كولدەرىمەن كەلبەتتى، وزەندەرىمەن ورنەكتەلگەن، اسقاقتاعان تاۋلارى بار جەتىسۋ ءوڭىرى اسان قايعى بابامىز جەلماياسىن جەلدىرتىپ ىزدەگەن جەر جاناتى  ەكەنى داۋسىز. ونىڭ ءبىر دالەلى بۇلاعى سىلدىرلاپ، قۇراعى  سىبدىرلاپ، قاراعايى شۋىلداپ ءان سالىپ تۇراتىندىعى. سوندىقتاندا بولار جەتىسۋ ءوڭىرى قاي كەزدەردە بولماسىن تاڭلايىنا بۇلبۇل قۇس ۇيا سالعان انشىلەرگە، دومبىرانى ساۋساعىمەن ەمەس كوڭىلىمەن سويلەتەتىن كۇيشىلەرگە، قىرعي ءتىلدى اقىندارعا، ولەڭ ءسوزدى سۋداي ساپىرىپ، ەشكىمگە جەڭىستىك بەرمەگەن شەشەندەرگە باي بولعان.  

شوقان ءۋاليحانوۆ  «قازاق تاريحىنىڭ گەرودوتى» دەپ اتاعان ورىس عالىمى ا.ي.لەۆشين «ادامنىڭ اقىن نەمەسە مۋزىكانت بولىپ تۋاتىندىعىن قازاقتار تاعى ءبىر جاڭاشا دالەلدەيدى» دەگەن بولاتىن. ارنايى مۋزىكالىق ءبىلىمى بولماسا دا ۇلى دالانىڭ ءومىرىن، فيلوسوفيالىق تاعىلىمىن، كەڭ پەيىلدىگىلىن مۋزىكا تىلىمەن جەتكىزىپ وزگە ۇلتتى ونەرىمەن ءتانتى ەتكەن حالىقتىڭ ونەرلى ۇرپاعى بۇگىنگى دۇنيەتانىمىن، وي-ارمانىن،  كىسىلىك قاسيەتتەرىن جەتكىزىپ ءجۇر مە؟  جەتكىزىپ ءجۇر دەسەك، «نەلىكتەن زيالى قاۋىم ساحنادا كيە، اندە جۇيە جوق دەپ كۇيىنەدى؟» دەگەن ساۋال الدىمىزدان كولدەنەڭدەپ شىعا بەرەدى.

كەڭەس ۇكىمەتىنە دەيىن قازاق حالقىنىڭ ادەبيەتى مەن ونەرىن كوپ زەرتتەگەن ورىس زەرتتەۋشىسى گ.پوتانين «ماعان بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي كورىنەدى» دەپ جازدى. شىندىعىندا سولاي ەدى. توي تومالاقتارداعى ءان-كۇي ءوز الدىنا، كەشكى اۋىل  سىرتىندا التىباقان تەپكەن قىز بوزبالانىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سەزىمىن جەتكىزۋى، ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىزدىڭ سىڭسۋى، ولگەن جۇبايىن جوقتاعان جەسىردىڭ جوقتاۋى، ءۇي سىرتىندا جار سالعان جاراپازانشى،  جىندارىن شاقىرىپ زىكىر سالعان باقسى، الىستان ات ارىتىپ ارنايى ىزدەپ كەلىپ جاتا-جاستانا ايتىسقان اقىنداردىڭ ونەرى، تاڭدى تاڭعا ۇرعان جىرشىلار  وسىلاردىڭ ءبارى ءان ەمەس پە. «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ، ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەدى دەنەڭ» دەپ دانىشپان  اباي ايتقانداي جىگىتكە ونەردە ونەر، ولەڭ دە ونەر دەپ بار عۇمىرىن