(اڭگىمە)

 «اپا، بولاتبەك نەگە كوزىن اشپايدى؟». جالعىزدىق مۇڭى كەپ قاماعاندا وندىردەي قىزدىڭ جالىنىشتى داۋسىن ەستيمىن. كوكپەڭبەك بولىپ ءىسىپ-كەۋىپ كەتكەن كىشكەنتاي ءىنىسىن «تۇر! نەگە كوزىڭدى اشپايسىڭ؟ ءجۇر وينايمىز» دەپ جۇلقىلاپ جاتقان جالبىر شاشتى قىزدى ايايمىن. كۇندە بىرگە ويناپ جۇرگەن تەنتەك ءىنىسىن وياتا الماي، جۇدىرىقتاي جۇرەگى الدەبىر جامانشىلىقتى سەزىپ، اناسى مەن اكەسىنە جاۋتاڭداپ قارايدى.  اكەسى بەتىن تەرەزەگە بۇرىپ،  ءۇنسىز تۇر. شەشەسىنىڭ كوزىنەن اققان جاس تىرس-تىرس ەتىپ ومىراۋىنا تامىپ جاتىر.  جان-جاعىنا جالتاق-جالتاق قاراعان قىز جىلاپ جىبەردى. مەنىڭ دە كوزىمە جاس ءۇيىرىلدى. بالالىق شاعىممەن قوسىلىپ جىلاپ وتىرىپ، كوڭىلىمدى ءتاتتى مۇڭ تەربەيدى.  بولاتبەك ءىنىمنىڭ ولىمىنەن كەيىن اكە-شەشەم «بۇل بالا قورقىپ قالدى» دەگەن ءسوزدى ءجيى ايتا باستادى. ولاردىڭ بۇل بالاسى – مەنمىن. باياعىداي ۇلكەن ءىنىم ومىرمەن الىسىپ-جۇلىسپايمىن. كورشىنىڭ ەرىككەن ەرەسەك بالالارى «توبەلەسىڭدەر، قايسىسىڭ جەڭسەڭ، سىرتىندا قوياننىڭ سۋرەتى بار، ۇرلەسەڭ ۇلكەن شار بولاتىن ساعىز الاسىڭ» دەپ قانشا كوزىمدى قىزىقتىرسا دا الدانبايمىن. بايقايمىن، باياعىداي ءىنىم دە مەنىمەن كۇرەسكە تۇسۋگە قۇشتارلىق تانىتپايدى. شەشەمنىڭ كوزىنىڭ اينالاسىنداعى ءاجىم قالىڭداپ، سامايىنا اق قىراۋ ءتۇسىپتى. بۇدان ءۇش جىل بۇرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەكى اعام دۇنيە سالعان. شەشەمنىڭ قارسى الدىندا وتىرىپ، اق شاشتارىن ساناي باستاپ ەدىم، شاتاسىپ كەتتىم. ودان سوڭ توردە وتىرعان شۇيكەدەي قارا كەمپىر مەن شەشەمنىڭ ءاجىمىن سالىستىردىم. «وتىز ەكىدەگى شەشەمنىڭ كەسكىنى الپىس تورتتەگى ناعاشى اجەمنىڭ جاسىنا جەتكەندە قانداي بولادى ەكەن» دەگەن وي باسىمنان شىقپاي قويدى. 

ۇيىنە قايتۋعا جينالعان اجەمدى شەشەم جىبەرگىسى كەلمەدى.    

– نەگە اسىعاسىز؟  – دەگەن جابىرقاۋلى شەشەم.

 – قىزىم، ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاسايدى. يت تىرشىلىكپەن ارپالىسىپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى ءومىردىڭ قالاي ءوتىپ كەتكەنىن بىلمەي دە قالامىز، – دەپ اجەم تەرەڭ كۇرسىندى.

– قۇداي نەمەرەلەرىمنىڭ الدىندا السىن. ۇيدە شال ەكەۋمىزدەن باسقا مالعا قارايتىن ادام جوق. ۇيگە بارايىن، قىزىم. ايكوشتىڭ  كوزى كىرتيىپ، ءجۇنجىپ كەتىپتى. بۇل جاماندى مەنىمەن بىرگە جىبەرسەڭ قايتەدى؟ ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ شوپجەلكەلەرىمەن ويناپ، اعارعان ءىشىپ، سەرگىپ قايتسىن.

