مىرزان كەنجەباي مىرزانىڭ كۇيىنىشپەن جازگان ماقالاسىن وقىپ، تاڭ تاماشا قالدىم (قاراڭىز: http://abai.kz/post/view?id=5310). اعامىز ايەلدەر بيلىكتى الىپ قوياتىن بولدى دەپ شىرىلداعانىن، نە ايەلدەر بۇزىلىپ، شەشىنىپ جاتىر دەپ بايبالام سالعانىن ۇعۋ قيىن بولدى. تۇسىنگەنىم، ءالى دە سول ايەلدەردى جاپپاي ايىپتاۋ اعىمىنان شىعا الماي وتىرعان سەكىلدى. وسى كوڭىل كۇيدەگى باسقالارعا ماسەلەنى تەرەڭىرەك قاراپ، باسقاشا پىكىرگە اۋىسۋىنا ىقپال ەتەرمىن دەگەن ويمەن مىنا ماقالانى جازدىم. ارينە اركىمنىڭ ءوز ويى بار. ولاردىڭ رۋحاني مەنشىگىنە قول سۇعۋدان اۋلاقپىن.

اۆتور

الەمدە مىقتى باسشى اتانعان ايەلدەر از ەمەس. اركىمنىڭ ويشىل باسىندا «وسى ايەلدەر وتباسىندا دا باستىق پا ەكەن؟» دەگەن وي جىلتىڭ ەتە قالاتىنى ءسوزسىز. وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ، تالداۋ جاساعاندا وڭاي شارۋاعا جولىقپاعانىمىز بەلگىلى بولدى. وقىرماندى عىلىمي دايەكتەمەلەرمەن قيناماي، قاراپايىم تىلمەن جەتكىزۋگە تىرىسىپ كورەلىك.

ەڭ الدىمەن جۇمىس پەن وتباسى ماسەلەلەرىن جىكتەپ قارايىق. جۇمىس – قانداي دا ءبىر قۇندىلىقتاردى جاساۋعا نەمەسە وزگە ادامداردىڭ تۇتىنۋشىلىعىن قاناعاتتاندىرۋعا باعىتتالعان ادامنىڭ قىزمەتى. وتباسى – سوتسيالدى ينستيتۋت، قوعامنىڭ نەگىزگى ۇياشىعى. وتباسى قوعامنىڭ اسا مىڭىزدى قۇندىلىعىنا جاتادى، عىلىمي زەرتتەۋلەر ءدال وسى وتباسىنىڭ عاسىرلار بويى ءىرى الەۋمەتتىك جۇيەلەردىڭ وزگەرۋلەرىنە جەتەلەپ الىپ كەلگەنىن دالەلدەۋدە. ارينە ەكى ۇعىمدى ەكى اۋىز سوزبەن انىقتاما بەرىپ، قىسقا قايىرۋعا كەلمەس، دەگەنمەن ينتەرنەتتە ۆيكيپەديادا اناعۇرلىم كەڭىرەك جازىلعان.

جۇمىستا باسشى بولۋ – جۇمىستى دۇرىس ۇيىمداستىرۋ، قولىنان ءىس كەلەتىندەردى ءتيىمدى جۇمساپ، مۇمكىندىگىنشە جوعارى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋدى تالاپ ەتەدى. وتباسىندا باسشى بولۋ – قامقورىنداعى وتباسى مۇشەلەرىنىڭ قاجەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ، سونىمەن قاتار مورالدىق تۇرعىدان دەمەۋ كورسەتۋ، مۇنىڭ ىشىنە تاربيە دە كىرەدى.

حالىق دانالىعى «قاي تابالدىرىقتان شىقساڭ، سول تابالدىرىقتا ءومىر ماسەلەلەرى قالىپ قويۋ كەرەك» دەيدى، ياعني جۇمىستىڭ ماسەلەسى جۇمىستا، وتباسى ماسەلەسى ۇيدە قالىپ قويعانى دۇرىس. ونى كوشەگە شىعارىپ ودان ءارى جالعاستىرۋ ساۋاتسىزدىقتىڭ بەلگىسى دەسەدى.