ونەرمەن ورگەن حالىق  ء«بىر ءاندى ساتىپ الدىم قۇنان نارعا» دەپ ءاندى باعالاعان. «سۇراساڭ مەنىڭ اتىم تاڭجاربايمىن ،بولسام دا مالعا جارلى انگە بايمىن» دەپ بايلىقتان ءاندى جوعارى باعالايتىن انشىلەرى دە كوپ بولعان. قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىن كوپ زەرتتەگەن،ورىستىڭ شىعىستانۋشى عالىمى، ماقساتى ورىستاندىرۋ بولىپ  «چتو نۋجنو دليا وبرۋسەنيا ينورودتسەۆ»  دەپ ەڭبەك جازعان الەكساندر الەكتوروۆتىڭ ءوزى ءبىر ماقالاسىندا «سىرتتا سوعىپ تۇرعان بوران مەن جىلى زىلماڭكەدە وتىرىپ ءان تىڭدادىم. ءانشى تەرى تۋلاقتىڭ ۇستىنە جايعاسىپ وتىرىپ، دومبىراسىنىڭ شەگىن قاعا باستادى. شەكتىڭ باياۋ ءدىرىلى، ورىنداۋشىعا جاقىنداي تۇسكەن ادامداردىڭ قوزعالىس دىبىستارى، دومبىرانىڭ كۇمبىرلەگەن،قايعىلى دىبىسى ماعان ەرەكشە اسەر ەتتى. مىنا سياقتى قاراپايىم انگە-قاراپايىم مۋزىكاعا قانشا پوەزيا سىيىپ جاتىر! قولدان ىستەگەن ەكى شەكتى دومبىرادا مۇنداي نازىك، مۇنداي اسەم دىبىستار شىعادى دەگەنگە مەن ەش ۋاقىتتا سەنبەگەن بولار ەدىم» دەپ جازادى. كوزى اشىق وركەنيەتتى ەلدەن كەلدىم دەگەن مۋزىكا زەرتتەۋشىسىن تاڭلايىنا ءتاتتى ورىك سالعانداي تامساندىرعان قاراپايىم ەكى ىشەكتى دومبىرامەن ورىندالعان قازاق مۋزىكاسىنىڭ قۇدىرەتى. ال سول قۇدىرەت بۇگىنگى مۋزىكامىزدا بار ما، بۇگىنگى كومپوزيتورلاردىڭ قاي شىعارماسى شەت ەلدى قويىپ ءوزىمىزدى تامساندىرا الادى. اقسەلەۋ سەيدىمبەك  ء«وز توپىراعىندا تامىر جايماعان ونەر شەت جاقتا بۇرشىك جارمايدى» دەگەن بولاتىن. بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە تويدىڭ ءسانى بولىپ، كەلەسى ءبىر ءان لاپ ەتىپ جانعاندا جالپ ەتىپ وشەتىن اندەردىڭ تامىرى مۇلدە جوق دەپ ايتۋعا بولادى. كوڭىلگە جۇبانىشى «جۇلدىزداردى ساناسا دا، چيپ،چيپ» دەپ تاۋىقتاردى شاقىرسا دا تويلاردا ايتىلاتىن اندەردىڭ باسىم بولىگى قازاق تىلىندە. ال جاستار كوپ باراتىن تۇنگى كلۋبتار، جاز كەزدەرىندە دەمالاتىن باسسەيىندەر، قىس كەزىندەگى سىرعاناق تەبەتىن ورىندار شەت ەل مۋزىكاسىنان ءبىر جاڭىلمايدى. سولاردىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ جاستاردىڭ سۇرانىمىنا وراي ونەر تۋدىرۋ كەرەك پە، جوق الدە جاستاردى تاربيەلەيتىن ونەر تۋدىرۋ قاجەت پە دەگەن ساۋال كوكەيىڭە