ءيا. تاپ سولاي. يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق جوبالاردان ەشبiر كەم ەمەس، ەل بولىپ اتقارار ۇلتتىق جوبا. قولىما قالام الۋعا تۇرتكi بولعان  تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىندا جارىق كورiپ جاتقان «ۇرانىم  الاش» اتتى تاريحي زەرتتەۋ ەڭبەگi.
قازiرگi كەزدە قازاق مۇددەسi تۇرعىسىندا ەسە تۇگەندەپ جاتقان ەكi ادام بولسا، سونىڭ بiرi  تۇرسىن جۇرتباي. وعان دالەل  جوعارىدا اتالعان زەرتتەۋ ەڭبەگi. وقىپ شىقساڭىز، كوزiڭiز جەتەدi.
مەنiڭ بۇل جەردەگi ايتپاق ويىم  قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى «التىن بەلەس»، سونىمەن قاتار «ۇلكەن قاسiرەت كەزەڭi» دەۋگە بولاتىن الاشوردانىڭ تاريحىن قازiرگi جاس بۋىن قالاي ءتۇسiنۋi, قابىلداۋى. بۇل ەڭبەكتiڭ ەرەكشەلiگi  مۇراعاتتا جاتقان «قىلمىستىق iستەردiڭ» تەرگەۋ دەرەكتەرiنە سۇيەنگەندiگiندە. تاريحي شىندىققا جاناسۋىندا. سول كەزدەگi ءاليحان بوكەيحان، احمەت باي¬تۇرسىنۇلى سىندى كوسەمدەر باستاعان تۇتاس بiر بۋىننىڭ قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا ارا تۇسۋلەرi, جانكەشتi تiرلiكتەرi ويىڭدى نەبiر تۇڭعيىقتارعا جەتەلەپ، سەزiمiڭدi جانيدى.
ارۋاقتارىنان اينالايىن ازاماتتار ەلدi ءسۇيۋدiڭ ۇلى ۇلگiسiن كورسەتiپ كەتتi عوي. ولار سول زامانداعى دەموكراتيالىق اعىمنىڭ باستاۋى بولا بiلدi. تەك وكiنiشتiسi  ونى بۇگiنگi قولىندا قاۋقارى بار ازاماتتار قاپەرiنە iلمەيدi.

ءيا. تاپ سولاي. يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق جوبالاردان ەشبiر كەم ەمەس، ەل بولىپ اتقارار ۇلتتىق جوبا. قولىما قالام الۋعا تۇرتكi بولعان  تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىندا جارىق كورiپ جاتقان «ۇرانىم  الاش» اتتى تاريحي زەرتتەۋ ەڭبەگi.
قازiرگi كەزدە قازاق مۇددەسi تۇرعىسىندا ەسە تۇگەندەپ جاتقان ەكi ادام بولسا، سونىڭ بiرi  تۇرسىن جۇرتباي. وعان دالەل  جوعارىدا اتالعان زەرتتەۋ ەڭبەگi. وقىپ شىقساڭىز، كوزiڭiز جەتەدi.
مەنiڭ بۇل جەردەگi ايتپاق ويىم  قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى «التىن بەلەس»، سونىمەن قاتار «ۇلكەن قاسiرەت كەزەڭi» دەۋگە بولاتىن الاشوردانىڭ تاريحىن قازiرگi جاس بۋىن قالاي ءتۇسiنۋi, قابىلداۋى. بۇل ەڭبەكتiڭ ەرەكشەلiگi  مۇراعاتتا جاتقان «قىلمىستىق iستەردiڭ» تەرگەۋ دەرەكتەرiنە سۇيەنگەندiگiندە. تاريحي شىندىققا جاناسۋىندا. سول كەزدەگi ءاليحان بوكەيحان، احمەت باي¬تۇرسىنۇلى سىندى كوسەمدەر باستاعان تۇتاس بiر بۋىننىڭ قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا ارا تۇسۋلەرi, جانكەشتi تiرلiكتەرi ويىڭدى نەبiر تۇڭعيىقتارعا جەتەلەپ، سەزiمiڭدi جانيدى.