شەشەم: – سۋعا تۇسۋگە جىبەرمەڭىز. ءۇستى-باسىن جارا باسىپ، ازەر جازىلدى، – دەپ سويلەپ ءجۇرىپ، كيىمدەرىمدى سومكەگە سالا باستادى.

ناعاشىمنىڭ ۇيىندە كۇن ۇياسىنا باتىپ بارا جاتقاندا بويىمدا ءبىر قورقىنىش پايدا بولاتىن. بۇل ۋاقىتتا ناعاشى اعامنىڭ ەسكى تراكتورىنىڭ گۇرىلدەگەن داۋىسى ەستىلەتىن. سول گۇرىلدى ناعاشىمنىڭ ەكى قىزى دا جاراتپايتىن. ناعاشىم قاتال كىسى. وبالى نە كەرەك، ماعان داۋىس كوتەرىپ ۇرىسپايتىن، ونىڭ جاۋار بۇلتتاي قابارعان قاباعىنان سەسكەنسەم كەرەك.  داستارحان باسىندا ناعاشىم وتىرعاندا بالالار اسىمىزدى ءۇنسىز ىشەمىز. ءبىرىمىز كەسەمىزگە سالىنعان سۇيەككە كوڭىلىمىز تولماي، باسقالاردىڭ سۇيەگىمەن سالىستىرا باستاساق،  ناعاشىم كوزىن الارتادى. سودان كەيىن كەسەڭە نە تۇسسە دە، سوعان قاناعات ەتۋگە تۋرا كەلەدى.

كەشكە قاراي ناعاشىمنىڭ تراكتورىنىڭ داۋىسى «مەن كەلە جاتىرمىن» دەپ بەرىلگەن دابىل سەكىلدى.  

بورتە: – اكەم كەلە جاتىر. تاۋىق قورا تازالانعان جوق. قىت-قىتتارعا جەم شاشىلمادى. قاراباسىپ  سۋ دا بەرمەپپىز، – دەپ اجەمنىڭ ماقامىنا سالىپ، سويلەي باستايدى.

بورتە تاۋىق قورا سىپىراتىن ەسكى سىپىرعىشتى لاقتىرىپ تاستاپ، قولىنا اۋلانى سىپىراتىن ءوزىنىڭ بويىمەن بىردەي سىپىرعىشتى الادى. كوركەم ەسىك الدىندا تۇرعان قۇماندى الىپ، تاۋىق قوراعا قاراي جۇگىرەدى. قۇماننىڭ ىشىندەگى سۋ سۋىق پا، جىلى ما، الدە ىستىق پا، وعان قارايتىن كوركەم جوق. مەنىڭ جۇمىسىم – جەم شاشۋ.

اجەم: – ءبىر جەتى بەرەتىن جەمدى ءبىر-اق كۇندە شاشىپ، ءراسۋا ەتىپ جاتىرسىڭ، – دەپ كۇندە ەسكەرتۋ جاسايدى.

كەيدە اجەمنىڭ تاۋىقتارعا تارى شاشىپ جاتقانىن كورەم عوي، ءتىپتى مەن بەرەتىن جەمنەن ەكى ەسە كوپ. بۇل تۋرالى وزىنە ايتسام: – مەنىڭ قولىم سەنىڭ قولىڭنان ۇلكەن. ۇلكەن قولدا بەرەكە بولادى، – دەپ ءاجىمدى بەتىن جيىرىپ كۇلەدى.  

ەگەر اجەم اكتريسا بولعاندا ول كىسىگە رەجيسسەرلەر كومەديالىق رولدەردى بەرۋشى ەدى. ءبىزدى اجەمنىڭ ەرتەگىسى تاربيەلەدى. اجەمنىڭ ەرتەگىلەرىنىڭ كەم دەگەندە ءتورت-بەس نۇسقاسى بولاتىن.  كەشە عانا ايتىپ بەرگەن «جالعىز كوزدى باتىر» تۋرالى ەرتەگىسى بۇگىن باياندايتىن «جالعىز كوزدى باتىرعا» مۇلدەم ۇقسامايتىن.

