قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ءوز زامانىندا جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى ۇلت ازاتتىق كۇرەستە ەرەكشە ەرلىك كورسەتىپ، اتى اڭىزعا اينالعان تاعى ءبىر تۇلعانىڭ ەسىمى ۇلىقتالىپ جاتىر. شىعىس قازاقستان وبلىسى، جارما اۋدانىندا قالبا تاۋىنىڭ ەتەگىندە حان ابىلايدىڭ داڭقتى قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى، 12 رۋلى كەرەيدىڭ شەرۋشى رۋىنىڭ ۇرانى بولعان بايتايلاق بايىمبەتۇلىنىڭ كەسەنەسى اشىلىپ، بابا رۋحىنا تاعزىم ەتىلىپ، اس بەرىلدى. باتىردىڭ رۋحىنا قۇران-حاتىم ءتۇسىرىلىپ، باتا قىلۋ جورالعىسىمەن باستالعان بۇل شاراعا قىتاي جانە موڭعوليادان ارنايى دەلەگاتسيا كەلىپ قاتىسى.

جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا «بايتايلاق قورىمى» دەپ اتالاتىن توبە باسىندا ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان اتالمىش شاراعا جارما اۋدانىنىڭ اكىمىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ايدار ماراتۇلى، اقىن-جازۋشى، موڭعولياعا ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى، دۇنيەجۇزىلىك شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى شىناي راحمەتۇلى، بايتايلاق باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى قحر  التاي قازاق ايماعىنىڭ بۇرىنعى اكىمى، تاريحشى قادىس ءجانابىلۇلى، موڭعوليا رەسپۋبليكاسى بايان-ولگەي قازاق ايماعىنىڭ اكىمى دارمەن قۇزكەيۇلى جانە بەلگىلى اقىن، قوعام قايراتكەرى، «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» پاتريوتتىق ءانىنىڭ ءسوزىن جازعان الماسبەك احمەتبەكۇلى سەكىلدى قوناقتار قاتىسىپ ءوز قۋانىشتارىمەن ءبولىستى. 

ايتپاقشى بايتايلاق باتىردىڭ كەسەنەسى بەلگىلى كاسىپكەر ءدىلداحان دالەلۇلى ەسىمدى ازاماتتىڭ ءوز قاراجاتىمەن سالىنىپتى. «مەنى بۇل قادامعا كۇللى الاش بالاسى بولىپ تويلاپ جاتقان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ اسقاق رۋحى الىپ كەلدى. ءاربىر ەر ازامات ءوزىنىڭ جايىن ويلاپ قانا قويماي ۇلاعاتتى ىستەرگە دە كۇش سالۋ كەرەك. ۇرپاققا ۇلگى بولاتىن ءىس قالدىرۋعا تىرىسۋ كەرەك. وسىنداي ويمەن «اقتابان شۇبىرىندى» زامانىندا حان ابىلاي باسشىلىعىنداعى قازاق باتىرلارىنىڭ ءبىرى جانە ەر جانىبەكتىڭ اقىلشىسى، سەنىمدى سەرىگى بولعان بايتايلاق باتىردىڭ ەسىمىن قايتا جاڭعىرتۋ ماقساتىن كوزدەپ جۇمىس باستاپ كەتتىك. ءساتىن سالىپ اينالاسى ەكى ايدىڭ ىشىندە تاماشا كەسەنە سالىندى. بۇگىن مىنە، سول كەسەنەنىڭ اشىلۋ سالتاناتىن جۇرگىزىپ، بابامىزدىڭ رۋحىنا ارناپ اس بەرىپ جاتىرمىز»، – دەيدى ءدىلداحان دالەلۇلى. ماماندار ساپاسىنا 156 جىلعا كەپىلدىك بەرىلىپ وتىرعان كەسەنەنىڭ وزىندىك سيمۆوليكالىق ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەن. ءدىلداحان مىرزانىڭ ايتۋىنشا، كەسەنەنىڭ جالپى بيىكتىگى 17 مەتر 3 سانتيمەتر. بۇل بايتايلاق باتىردىڭ 1703 جىلى تۋعانىن بىلدىرەدى. «ۇشار باسىندا مۇسىلماندار ءۇشىن قاسيەتتى سانالاتىن جارتى اي ورناتىلعان. اي استىنداعى دومالاق شار قيىن-قىستاۋ زاماندا جۇدىرىقتاي جۇمىلا بىلگەن قازاقتىڭ بىرلىگىن بىلدىرەدى. گەرمانيادان ارنايى اكەلگەن كوك شىنىلى اينەك ءۇش قىرلى بەزەندىرىلىپ، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىن كورسەتىپ تۇر. ونىڭ استىندا اسپانمەن تىلدەسكەن قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى تۇر. كەسەنەنىڭ ىشىندەگى بۇل شاڭىراق قازاق ءومىرىنىڭ كورىنىسى. شاڭىراقتان 13 ۋىق تارايدى. بۇل 12 اباق كەرەي مەن اشامايلى كەرەيدىڭ سانى. كەسەنەنىڭ ءوزى جەتى تىرەۋدەن تۇرادى. بۇل 12 رۋلى كەرەي ەلىنىڭ شەرۋشى رۋىنىڭ 7 ۇرپاعىن بىلدىرەدى. ءاربىر تىرەۋ التى قىردان تۇرادى. بۇل التى الاش دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى»، – دەيدى ءدىلداحان دالەلۇلى.