ورالا بەرەدى. كورنەكتى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى احمەت جۇبانوۆ ء«اربىر ءان-كۇي تاريحتىڭ ءاربىر كەزەڭىن انىق كورسەتەدى، تايعا تاڭبا باقسانداي بەينەلەپ بەرەدى. سوندىقتان دا ءان كۇيدى حالىقتىڭ باسىنان وتكەن كەزەڭدەردى سۋرەتتەيتىن تاريح دەسەك قاتەلەسپەيمىز» دەيدى. باتىستىڭ مۋزىكاسى باسىمدىق الىپ، ءوز اندەرىمىز ۇزاتىلعان قىزدىڭ سىڭسۋىنا ۇقساپ كەتكەن قازىرگى كەزەڭ تاريحتا ءبىزدى قالاي سۋرەتتەيدى ەكەن؟ زامان ازدى، تالعام توزدى دەپ ايتۋعا اۋىز بارمايدى. بىراق كوپشىلىككە كەڭىنەن تاراپ كەتكەن كەيبىر اندەردىڭ مەيلىنشە ۇساقتالىپ، جەر باۋىرلاپ كەتكەنىنە پۇشايمان بولاسىڭ. «زامانىڭ تۇلكى بولسا تازى بوپ شال» دەگەن ۇعىم ونەرگە دە ورنەگىن سالا باستادى. ەسىگىمىزدى نارىق قاعىپ، ءتىلىمىز تەڭگە دەپ شىعا باستاعاندا  زاماننىڭ قالپىن بازاردىڭ نارقىن كۇنى بۇرىن بايقايتىندار ونەردى دە تابىس كوزىنە اينالدىرىپ جىبەردى. مۇمكىن دۇرىستا شىعار، بىرەۋگە ءۇي كەرەك، بىرەۋگە كۇي كەرەك. بۇرىن انشىلەر ء«بىر ءاندى قۇنان نارعا ساتىپ الدىم» دەسە قازىرگى انشىلەر توي تومالاقتاردا ءانىن ساتىپ ءجۇر. دانىشپان ابايدىڭ  «سىي دامەتپە، بەرسە الما ەش ادامنان. نەڭ كەتەدى جاقسى ولەڭ ءسوز ايتقاننان. سۇيسىنەرلىك ادامدى قۇرمەت قىل، اۋلاق بول ءانىن ساتىپ نارسە العاننان»  دەگەنى وسىلاي بولاتىنىن ءبىلىپ رۋحاني ازىق بەرەتىن دۇنيە ۇساق تۇيەك پەندەشىلىككە اينالىپ كەتپەسىن دەگەن ەسكەرتۋى.

رۋحاني ازىققا بايلانىستى ءبىر عانا مىسال كەلتىرە كەتەيىك. ءفاشيزمنىڭ قاندى قىرعىنى باستالاتىن شاقتا گيتلەر ءوز اسكەرىن رۋحتاندىرۋ ءۇشىن ءبىر جىل بويى بۇكىل گەرمانياعا بەتحوۆەننىڭ سيمفونياسىن تىڭداتىپتى. ءوز ۇلتىنىڭ رۋحىن سەزدىرۋ ءۇشىن كۇنى ءتۇنى سارناعان سيمفونيا ءوز اسەرىن بەرىپ، نەمىس اسكەرلەرىنە الەمدى بيلەيتىن جالعىز بىزدەرمىز دەگەن رۋح پايدا بولعان. كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا دا «باتىر بالا بولاتبەكتەن» باستاپ پيونەردى كومسومولدى، پارتيانى جىرلادىق، راديو كۇنى ءتۇنى «پارتيا قايدا بولسا جەڭىس سوندا» دەپ سانامىزگا ءسىڭىردى. ال قازىرگى جاستاردىڭ ايتىپ جۇرگەن اندەرى نە جايىندا. پاتريوتتىق اندەر بەلگىلى ءبىر شارالاردا عانا ايتىلادى، ال كۇندەلىكتى ەستيتىن ماحاببات تاقىرىبىنداعى اندەر ءبىر سارىن. جىلامسىراپ ايتاتىن جىلاڭقى اندەر. وسىنداي ءاندى تىڭدايتىن ، بۇنىڭ ءوزىن دە مەنسىنبەي شەت ەلدىڭ داڭعازا مۋزىكاسىن باسىنا جاستانىپ ۇيىقتايتىن بالا دا ۇلتتىق رۋح بولا ما؟  