 – اجە، كەشە ايتقانىڭدا جالعىز كوزدى باتىر ولمەۋشى ەدى عوي، – دەيدى رەنجىپ بورتە.

–  اجە، جالعىز كوزدى باتىردىڭ قارلىعاشتىڭ بالاپاندارىن قۇتقاراتىن جەرىن تاستاپ كەتتىڭىز عوي،  – دەيمىن مەن.

– اجە، جالعىز كوزدى باتىردىڭ جالعىز ءوزىنىڭ ءۇش وگىزدىڭ ەتىن جەيتىنىن نەگە ايتپاي كەتتىڭ؟  – دەپ اۋزىن بۇرتيتادى كوركەم.

– اجە، كولكەم وتىلىك ايتادى، ول وگىجدى ەمەس، تۇيەنى جەيتىن، – دەيدى  بوتاباي.

– قازانباس، مەن ەمەس، سەن وتىرىك ايتىپ وتىرسىڭ، – دەگەن كوركەمنىڭ سوزىنەن كەيىن ەكەۋىنىڭ اراسىندا كەزەكتى ۇرىس باستالىپ كەتەدى. قازانباس بوتاباي كوركەمنىڭ قالقانقۇلاعىن تارتىپ،  «مايمىل» دەپ جىلاتادى. اجەمنىڭ ەرتەگىسىنەن باستالعان ەكەۋىنىڭ ۇرىسى  توبەلەسپەن اياقتالادى.  

بورتە ەكەۋمىز «جالعىز كوزدى باتىر» ەرتەگىسىنىڭ اجەم ايتقان ءارتۇرلى نۇسقالارىن تالقىلاعانمەن، قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس ەكەنىن  بىلە الماي دال بولامىز.  الدەن سوڭ:

–  اجە، «پاتشانىڭ ءۇش قىزىن» ايتىپ بەرشى، – دەيمىز جان-جاقتان قولقا ساپ. بۇل ەرتەگى ءبىزدى ادەمى ارماندارعا جەتەلەيتىن.  

مىزعىپ كەتكەن اجەم: –  مازامدى الماي جەڭەشەلەرىڭە بارىڭدار. الپىستان اسقان مەندە قانداي مي بار دەيسىڭدەر؟ جالعىز كوزدى باتىر كەشە قارلىعاشتىڭ بالالارىن جىلاننان قۇتقارسا، قۇتقارعان شىعار، ءۇش وگىزدىڭ ەتىن جەسە، جەگەن شىعار. ءاي، سەندەر مەنى تەگى تەرگەپ قويمادىڭدار عوي. بۇگىن باتىردىڭ قارنى توق، تاماق جەيتىن جەرى جوق،  –  دەيدى اشۋلانىپ.

بورتە: – وي، ءبىزدىڭ جەڭەشەم ەرتەگى بىلمەيدى، سەنىڭ ماماڭ بىلە مە؟ –  دەپ سۇرايدى. اجەلەرىنىڭ باۋىرىندا وسكەن ولار انالارىن جەڭەشە دەيتىن.

–  بىلەدى، –  دەيمىن داۋسىمنان ماقتانىش لەبى ەسىپ.  

مەنىڭ شەشەمنىڭ بىلەتىن ەكى ەرتەگىسى بار: «ماقتا قىز» جانە «جەتى لاق». ەكى ەرتەگىنى قايتا-قايتا ەستي بەرگەن سوڭ جادىمدا جاتتالىپ قالعان. بورتەلەرگە ايتىپ بەرەر ەدىم، اجەلەرىنىڭ تاڭعاجايىپ ەرتەگىسىن تىڭداپ وسكەن ولار «مەكتەپ وقۋلىعىنان وقىعانبىز» دەپ تىڭداماي قويا ما دەپ ۇيالامىن.

–  اجە، ەرتەگى ايتىپ بەرشى، – دەپ اجەمىزدى قايتا مازالايمىز.