«جەرگىلىكتى جۇرت اراسىندا «بايتايلاق قورىمى» اتالىپ كەتكەن بۇل توبەدە بايتايلاق بابامىزبەن قاتار اتاقتى باتىر ەر جانىبەك بەرداۋلەتۇلىنىڭ زيراتى جاتىر. سونىمەن قاتار كوپتەگەن عالىمدار وسى جەردە ابىلايدىڭ تۇسىندا تۋ ۇستاپ قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن تاعى وتىزعا جۋىق باتىر-قولباسشىلارىنىڭ دەنەسى جاتقانىن ايتىپ وتىر. بۇل باتىرلاردىڭ ەسىمدەرى انىقتالىپ دارىپتەلۋى ءتيىس. بۇل جۇمىستار ارينە، باستالىپ تا كەتتى. وتكەن جىلى عانا ەر جانىبەك بەرداۋلەتۇلىنىڭ ەسكەرتكىشى تۇرعىزىلىپ، باتىردىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويى كەڭ كولەمدە اتالىپ وتىلگەن بولاتىن. بيىل مىنە تاعى ءبىر قۋانىشقا – بايتايلاق بايىمبەتۇلىنىڭ كەسەنەسىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. باتىر بابامىز بايتايلاق قازاق حالقىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى ۇلت ازاتتىق كۇرەستە ەرەكشە ەرلىك كورسەتىپ، اتى اڭىزعا اينالعان ەسىمى تۇتاس ءبىر رۋلى ەلدىڭ ۇرانى بولعان ايتۋلى تۇلعا. شەرۋشى رۋى نەگىزىنەن قىتاي مەن موڭعوليا جەرىن مەكەندەپ قالعاندىقتان بايتايلاق باتىر تۋرالى تاريحي مالىمەتتەر قازاقستاندا كوپ تارالماعان. ادەتتە ونىڭ ەرلىگى قابانباي، بوگەنباي، جانىبەك، ناۋرىزباي سەكىلدى باتىرلارمەن بىرگە اتالادى. بابامىزدىڭ ەرلىگىن قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عىلىم كوميتەتىنە قاراستى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى رەسمي تانىپ وتىر»، – دەيدى شارانىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى قىتايدا تۇراتىن بەلگىلى عالىم، قوعام قايراتكەرى قادىس ءجانابىلۇلى.

كەسەنەنىڭ اشىلۋ سالتاناتى بارىسىندا بەلگىلى زەرتتەۋشى عالىم، ەتنوگراف، ت.ع.د.، پروفەسسور احمەت توقتاباي عالىم بايتايلاق باتىردىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ور قالاسىندا تۋعانى تۋرالى تىڭ دەرەك كەلتىردى. «رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ور قالاسى كىندىك قانى تامعان جەرى – رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ور قالاسى. وسى قالانىڭ ماڭىنداعى كەرەي جۇرتى دەگەن جەردە تۋعان. بايتايلاق باتىر العاشقى جورىقتارى وسى ور قالاسىنا باستالعان. جوڭعارعا قارسى اتوي سالىپ، جەڭىستىڭ تۋىن تىگىپ، كەرەيدىڭ ەلىن التايعا ورنالاستىرۋ بۇل كەمەڭگەر ساياساتكەر ابىلاي حاننىڭ تىكەلەي تاپسىرماسى بولعان. بۇرىنعى اتا-مەكەنىمىز، ءتۇتىنىن تۇتەتىپ، دالاسىن دۋمانعا بولەتكەن ۇلى بابالارىمىزدىڭ قونىسىن قايتارىپ الۋ. ەر جانىبەك، قودىراق، بايتايلاق باستاعانا باتىرلاردىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى زور. بولاشاقتا باتىر بابامىزدىڭ تۋعان جەرى ور قالاسىنا ءبىر بەلگى تاس قويۋ كەرەك. وسى شارۋالاردى بولاشاقتا جۇزەگە اسىرامىز دەپ ويلايمىز»، – دەدى ا. توقتاباي.