يسرايل ساپارباەۆ «قازاق ادەبيەتىنە» جازعان «ساحنادا كيە، اندە جۇيە جوق» اتتى ماقالاسىندا «اسىرەسە، ءان ءماتىنىنىڭ قالاي بولسا سولاي جەڭىل جەلپى، ساۋاتسىز، جاداعاي جالاڭ جازىلىپ جۇرگەنى جۇرەك سىزداتادى. قازىر امبەباپ سازگەرلەر كوبەيدى: ءانى مەن ءسوزىن ءوزى شىعارادى، ءوزى جازادى، ءوزى ايتادى.وعان تارسىل گۇرسىل، ارسىڭ گۇرسىڭ سۇيەمەل قوسقاندا اننەن ءسان سوزدەن ءمان قاشادى. تەك كوزىڭدى تارس جۇمىپ ال دا اياعىڭا ەرىك بەر» دەيدى. جاسىراتىنى جوق كەيبىر كونتسەرتتەردە انشىگە قاراپ قارنىڭ اشادى. القىن جۇلقىن قيمىلداپ قالاي بولسا سولاي كيىنىپ ساحنانىڭ كيەسىنەن قورىقپايتىن، كورەرمەندى سىيلامايتىن انشىلەر پايدا بولدى. وبلىس ورتالىعىنا كەلىپ ونەرلەرىن كورسەتىپ جۇرگەن انشىلەر كوپ. اپتاسىنا كەيدە ەكى-ءۇش كونتسەرت وتەدى. تەلەارنالاردان بەينەباياندارىن كورىپ، راديودان اندەرىن ەستىپ جۇرگەن انشىلەر كەلگەندە ارنايى بارامىز. ءوزىڭ سياقتى ونەردى تاماشالاۋعا كەلگەن ادامداردىڭ كوپ ەكەنىنە ريزا بولاسىڭ. الايدا ساحنا سول باياعى قالپىندا توردەگى لەد ەكراننان باسقا ەشتەمە جوق ەكەنىن كورىپ كوتەرىڭكى كوڭىلىڭ ءسال باسىلعانداي بولادى. قازاقتىڭ تويى سياقتى كونتسەرتى دە ۋاقتىسىندا باستالمايدى. ءبىراز كۇتتىرىپ بارىپ ءانشى ساحناعا شىعادى. جولدان كەلىپ كيىمىن اۋىستىرىپ ۇلگەرمەگەن-اۋ دەپ ويلاپ ۇلگەرەسىڭ. كونتسەرتىن ءوزى جۇرگىزىپ، جول ءجۇرىپ كەلگەن كيىمىن اۋىستىرماستان، جالعىز ءوزى ءبىر جارىم ساعات فونوگراممامەن ءان سالىپ شىعادى. لەد ەكران قوسىلماستان سول باياعى قاپ-قارا قالپىندا توردە تۇنەرىپ تۇرادى. ونەردىڭ ناسيحاتى ەمەس كۇن كورىستىڭ امالى ەكەنىن ەرىكسىز مويىنداپ، «كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالار» دەپ اباي ايتقانداي جۇرەك قىلىن تەربەيتىن اندەر جايىندا ەمەس پەندەشىلىكتەن ونەرگە قاراي سوزىلعان كوڭىلدىڭ جىبەك جىبىنە كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ قانشاما قارا قارعالارى قوناقتاعانىن ساناپ ۇيگە قايتاسىڭ.