اجەم دە قۋ عوي: –  باسىم اۋىرىپ جاتىر. وعان قوسا اياق-قولىم قاقساپ، ءتىپتى سويلەۋگە شامام جوق، –  دەپ ورامالىن شەكەسىنە تۇسىرە تارتادى. ءبىرىمىز اجەمنىڭ اۋىرعان باسىن، ءبىرىمىز اياق-قولىن ۋقالاي باستاعاندا: «ەرتەدە ءبىر پاتشانىڭ ءۇش قىزى بولىپتى. اي دەسە –  اۋزى، كۇن دەسە –  كوزى بار كىشى قىزىنىڭ شاشى التىن ەكەن» دەپ ەرتەگىسىن باستايدى. بۇل جولى ەشكىم «اجە، وتە سۇلۋ سىڭلىلەرىن كورە المايتىن اپكەلەرى كىشى قىزدىڭ التىن شاشىن قىرقىپ تاستاۋشى ەدى عوي»، «اجە، كىشى قىزدى ايۋ ورمانعا الىپ قاشىپ كەتپەيتىن بە ەدى» دەپ تۇزەتۋ ەنگىزبەيدى. ءبىز دە قۋمىز عوي، اجەم اشۋلانسا، ەرتەگىسىن جالعاستىرماي قوياتىنىن بىلەمىز. ەرتەگىنى تىڭداپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتەتىنبىز. تۇسىمدە مەن دە پاتشانىڭ قىزى ەكەنمىن. اسەم شاھاردا قىزدارمەن سەرۋەندەپ جۇرگەندە اسپاننان اق قۇس كەلىپ، الىپ كەتىپتى.

اجەم: – باسىڭا باق قونادى. تۇسىندە اق قۇستىڭ قاناتىنا ءمىنىپ، اسپاندا ۇشىپ جۇرگەن ادامنىڭ ارمانى ورىندالادى،  – دەپ جورىپ بەردى.

ەرتەڭىنە بورتە دە، كوركەم دە وزدەرىن اق قۇستىڭ  اسپانعا كوتەرىپ الىپ كەتكەنىن ايتقان.

اجەم: – ءبارىڭنىڭ دە ارماندارىڭ ورىندالىپ، بايلىققا كەنەلىپ، باقىتتى ءومىر سۇرەسىڭدەر. وزدەرىڭ بىردەي ءتۇس كورەدى ەكەنسىڭدەر، – دەپ  جىميعان.

 ***

تاڭەرتەڭ شاي ۇستىندە ناعاشى اعام: – ەرتەڭنەن باستاپ سيىرلاردى ورىسكە اپارىپ باعاسىڭدار، – دەپ وتكىر كوزىمەن بورتە، كوركەم ۇشەۋمىزگە جاعالاي قاراپ شىقتى. بىزدە ءۇن جوق. كەلىسكەن ءتۇرىمىز عوي.

اجەم قۇددى ءبىز اسكەرگە كەتىپ بارا جاتقانداي كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ: – بالالار ورىستە قارىندارى اشقاندا جەيدى، – دەپ شوققا تابا نان ءپىسىردى.

– اپا-اۋ، نەگە سونشا اۋرەلەنەسىز. ۇيدە نان بار عوي. جۇرتتىڭ وسى سياقتى قىزدارى  قىسى-جازى مالدىڭ سوڭىندا جۇرەدى. ۇشەۋىنە ءتورت سيىردى باعۋ قيىن دەيسىز بە؟! وزدەرى سەكىلدى بالالارمەن ويناپ، قايتا بويلارى سەرگىپ كەلەدى، – دەپ جەڭەشەم كۇيىپ-ءپىستى.

اجەمنىڭ جۇمىرتقاعا يلەپ، شۇجىقتىڭ مايىن قوسىپ پىسىرگەن نانىن سول كەشتە-اق «پيروگ» دەپ سوعىپ الدىق.