بىرنەشە كۇنگە جالعاسقان استانا جانە الماتى قالاسىندا جالعاسىن تاۋىپ جاتىر. ەلوردامىز استانا قالاسىندا «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي «اقتابان شۇبىرىندى» زامانىندا ابىلاي حان باسشىلىعىنداعى قازاق باتىرلارىنىڭ ءبىرى جانە ەر جانىبەك باتىردىڭ اقىلشىسى، سەنىمدى سەرىگى بولعان بايتايلاق باتىر» اتتى عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا بولىپ ءوتتى. تۇرسىنحان زاكەنۇلى، بۇركىت اياعان، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ جانە پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى باقىتبەك سماعۇل سەكىلدى عالىمدار، ادەبيەتشىلەر مەن تاريحشىلار قاتىسقان جيىندا باتىر بەينەسى جان-جاقتى ءسوز بولىپ، تىڭ دەرەكتەر ايتىلدى. ءۇش كۇنگە سوزىلعان شارا استاناداعى جاستار سارايىندا وتكەن بايتايلاق باتىردىڭ رۋحىنا ارنالعان ۇلكەن كونتسەرتپەن قورىتىندىلاندى. كونتسەرتتە شەتەلدەن كەلگەن قازاق ونەرپازدار ونەر كورسەتتى.

تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، بايتايلاق بايىمبەتۇلى 1703-1781 جىلدارى ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن. نەبارى 13 جاسىنان باستاپ جورىقتارعا قاتىسقان بايتايلاق قازاق حالقىنىڭ جوڭعار، ءشۇرشىت، قىرعىز، ورىس شاپقىنشىلارىنا قارسى ۇلت ازاتتىق سوعىسىندا ەرلiك كورسەتiپ، اتى اڭىزعا اينالعان، ەسiمi 12 رۋلى كەرەيدىڭ تۇتاس بiر شەرۋشى (نەگىزىنەن قىتاي مەن موڭعوليادا تۇرادى. ۇرانى – «بايتايلاق») ەلىنىڭ ۇرانىنا اينالعان ايتۋلى تۇلعا. ونىڭ ەسiمi ءوز زامانىندا قابانباي، بوگەنباي، ەر جانiبەك، ناۋرىزباي سياقتى باتىرلارمەن قاتار اتالىپ، اتاقتى حان ابىلايدىڭ ءوزى اسا جوعارى باعالاعان باتىردىڭ ءبىرى بولعان.

ون ەكى رۋلى اباق كەرەيدىڭ شەرۋشى رۋىنىڭ قولباسشى باتىرى، ەل بيلىگىن ۇستاعان كوسەمى بولا بىلگەن باتىر 1723 جىلدان 1756 جىلدارى ارىلىعىندا ءتورت مارتە اينالىپ سوعىپ قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرىن بوستىرىپ جىبەرگەن «اقتابان شۇبىرىندى»، «القاكول سۇلاما» دەگەن اتاۋمەن تاريحتا قالعان قالماق قىرعىنىنا قارسى بولعان شايقاستىڭ بارلىعىنا قاتىسادى. وسى جولدا ءجۇرىپ بۇتىندەي ءبىر رۋلى ەلدىڭ رۋحاني جەبەۋشىسى، ابىلايدىڭ مايدان دالاسىنداعى سەنىمدى ساربازى،  ارتىنان قول ەرتە بىلگەن قولباسشىسى دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلەدى.