ارۋاقتارىنان اينالايىن ازاماتتار ەلدi ءسۇيۋدiڭ ۇلى ۇلگiسiن كورسەتiپ كەتتi عوي. ولار سول زامانداعى دەموكراتيالىق اعىمنىڭ باستاۋى بولا بiلدi. تەك وكiنiشتiسi  ونى بۇگiنگi قولىندا قاۋقارى بار ازاماتتار قاپەرiنە iلمەيدi.
كەلەسi جىلى  الاشوردا قايراتكەرلەرi ولە-ولگەنشە ارمانداپ، سول ارماندارىن كوككە جۇلدىز عىپ قاداپ كەتكەن تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىعى. بۇگiنگi تاۋەلسiز¬دiكتi سول الاش ارىستارى باستان كەشكەندە الەمدە تەڭدەسi جوق مەملەكەت سالتانات قۇرار ما ەدi دەپ كەيدە ناليسىڭ. ايتكەنمەن عاجايىپ بولمايدى. ءبارi دە قاجىرلى ەڭبەك¬تi, تاباندى كۇرەستi تالاپ ەتەدi.
جەرiنiڭ استى مەن ءۇستi قا¬زىنالى بايلىققا تولى قازاق حالقىنىڭ بۇگiندە نەگە جiگەرi جاسىعان، قايراتى مۇقالعان. مەنiڭشە، سەبەپ  بiزدiڭ سانامىزدى دiڭكەلەتiپ تاستاعان قۇل¬دىق پسيحولوگيادا. ول اسiرەسە ەل تاعدىرىنا قاتىستى شەشiم قابىلداۋعا وكiلەتتi ەل اعالارىنان قاتتى بايقالادى.
قازاقستان تاۋەلسiزدiك العاننان بەرi رۋحاني تۇرعىدا وتارسىزدانۋ (دەكولونيزاتسيا) ۇدەرiسi جۇرگiزiلگەن جوق. ەكi عاسىردان استام ۋاقىت ورىستىڭ وتارىندا بولعان قازاق ءۇشiن بۇل كەزەك كۇتتiرمەيتiن، شاپشاڭ قولعا الاتىن شارۋا ەدi. ۋاقىت بولسا ءوتiپ جاتىر. ال سول قازاق قوعامىنىڭ دامۋىنا تەجەگiش بولىپ وتىر¬عان قۇلدىق پسيحولوگياعا قارسى بiردەن-بiر ەم  ول كەڭiنەن ناسيحاتتالۋعا تيiس الاشوردا تاريحى. ۇلتتىق جوبا دەپ وتىرعانىم دا سوندىقتان. بۇل  ۇكiمەتتiك تۇرعىدا قاۋلى قابىلدانىپ، ناتيجەسi ءاربiر ەلدi مەكەندەگi ءار ادامنىڭ كوڭiلiنەن ورىن تابۋى تيiس شارۋا. ناقتىراق ايتساق، مەكتەپتiڭ، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋ-ادiستەمەلiك باعدارلامالارىنا الاشتانۋ ءپانi ەنگiزiلiپ، مiندەتتەلگەنi ابزال. مۇنداي جاۋاپتى، كۇردەلi شارۋاعا ك.نۇرپەيiس، م.قويگەلدi, ت.جۇرتباي، س.اققۇلۇلى سىندى الاشتانۋشى عالىمداردى تارتۋعا بولادى.
كەزiندە XX عاسىردىڭ 20 جىلدارى ءاليحان، احمەت، ءالiمحان سىندى ازاماتتار ەلi ءۇشiن ساۋعا سۇراپ، لەنين، ستاليندەرمەن تەڭ دارەجەدە كەلiسسوزدەر جۇرگiزiپ، تاباندىلىق تانىتپاعاندا، بiزگە رسفسر-دiڭ قۇرامىندا اۆتونوميا دا بۇيىرماس ەدi. ءارi كەتكەندە بۇگiندە بiز تاتارستان، باشقۇرتستان سياقتى، رەسەيدiڭ قۇشاعىندا بۋلىعىپ جاتار ما ەدiك. سوندىقتان بۇگiنگi ازات كۇنiمiز ءۇشiن بiز ەڭ بiرiنشi الاشوردا قايراتكەرلەرiنە باس يiپ، تاعزىم ەتۋگە مiندەتتiمiز. تاريحقا قيانات جاساۋعا بولمايدى.