كوپتەگەن باسشىلىق قىزمەتتەگى ايەلدەردەن «ۇيىڭىزدە كىم باسشى؟» دەگەن سۇراققا «ۇيدە كۇيەۋىم باسشى» دەگەن جاۋاپ الدىق. شىندىعىنا كوز جەتكىزۋگە وسى الەۋمەتتىك اقيقاتتى اقتارىپ كوردىك. پسيحولوگ مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ەر ادام ءۇشىن «وتباسى باسشىسى» دەگەن اتتان ايرىلىپ قالۋ وتە اۋىر سوققى. ەكىنشى جاعىنان قوعامداعى قالىپتاسقان كوزقاراس وتباسىنداعى سوڭعى شەشىمدى ەر ادامنىڭ اۋزىنان ەستۋدى دۇرىس كورەدى. ۇلگىلى وتباسىلاردىڭ ىشكى قۇپياسىن زەرتتەي كەلە، عالىمدار ءار وتباسىنىڭ ەرەكشە بولاتىنىنا كوز جەتكىزدى. دەسە دە ۇلگىلى وتباسىنىڭ مودەلىن ەل نازارىنا ۇسىنادى: قامقورشى ءارى قورعان بولۋشى كۇيەۋى. مەيىرىمدى، ءار نارسەنى نازاردان تىس قالدىرمايتىن ايەلى، اتا-اناسىنىڭ اقىلىن تىڭدايتىن ءتارتىپتى بالالارى. ءبارى بىرگە ءبىر بىرىنە ادال، سەنىمدى، ومىرلىك سەرىكتەر.

اتالعان ۇلگىلى وتباسىنىڭ مودەلى الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىندە دەرلىك بار. ءدال وسى قالىپتان شىعىپ كەتە مە، الدە قاتاڭ ساقتايدى ما ول ادامداردىڭ ءوز قۇزىرىندا. وسى ورايدا دۇنيەتانىمدىق اعىمدار، ءدىن، مەملەكەتتىك جۇيە، ساياسات سياقتى كۇردەلى ۇعىمدار كەلىپ ارالاسادى. عاسىرلار قويناۋىندا تالاي تاريح جاتىر. زامان جىل وتكەن سايىن تۇرلەنەدى. وتباسىنداعى قاجەتتىلىكتەر: تاماقتانۋ، توي-تومالاق جاساۋ، كولىك، كيىم ۇلگىسى، تاعى تاعىسىن تولىپ جاتقان قىزمەتتەر مەن تاۋارلارعا دەگەن سۇرانىس بىزگە جاڭا وزگەرىستەرىمەن قوسا كەلۋدە. جۇمىسقا ىڭعايلى دەپ جيناقى كيىمگە اۋىسۋ، قۇقىق ماسەلەرى بويىنشا قۇجات كوتەرۋ، ءتۇيىنىن تابۋ ءۇشىن اقپارات ىزدەۋ، جىلدام جەتۋ ءۇشىن كولىك الۋ، ءىستى وڭىنان شەشۋ ءۇشىن ونى دۇرىس باسقارۋ سەكىلدى شەشىمدەر شىعارىلادى. ناتيجەسىندە تەك ەر ادام ەمەس، ايەل ادام دا شالبار كيەدى، قۇقىق ماسەلەسىن قوزعايدى، ماشينە جۇرگىزەدى، باسشى دا بولادى. بۇل ادەيى ويلاپ تابىلعان امال ەمەس، ءومىردىڭ اعىمى جەتەلەپ كەلگەن جول. وعان بولا، كەيبىر ەركەكتەر باسىن جەرگە ۇرىپ بايبالام سالۋعا اسىقپاسىن. شىنتۋايتىنا كەلگەندە جۇمىستا باسشى بولۋ – ول دا كادىمگى قيىن جانە جاۋاپكەرشىلىگى اۋىر مىندەت. شەبەرلىگى مەن ءبىلىمى جەتىپ تۇرسا، جۇمىستى جاقسارتۋ ءۇشىن، ەر نە ايەل دەپ بولمەي-اق باسشىلىق مىندەتتى بەرۋگە بولادى. ال وتباسىندا ەردىڭ باسشى بولۋى ولاردىڭ ۇلگىلى مودەلدەن اۋىتقىماعانىن بىلدىرەدى. بۇل ورايدا مۇنى وزگەرتۋدىڭ قاجەتى دە جوق شىعار. ەردىڭ باسى ايەلدەن بيىكتەۋ بولىپ تۇرعانى ادەمى ەمەس پە؟.

گۇلجان ءىزتاي، جۋرناليست، جازۋشى

Abai.kz