بورتە: – پىشىنەي بولسا، كۇندە ورىسكە «تورت» اپارار ەدىك، – دەپ جىمىڭ ەتتى. ونىڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ ايتىپ وتىرعان «تورتى» – ەكى پەچەنەنىڭ اراسىنا توساپ جاعىلىپ، دايىندالاتىن «تورت». ۇلكەندەر ءبىزدىڭ  بۇل ۇسىنىسىمىزدى ءبىر اۋىزدان قابىلدادى.  «ۇكىمەت» بىزدەردى الدادى ما، الدە سول كەزدە دۇكەندە پەچەنە بولمادى ما، «تورت» جەۋ كەيىنگە شەگەرىلە بەردى.  

اجەمنىڭ ايتاتىنى شىندىق: ءبىزدىڭ «قاراسان كەلگىر سيىرلار» جۇرتتىڭ سيىرلارىنداي جۋاس ەمەس قوي. ورىسكە جەتكەنشە، ورىستەن قايتقانشا، كوشە بويىنداعى ۇيلەردىڭ شارباعىن بۇزىپ-جارىپ، شوپتەرىنە اۋىز سالادى. بورتە، كوركەم ۇشەۋمىز ءۇش جاقتان  قۋىپ شارشايمىز. سيىر باعۋدىڭ قيىنشىلىعىمەن قوسا قىزىعى دا جوق ەمەس. دوپ تەبەمىز، «اق سەرەك، كوك سەرەك» وينايمىز، ودان قالسا، ءارتۇرلى ويىندار ۇيىمداستىرامىز.

بىزبەن بىرگە سيىر باعاتىن امان ەسىمدى تاڭقى مۇرىن قارا بالا تۇستە ۇيىنە تۋعان كۇنىنە شاقىردى. ۇيدە اتام دا، ناعاشىم دا، جەڭەشەم دە جوق بولاتىن.

–  اجە، ءبىر سوم بەرشى، – دەپ قيىلدى بورتە.

–  اجە، ماعان دا ءبىر سوم بەرشى، –  دەدىم مەن دە قوسارلانىپ.

كوركەم دە اجەمنەن ءبىر سوم سۇرادى.

بورتە ەكەۋمىز ەكى جاقتان: – سەن بارمايسىڭ، ءالى ساعان تۋعان كۇنگە بارۋعا ەرتە، – دەپ كوز الارتتىق.

– مەنى دە شاقىرعان، – دەدى ول جىلامسىراپ.

اجەم: – اقشاسى قۇرعىردى قاي كورپەنىڭ استىنا تىعىپ ەدىم، – دەپ ۇزاق ىزدەدى. كيىزدىڭ استىن قارادى، تاپپادى.

– جەر جۇتىپ كەتكەن بە، تابا المادىم. مەندە قايبىر ەس قالدى دەيسىڭدەر، قارتايدىق قوي. جارقىناي اپكەلەرىڭ ماعان سىيعا تارتقان اق شاشاقتى ورامالدى اپارىڭدار، –  دەدى «اقشاسى قۇرعىردى» ىزدەپ  شارشاعان اجەم.

–  اجە، ول قىز ەمەس، ۇل عوي. اماننىڭ تۋعان كۇنىنە ورامالدى قالاي اپارامىز؟ –  دەدىك مىنا ۇسىنىستان شوشىپ كەتكەن بورتە ەكەۋمىز.

–  سەندەر ورامالدى تاڭقىمۇرىنعا ەمەس، سول نەمەنىڭ شەشەسى – قاتىش كەلىنگە اپاراسىڭدار. ول تاڭقىمۇرىن قاتىش كەلىن بولماسا، دۇنيەگە كەلەر مە ەدى؟! – دەدى اجەم.

بورتە: – اجە، سەن اق شاشاقتى ورامالىڭدى ء بۇبىش اجەمنىڭ ۇيىندەگى شىلدەحاناعا تارتىپ بارىپ، ۇيگە كەلگەسىن باسىڭنان ءبىر جەتى شەشپەگەنسىڭ، – دەدى.  

اجەم: – ءاي، جۇگەرمەك، ول ورامالدى ەكى-اق تويعا تارتىپ باردىم، –  دەپ ءزىلى جوق داۋىسپەن كۇڭك ەتتى. – اپارۋعا قومسىنساڭدار وزدەرىڭ بىلىڭدەر.