«ۇرانىم  الاش» ەڭبەگiنەن كورگەنiمiز¬دەي، ءا.بوكەيحاننىڭ 1926 جىلعى قازاقستانداعى شارۋالارعا تيەسiلi جەر نورماسىن انىقتاۋ جونiندەگi پروفەسسور شۆەتسوۆ باسقارعان ەكسپەديتسياعا قاتىسىپ، دۇرىس ەسەپتەۋلەر جۇرگiزiپ، قازاقستاندا ارتىق جەر تەلiمi جوق ەكەندiگiن دالەلدەپ، سونى ەكسپەديتسيانىڭ قورىتىندى ەسەبiنە ەنگiزۋi, سول جىلدارى iشكi رەسەيدەن قازاق جەرiنە 360 مىڭ قاراشەكپەندiلەردiڭ ءجون-جوسىقسىز قونىس اۋدارۋىنا توسقاۋىل بولعانىن كوپشiلiك بiلمەيدi. تاريحتاعى مۇنداي ەلدiك ءۇشiن جاسالعان ەرلiك iستەردi ءاربiر قازاق جادىندا ۇستاۋعا مiندەتتi دەپ سانايمىن.
بۇگiندە رومانتيكانى قو¬يىپ، ناقتى پراگماتيكالىق ەسەپ¬تەرگە جۇگiنگەن قازاق ءمۇد¬دەسiنە جاۋاپ بەرەتiن شا¬رۋا-لارمەن اينالىساتىن مەزگiل جەتتi. سوندىقتان ش.ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» ۇلتتىق كينوستۋدياسى كوپسەريالى، ساپالى «الاشوردا» كوركەم فيلمiن تۇسiرسە، قۇبا-قۇپ. ول تەك «كوشپەندiلەر» مەن «مۇستافا شوقايدىڭ» كەبiن كيمەسە بولعانى.
«قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسى «الاشوردا» اتتى تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنگەن جۇيەلi, سول ءداۋiردi تۇتاسىمەن قامتيتىن دەرەكتi فيلم ءتۇسiرiپ، حالىق نازارىنا ۇسىنسا، شەكسiز العىسقا بولەنەرi حاق.
ەندiگi بiر قولعا الاتىن شارۋا  استانانىڭ تورiندە الاش ارىستارىنىڭ مۇسiندەرi ورناتىلعان «الاشوردا» اللەياسىن اشۋ. وسى كەزدە عانا ەلوردا ءاربiر قازاقتىڭ جۇرەگiنەن ورىن الاتىن قاسيەتتi مەكەنگە اينالماق.
مiنە، وسىنداي بiر تiزبەكتi iرi-iرi شارۋالاردى قولعا الساق قانا، ياعني «الاشوردا» ۇعىمى ءاربiر قازاق ءۇشiن قاستەرلi ۇعىمعا، بiرiكتiرۋشi فاكتورعا اينالعاندا، بiز سانامىزدى جاڭعىرتىپ، ەلدiك ساناعا جول اشامىز.
ازاتتىقتىڭ وتىن ءوشiرiپ الماي، سوناۋ ابايدان اماناتتاپ العان ءاليحاندار مەن احمەتتەر ونى مۇحتارلار مەن قانىشتارعا تابىستاپتى، ولار ءوز كەزەگiندە ونى مۇحتارلار مەن رىمعاليلارعا ۇستاتقان، سودان ول وت تۇرسىندار مەن ديدارلار ارقىلى بۇگiنگi كۇنگە، بiزگە جەتiپ وتىر.
بiز دەگەنiمiز  العاشقى مۇشەلدi تاۋەلسiزدiكپەن ولشەگەن ۇرپاق. ەندەشە، الەمدە سۋ تاسىپ، داۋىل كوتەرiلiپ جاتقاندا سول وتتى ءسوندiرiپ الماۋ  بiزگە سەرت.

ناريمان ماجيتۇلى،
قاراعاندى قالاسى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 21 (58) وت 26 مايا  2010 گ.