ەل اۋىزىنداعى اڭىزدارعا قاراعاندا ول اتاقتى باتىر اتاسى قۇتىمبەتتىڭ جولىن قۋىپ 13 جاسىنان باستاپ تۋ ۇستاپ اكەسى بايىمبەتپەن بىرگە جورىقتارعا قاتىسا باستايدى. العاش رەت 1723 جىلعى (اقتابان شۇبىرىندى) شىعىستان لاپ قويعان جوڭعار شاپقىنشىلارىنىڭ بەتىن قايتارۋ كەزىندەگى شايقاستا ەرەن ەرلىگىمەن كوزگە تۇسەدى. سونداي-اق 1728-1730 جىلدارى ارالىعىنداعى اڭىراقاي شايقاسى (قالماق قىرىلعان), بۇلانتى، شىدەرتى، تەكەلىدەگى، 1740-1750 جىلدارىن قامتىعان اياگوز، اقشاۋلى، الاتاۋ شايقاستارىندا شەرۋشى رۋىنىڭ اتىنان قول باستاپ، ەرلىك كورسەتكەنى تۋرالى ەستەلىكتەر  از ەمەس. شەشۋشى شايقاستار الدىنداعى جەكپە-جەكتەردىڭ بارلىعىندا دا مەرەيى ۇستەم بولىپ ورالىپ وتىرعان. اياگوز شايقاسىندا شاقاباي، جاباي، جوبالاي سىندى قول باستاپ شىققان باتىرلار وققا ۇشسا دا قازاقتىڭ تۋىن قۇلاتپاي جاياۋ ءجۇرىپ سوعىسادى. سول جولى جاۋدىڭ ەلگە تانىمال 3 باتىرىنىڭ باسىن قانجىعاسىنا بايلاپ، تۇتقىنعا تۇسىرمەك بولعان جاۋدىڭ 11 بىردەي ساربازىن جايراتىپ سالعانى تۋرالى اڭىز بار. 

بايتايلاق باتىردىڭ اتى ەل اۋزىندا ساقتالعان جىرلاردا دا ايتىلادى:

باتىر بابا – بايتايلاق،

قاتۋلانا ايقايلاپ،

اتوي سالا شاپقاندا،

جاۋى قاشار ساي-سايلاپ...

نەمەسە

 «...بايتايلاقتىڭ مىنگەنى

بايگە باسى قاراكوك.

تۇياعىمەن تۇلپاردىڭ

 تاس شاشىراپ، جانادى وت.

جانەكەڭنىڭ بارادى

جاۋ جاعىنا قالقان بوپ،

جەل جاعىنا پانا بوپ...» دەپ كەلەتىن تىركەستەر وسىعان كۋا بولسا كەرەك.

كەيبىر دەرەكتەردە بايتايلاقتىڭ سونداي-اق، حان ورداسىنداعى ەلدىڭ ساياسي باعىت باعدارىن، سوعىستىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىن تالقىلاۋ، ءجۇز، رۋ ارالىق ماسەلەلەرگە دە  ارالاسىپ،  قىتاي-ورىس ەلى اراسىنداعى ديپلوماتيالىق ىستەرگە دە قاتىناسىپ مامiلەگەرلiك قىزمەت اتقارعانى تۋرالى ايتىلادى. ەندى وسى باتىر بايتايلاقتىڭ ءومىرى مەن ازاماتتىق، مامىلەگەرلىك-قولباسشىلىق قىرىنا قاتىستى زەرتتە جۇمىستارىنا قىسقاشا  توقتالساق. باتىر بابامىزدىڭ ءومىرىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ زەرتتەۋدى قولعا الۋشىلاردىڭ ءبىرى بەلگىلى اقىن، تاريحشى اسقار تاتانايۇلى بابامىزدى «ول كەزدە ەر جانىبەكتىڭ سەنىمدى سەرىگى جادىك-جانتاي مەن شەرۋشى-بايتايلاق باتىر ەكەن. بۇل باتىرلاردىڭ جادىك پەن شەرۋشى رۋىنىڭ ۇرانى بولىپ كەتۋى دە ەل باسىن بىرىكتىرىپ، جاعالاسىپ جاۋ العاندىعىنان. تاريحتا ورنى بار باتىرلار» دەيدى. بايتايلاق باتىر ەل ارالىق قارىم قاتناسقا دا ارالاسىپ، جوڭعار مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى ديپلوماتيالىق كەلىسىم، كەزدەسۋلەرگە دە مۇرىندىق بولعان.  سونىمەن قاتار ول ەر جانىبەكتىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىگى، اقىلشى اعالارىنىڭ ءبىرى بولعان» دەپ سۋرەتتەيدى («جانىبەك باتىر جانە اباق ەلى» اتتى ماقالاسى).