نەمىس مۋزىكانتى ا.ەيحگورن «قازاقتاردىڭ قاراپايىم سازدارى مەن سوزدەرى اينالاداعى تابيعاتپەن ۇندەسە كەلە، ونىڭ سىرت ومىردەن العان اسەرىن تابيعي قالپىندا بەرىپ، سەزىمدەرىن ەشبىر قالتىقسىز باياندايدى» دەگەن بولاتىن. بۇگىندە تابيعات وزگەردى مە، الدە تابيعاتتى تۇسىنۋدەن قالدىق پا؟ كۇلاش احمەتوۆا «مەن قازىر ايقايلاماي ايتاتىندارعا، جىلاماي جىرلايتىندارعا قىزىعامىن» دەيدى. ءبىر ءانشى مىنە مەنىڭ داۋسىم قانداي دەپ ايقايلاسا، داۋسى جوق بىراق ءانشىمىن دەگەندەر جىلاپ ايتادى. ەڭ وكىنىشتىسى سوڭعى كەزدەرى ايتىلىپ جۇرگەن قازاق اندەرىنىڭ كەز كەلگەنىنە باسقا تىلدە ءسوز جازىپ ايتاتىن بولسا سول ەلدىڭ ءانى بولىپ شىعا كەلەدى. بىرەۋلەر مۋزىكا ۇلتقا بولىنبەيدى دەيدى. ال اقسەلەۋ اعامىز «مۋزىكانىڭ ءتىلى ورتاق دەگەن پىكىر دۇرىس ەمەس. مۋزىكانىڭ دا ۇلتتىق ءتىلى، ءيىرىمى، اۋەزى بار، ول ءوز توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن حالىقتىڭ بولمىسىمەن بىتە قايناسىپ جاتادى» دەيدى. مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن قورقىت كۇيلەرىنىڭ بىزگە جەتۋى، سەگىز ءجۇز جىل تاريحى بار «اقساق قۇلان» كۇيىنەن بۇگىنگى ۇرپاق رۋحاني ازىق الىپ وتىرعانى بولمىسىمىزبەن بىتە قايناسىپ جاتقانىنىڭ دالەلى ەمەس پە؟ «بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك» دەپ شاكارىم قاجى ايتقانداي بۇگىنگى اندەردىڭ ىشىندە دە «اۋەنى بولەك» جاقسى تۋىندىلار بار. بىراق ولار توي تومالاقتا ايتىلاتىن ءبىر-ەكى جىلدىق ءومىرى بار اندەردىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ جاتىر. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «ايقاپ» جۋرنالىنا مۋزىكا جايىندا جازعان  «ولەڭ جانە ايتۋشىلار» دەگەن ماقالاسىندا «بايقايمىن، ءبىزدىڭ قازاق انقۇمار حالىق... بىرەۋ قولىنا دومبىرا ۇستاپ، ءان سالا باستاسا، ويداعى-قىرداعىسى جيىلىپ، سەگىزدەگى بالا، سەكسەندەگى شالىنا دەيىن قالماي قامالاپ، ايتشى-ايتشىلاپ جانىن جاعاسىنا كەلتىرەدى... ءبىر حالىقتىڭ ءانى كەتسە ادەبيەتى جەسىر قالادى، ءسانى كەتەدى، ءسانى كەتسە جانى كەتەدى... ءاندى ساقتاۋدىڭ قامىن قىلىڭدار» دەپ ەسكەرتىپتى. بۇگىن ءبىز شەت ەل زەرتتەۋشىلەرىن تاڭ قالدىرعان ونەرىمىزدى ساقتاپ قالۋدىڭ قامىن جاساپ جاتىرمىز با؟ ءار ءانشى ءوز ءانىن جارنامالاپ جۇرگەن زاماندا بۇل ساۋالعا كىم جاۋاپ بەرە قويسىن. ء  بىر عۇلاما «ەگەر جەر بەتىنەن ادەبيەت پەن مۋزىكانى الىپ تاستاساق وندا تەك تەحنيكانىڭ تارسىلى مەن تيىننىڭ سىلدىرى عانا قالار ەدى» دەپ ايتقان ەكەن. حالىقتىڭ جۇرەگىندەگى سەزىمدى سول حالىقتىڭ جانىن تەربەيتىندەي دىبىسقا اينالدىرا الاتىن، سۇلتانماحمۇت اعامىز ايتقانداي ء«انىن ساقتايتىن، ادەبيەتىن جەسىر قالدىرمايتىن، ءسانىن كەتىرمەيتىن» ونەرلى ازاماتتاردىڭ  بار ەكەندىگىنە ءوز باسىم سەنگىم كەلەدى. 

جۇماحمەت جايلاۋباەۆ، تالدىقورعان قالاسى

Abai.kz