–  اجە، ساندىقتا جاڭا ورامالدارىڭ كوپ قوي، – دەيمىز ءبىرىمىز.

– اجە، ساندىقتاعى نەگە جاڭا كامزولدارىڭدى كيمەيسىڭ؟ ادەمى بولىپ كيىنىپ جۇرسەڭشى، – دەيمىز ەكىنشىمىز اجەمىزگە اقىل ۇيرەتىپ.

– ءاي، بوقمۇرىندار، سەندەر ماعان نە كيۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتە باستادىڭدار ما؟ – دەيدى جورتا اشۋلانعان اجەم. – ونداعى جاڭا كامزولداردى كوزىم تىرىدە كيمەيمىن. سۇيەگىمە جيناپ جاتىرمىن.

– اجە، سۇيەك دەگەن نە؟ – دەيمىز قۇلاعىمىزعا توسىن ەستىلگەن ءسوزدى قىزىق كورىپ.

– ءاي، سەندەر ءوزى تۋعان كۇنگە باراسىڭدار ما، جوق پا؟ ءتىپتى ول ورامالدى دا بەرمەي قويسام، قايتەسىڭدەر؟ –  دەپ اجەم شىنداپ اشۋلانا باستاعان سوڭ ورامالدى جۋىپ، كۇن كوزىنە كەپتىردىك. قاتىش اپاي جاڭا ورامال دەپ ويلاسىن دەپ  ناعاشىمنىڭ ءيىس سۋىن سەپتىك.

 اجەم: – ۇيدە قانت تاۋسىلىپتى. بارعان جەرلەرىڭنەن قالتالارىڭا ءبىر ۋىس كامپيت سالا كەلىڭدەر. ءتاتتىسىز شاي ىشسەم، باسىم اۋىرادى، –  دەپ بىزگە تاپسىرما بەردى.

–  اجە، مەن دە بالايىنشى، ءتولت قالتامدى تولتىلىپ ساعان كامپيت اكەلەم، –   دەدى بوتاباي.

–  قۇلىنىم، بارا عوي. كوركەمجان، سەن دە بار. بوتاباي مەن كوركەمدى ەرتپەسەڭدەر، ەكەۋىڭ دە بارمايسىڭدار، –  دەپ ءبىزدى قورقىتىپ قويدى اجەم: – تەك ونشا سۇعاناقتىق جاساماڭدار،  ءبىر ۋىس قانا كامپيت  اكەلسەڭدەر جەتەدى، – دەپ ەسكەرتۋ ايتۋدى دا ۇمىتپادى.

بىزدەردى تۋعان كۇن يەسى امان كوشەدەن كۇتىپ الدى. جولدا گازەتكە ورالعان ورامالدى بورتە ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە «مەن بەرمەيمىن، سەن بەر» دەپ ءبىراز ايتىسقانبىز.

بورتە قۋ: – مەندە تورعايدىڭ ءۇش جۇمىرتقاسى بار. وتكەندە تورعايدىڭ جۇمىرتقاسىن جاعىپ ەدىم، بەتىمدەگى سەكپىلدەرىم كەتە باستادى، سەن دە جاعىپ كورسەڭشى، – دەپ مەنى وزىنە تاۋەلدى ەتىپ قويدى.

ونىڭ بەتىنەن سەكپىلىنىڭ ازايعانىن بايقاي المادىم. كىم بىلەدى، جاعىپ كورسەم، بەتىمنىڭ سەكپىلى كەتەتىن شىعار. ورامالدى ۇيالا-ۇيالا امانعا مەن بەردىم.  

– ء اي، مىنالارىڭ ورامال عوي، – دەدى ول تاڭدانىپ.

–  اجەم اپاڭا بەرىپ جىبەردى.

داۋسىم ەستىلەر-ەستىلمەس  شىقتى.

– بۇگىن اپامنىڭ ەمەس، مەنىڭ تۋعان كۇنىم ەمەس پە؟ اجەلەرىڭ ماعان ەشتەڭە بەرىپ جىبەرگەن جوق پا؟ –    دەدى ول جىلارمان بولىپ.