ءسال كەيىنىرەك شىققان بايتايلاق باتىردىڭ ءومiر جولى، ەرلiك iستەرi تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلi باياندالعان «تاريحي دەرەك، كەلەلi كەڭەس» اتتى كiتابىندا پەكين قالاسىنداعى № 1 مۇراعاتىنان تابىلعان دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، «ابىلايدىڭ وردا ماڭىندا كەرەيدەن جانىبەك باستاعان، بايتايلاق، شاقاباي، جانتاي سىندى 30 ادام بولدى» دەگەن قورىتىندى جاسايدى. سونداي-اق بۇل ەڭبەكتە بايتايلاقتىڭ قىتايدان بوي تاسالاپ جۇرگەن جوڭعار بيلەۋشىسى امىرساناعا قورعان بولىپ، ابىلايدىڭ ءامiرسانانى جاۋعا بەرمەي، سول ۇستانىمى ارقىلى قازاقيانىڭ مەملەكەت ەكەنiن قىتايعا تانىتا بiلگەن ۇلكەن ساياساتىنا قولداۋ بىلدىرگەنى تۋرالى قۇندى دەرەكتەر بار. ەل اۋىزىنداعى بايتايلاقتىڭ امiرسانامەن وتە جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعانىن، اتا جاۋى بولسا جوڭعارلار دا باتىر بابمىزدى «ايتقانىندا تۇراتىن، الىسقانىن جىعاتىن، دوسىنا دا، جاۋىنا دا ەرلىگى تانىلعان ەر ازامات» دەپ مويىندايدى ەكەن اڭىز وسىدان قالسا كەرەك.

بايتايلاق بايىمبەتۇلىنىڭ ءوزى عانا ەمەس ۇلكەن ۇلى شۇباش باتىر دا مامىلەگەرلىك قىزمەت اتقارعان ادام. 1790 جىلى كوگەداي تورەمەن بىرگە پەكينگە ساپارىندا شۇباش باتىر دا دەلەگاتسيا قۇرامىندا بولعانىن كورەمiز. بۇل ساپاردا ەكى ەل اراسىنداعى ەلشىلىك قىزمەتى ءۇشىن كوگەداي گۇڭ اتاعىن السا، بايتايلاقتىڭ ۇلى شۇباش باتىر امبى دارەجەسiن الىپ قايتادى.

سونىمەن قاتار، قىتايدا تۇراتىن قانداسىمىز مەملەكەت قايراتكەرى، شەجىرەشى قادىس ءجانابىلۇلى، تالعاتبەك كابيۇلى، بەلگىلى جيھانگەر مۇحاممەد قۇسمان زارقۇمارۇلى، قازاقستاندىق ەتنوگراف، تاريحشى دوكتور احمەت توقتاباي سەكىلدى زەرتتەۋشىلەر باتىر بابامىزدىڭ كۇرەسكەرلىك جولىندا جان-جاقتى ەڭبەكتەنىپ كەلەدى. ءشامىس قۇمارۇلىنىڭ «ەر جانىبەك»، سۇلتان تاۋكەيۇلىنىڭ «اقىر جانىبەك» روماندارىندا باتىردىڭ كوركەم بەينەسى قىسقاشا سيپاتتالادى.

وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن مونعوليانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى، جازۋشى شىناي راحمەتۇلى شەرۋشى جۇرتىنىڭ ۇرانى بولعان باتىرعا تيەسىلى جادىگەرلەر تابىلعانىن سۇيىنشىلەگەنى بار. باتىردىڭ ءبىر مەزەتتە 12 ادامعا اس ازىرلەيتىن قازانى مەن تەمىر وشاعى تابىلىپ وتىر. بۇل جادىگەرلەر  شىنجاندا تۇراتىن  بايتايلاقتىڭ ۇرپاعى زارقۇمار ابۋعالي ۇلىنىڭ قولىندا ساقتالىپتى. سونىمەن قاتار، شىناي راحمەتۇلى «بايتايلاق باتىردىڭ تۋىن كوردىم.  «سار جارعاقتان جاساپ، شەتىن اينالدىرا كەستەلەپ، قۇران اياتتارىن جازعان باتىردىڭ تۋى شۇار-نى، التاي ايماعىنىڭ ازاماتى ءجانابىلدىڭ ۇيىندە ەكەنىن كوزىممەن كورگەنمىن. شاشاعى توزىپ، كوپ جەرىن وق تەسىپتى...»  دەگەن ءبىر اجەنىڭ ەستەلىگىن كەلتىرەتىنى بار. بۇل تۋدى كەزىندە گوميندان ارمياسىمەن بولعان سوعىستىڭ بىرىندە قازاقتار كوتەرىپ شىعايىق دەگەن ۇسىنىس ايتىلعان ەكەن.  جوعالتىپ الامىز با دەگەن قاۋىپپەن ۇرپاقتارى بەرۋدەن باس تارتقان.  الايدا بۇل تۋ سول كۇيى جوعالىپ كەتتى. ءازىر تابىلعان جوق. دەگەندەرگە بەرمەپتى. ال باتىردىڭ شوقپارى ونىڭ قابىرىنىڭ باسىنا شانشىلعان دەگەن دەرەكتەر ايتىلادى حالىق اراسىندا.

ەل باسىنا الماعايىپ زامان تۋىپ قارا دا حاندا اۋرە-سارساڭ كۇيگە تۇسكەن ۋاقىتتا  قاھارماندىقتىڭ ۇلگىسىن تانىتقان بايتايلاق باتىردىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى مەن جەرلەنگەن جەرىنە قاتىستى زەرتتەۋشىلەر ناقتى ءبىر توقتامعا كەلە قويعان جوق. ر.شىناي 1691 جىلى تۋىپ، 1780 جىلى ەر جانىبەكتەن ءسال بۇرىنىراق قايتىس بولعان دەسە ال، قۇسمان زارقۇمارۇلى1700-1780 جىلدارى ، ءادىل سەمەيحانۇلى اتتى زەرتتەۋشى 1703-1781 جىلدارى ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن دەپ جورامال جاساپ وتىر. بىراق زەرتتەۋشىلەردىڭ باسىم بولىگى ونىڭ 1703 جىلى دۇنيەگە كەلگەنىن ايتادى.

كەيبىر زەرتتەۋشىلەر بايتايلاق بايىمبەتۇلىنىڭ زيراتى بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، جارما اۋدانىنداعا «بايتايلاق قورىمى» دەپ اتالعان توبەدە جاتىر دەسە كەيبىرى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبىلىسى اقجار اۋدانىنىڭ تالشىق قالاشىعى مەن جاڭا-اۋىل اۋىلىنىڭ اراسىنداعى «باتىر توبە» دەگەن قورىمدا جاتىر دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. بۇل ارينە، زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. الداعى ۋاقىتتا جەكە زەرتتەۋ ماتەريال جاسايتىن بولامىز.

بۇل جەردە ارينە، «قازاقستاندا بايتايلاق تۋرالى اڭىزدار نەگە ساقتالمادى دەگەن سۇراق تۋىنداۋى دا مۇمكىن. زەرتتەۋشىلەر مۇنىڭ سىرىن اباق كەرەيدiڭ شەرۋشi رۋىنىڭ نەگiزiنەن قىتاي مەن موڭعوليا ەلدەرiن مەكەندەپ تۇرىپ قالۋىنان ىزدەيدى. سونىمەن قاتار قىزىل يمپەريانىڭ كەيىنگى ساياساتىن قوسپاعاندا، 1929-1931 جىلعى اشارشىلىقتا حالىقتىڭ جاپپاي قىرىلىپ، تاريحي ساناسىنان ايىرىلىپ قالۋى دا سەبەپ بولۋى ابدەن مۇمكىن.  ءوز كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاقتارى قىتاي جانە موڭعوليادا تۇرىپ جاتىر. باتىردىڭ ەسىمى اتا جۇرتىندا ساقتالا قويماسا دا شەتتەگى قازاقتار اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ كەلەدى. وعان قاتىستى اڭىز اڭگىمەلەر مەن جىرلار دا ۇمىتىلا قويعان جوق  عاسىرلار بويى ەل جادىندا ساقتالىپ، ەرلىك ونەگەسى، ۇلاعاتتى سوزدەرى، كونە مۇرالارى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلەدى.

بۇركىت نۇراسىل

Abai.kz