە ازايتۋ كەرەك. تورتiنشiدەن، شيتتەن تۇسەتiن تابىس ەسكەرiلگەنi دۇرىس. بەسiنشiدەن، ناۋقان باستالار الدىندا وبلىس اكiمدiگiنiڭ جانىنان «ماقتا ناۋقانىن جاۋاپكەرشiلiكپەن وتكiزۋ جونiندەگi كوميسسيا» قۇرىلۋى قاجەت، ول جەكەمەنشiك زاۋىتتاردىڭ، ماقتا قابىلداۋ پۋنكتتەرiنiڭ تارازىلارىن، ساراپتاۋ زەرتحانالارىن، دايىندىعىن تەكسەرiپ، قاداعالايدى. التىنشىدان، «ماقتا سالاسىن دامىتۋ تۋرالى» زاڭعا اتالمىش ماسەلەلەر مەن قالىڭ بۇقارانىڭ ۇسىنىستارىن ەسكەرە وتىرىپ، وزگەرiستەر ەنگiزۋ كەرەك. جەتiنشiدەن، مەملەكەتتەن بەرiلەتiن جەڭiلدەتiلگەن نەسيەنiڭ ەرتەرەك – جاڭا جىلدىڭ توڭiرەگiندە بەرiلۋ كەرەكتiگiن قامتاماسىز ەتiپ، ءتۇرلi قۇجاتتاردىڭ تiزiمiن ازايتىپ، قولجەتiمدiلiگiن ارتتىرعان ابزال. بۇگiندە كەپiلدiككە قويىلاتىن مۇلiكتەر تىم تومەن باعالانادى جانە جىل سايىن قايتا-قايتا قۇجات تولتىرۋ كەرەك، ول – ماقتاشىعا باسى ارتىق شىعىن. بۇل تۇرعىدا نەسيەنiڭ 6 ايعا نەمەسە بiر-اق جىلعا بەرiلەتiنi دە تيiمسiز. سەگiزiنشiدەن، ۇكiمەت شاعىن زاۋىتپەن، متس-پەن قامتاماسىز ەتسە، تەرiم دە، العىشقى وڭدەۋ دە ارزانعا تۇسەر ەدi. توعىزىنشىدان، تۇقىمدىق شيتتiڭ ساپاسىن قاداعالاعان ءجون، ويتكەنi ءارتۇرلi سورت ءوزارا ارالاسىپ كەتكەن. سوڭعىسى، ججم-عا بولiنەتiن سۋبسيديانى ديقانداردىڭ ەسەپشوتىنا قارجىلاي اۋدارۋ قاجەت، سوندا ونى قالاعان ۋاقىتىندا، قالاعان ماي قۇيۋ بەكەتiنەن الار ەدi.

ءسوزiمنiڭ توقەتەرi, الەمدiك بيرجادا «قارا التىننىڭ» قۇنى الدەقايدا قۇلدىراسا دا، «اق التىننىڭ» باعاسى ارتپاسا كەمiگەن جوق. «جiبەكتi تۇتە الماعان ءجۇن ەتەدi» دەمەكشi, ورايىن تابا الماي جاتقان – ءوزiمiز.

تۇرعانبەك قاناەۆ، ديقان، «قۇرمەت» وردەنiنiڭ يەگەرi, الاتاۋ باتىر اۋىلى، شاردارا اۋدانى.

Abai.kz