ۇندەمەدىك. اماننىڭ سوڭىنان شۇباپ، ۇيگە كىردىك. داستارحاندا شوكىمدەي عانا سارى ماي، ءبىر تارەلكە شاقپاق قانت قالىپتى.  سارىمايدى نانعا جاعىپ جەپ، ءبىر بۇرىشتا كەرىم وتىر.  

– ءتورت كەسە ايران ءىشتىم، – دەپ كىر-قوجالاق قولىمەن قارنىن سيپالاپ  توردە ساپار جاتىر.

سامات كامپيتتىڭ جىلتىراق قاعازدارىمەن ماشينا جاساپ، داستارحان شەتىنە ءتىزىپ تاستاپتى.

–  كامپيت تاۋشىلىپ قالعان با؟ اجەمە كامپيت اپالماشاق، ونىڭ باشى اۋىرادى، – دەپ بوتاباي جىلاپ جىبەردى.

–  جىلاما، اجەمە مىنا قانتتاردىڭ ءبارىن اپارامىز، – دەپ تارەلكەدەگى قانتتى قالتاما سالىپ الدىم. سامات پەن ساپار الىسىپ ويناي باستادى. ءبىر ۋاقىتتا ساماتتىڭ «ويباي، اياعىم» دەگەن جان داۋسى شىقتى. ەسكى ەدەن سىنىپ، وڭ اياعى ەكى تاقتايدىڭ اراسىنا قىستىرىلىپ قالىپتى. سىرتتان جۇگىرىپ كىرگەن قاتىش اپاي ساماتتىڭ اياعىن تاقتايدىڭ اراسىنان بوساتىپ جاتىپ، ءبىراز شەرىن شىعاردى.  

– بۇل ەسكى ءۇيدىڭ بارلىق بولمەسىنىڭ ەدەنى سىقىر-سىقىر ەتىپ ءان سالادى. ۇيگە قوناق كەلسە، بەتىمنىڭ وتى شىعادى. ءبىزدىڭ الگى  ماسكۇنەمگە ءبارىبىر.

ءۇيىنىڭ ەسكىلىگىنە، شەشەسىنىڭ بىزبەن سىر بولىسكەنىنە نامىستانعان اماننىڭ ءجۇزى لەزدە مۇڭدانا قالدى. ءبىز ول كەزدە بىرەۋدى اياۋ نە مۇسىركەۋ دەگەندى بىلمەيتىنبىز. امان بىزگە «ەندى ۇيلەرىڭە قايتىڭدار» دەپ بۇيىرا سويلەدى دە،  بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالدى.

 ***

ءبىر كۇنى سيىر باعىپ جۇرگەندە مۇرنىم قاناپ، ۇيگە قايتتىم.

اجەم: – ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قىزدارى سەكىلدى ەمەس، ءالجۋاز، – دەپ مەنى ەرتەسىنە سيىر باعۋعا جىبەرمەدى.

جەڭەشەم: – باسىنان كۇن وتكەن عوي، – دەدى.

اجەمنىڭ مەنى ء«الجۋاز» دەگەنىن ۇناتپادىم. ءبىر كۇن ۇيدە بولىپ، سيىر باعۋعا قايتا شىقتىم. مۇرنىم تاعى قانادى. اجەم مەن جەڭەشەم سيىر باعۋعا جىبەرمەي قويدى. ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن بورتەنىڭ دە مۇرنى قاناپ، سيىر باعۋدان قۇتىلدىق. 

تۇستە ۇيدەگىلەر ۇيقىعا جاتقاندا بورتە ەكەۋمىز باسىمىزعا گازەتتەن قالپاق جاساپ كيىپ، كورشى اۋىلداعى نۇردان ناعاشىمنىڭ ۇيىنە قاراي قۇستاي ۇشامىز.  نۇردان ناعاشىم دۇكەنشى بولاتىن. ءوزى دە، ايەلى دە ىسىراپشىل ەدى. اۋلاداعى بوشكە-بوشكە پىستە ماي، قاپ-قاپ ۇن، كۇرىش، قانتتى تۇگەندەپ جاتقان جان جوق. كورشىلەرى كوزدى الا بەرە شەلەكتەپ ۇيلەرىنە تاسيتىن. يت پەن قۇسقا جەم بوپ جاتقان دۇنيەلەرىن ءبىز بارعاندا ناعاشىمنىڭ ايەلى قىزعىشتاي قوري قالاتىن. كورشىسىنىڭ جەتىنشىدە وقيتىن ۇزىن سيراق بالاسى «نەگە كەلدىڭدەر؟» دەپ ءبىزدى تەرگەي جونەلەتىن. ءبىز نۇردان ناعاشىمنىڭ قالتاسىنان اقشا ۇرلاپ جۇرەتىن ونىڭ قالايشا بۇل ۇيگە كۇزەتشى بولا قالعانىن تۇسىنبەي، ءتىسىمىزدى قايرايمىز. كۇزەتشىلىكتە ۇزىن سيراق بالا جوق كۇندەرى ەبىن تاۋىپ،  قالتامىزعا تولتىرىپ ۆازەلين سالىپ الامىز. ۇيگە كەلگەن سوڭ بەتىمىزگە، اياق-قولىمىزعا، سوسىن شاشىمىزعا گەل ورنىنا جاعامىز.

جەڭەشەم: – كورپە-جاستىقتىڭ بارلىعىن ماي قىلدىڭدار، – دەپ ۇرسادى. اشەيىندە ۇنەمشىل اجەم نەگە ەكەنى ۇندەمەيدى.

ءبىر كۇنى اجەم توركىن جۇرتىنا باراتىن بولىپ، ءبىزدى «كوپ ۆازەلين، اينا-تاراق اكەلىڭدەر» دەپ نۇردان ناعاشىمنىڭ ۇيىنە جۇمسادى. جۇمسادى دەگەنىم، جۇمسارتىپ ايتقانىم عوي. ارينە، ۇرلاپ الماساڭ، بىزگە كوپ ۆازەلين مەن اينا-تاراقتى ەشكىم بەرمەيدى.

بورتە: – اجەمنىڭ توركىنىنىڭ الدىنداعى اپتورتەتىن كوتەرەيىك، – دەپ قۇلشىندى.

مەن دە اجەممەن بىرگە شەشەمنىڭ ناعاشى جۇرتىنا بارۋعا ىشتەي دايىندالدىم. بىراق ويىمدى بورتەگە ايتپادىم. ونىڭ دا ءبىر ويلاعانى بارىن سەزىپ ءجۇرمىن.

– تاعى نە ۇرلاۋعا كەلدىڭدەر؟ – دەپ ۇزىن سيراق بالا نۇردان ناعاشىمنىڭ ۇيىنە بارعاننان القىمىمىزدان الدى.

امال قانشا، ۇيگە قۇر قول قايتتىق.  

–  اجە، ەندى سەنىڭ توركىنىڭنىڭ الدىندا اپتورتەتىڭ تۇسەتىن بولدى، –  دەدى قاپالانىپ بورتە.

– ء اي، سول جامان اينا-تاراقتارىڭ بولماسا، مەنى ىنىلەرىم ۇيىنە كىرگىزبەيدى دەيسىڭدەر مە؟ –  دەپ اجەم قاباعىن ءتۇيدى. – ء اپتوت دەگەن نە ءوزى؟  

–  اجە، ءاپتوت ەمەس، اپتورتەت، –  دەپ بورتە اجەمنىڭ قاتەسىن تۇزەدى.

– ء اي، سەن جامان نەمە ماعان كاپىردىڭ ءتىلىن ۇيرەتەيىن دەدىڭ بە؟ –  دەپ اجەم جۇرە كۇڭكىلدەدى.

–  دۇرىسى اۆتوريتەت، –  دەدىم مەن. قاتەسىن تۇزەگەنىمە بورتە  رەنجىپ قالدى.  

 ***

نۇردان ناعاشىمنىڭ ۇلكەن ۇلى ۇيلەنىپ، ۇلان-اسىر توي جاسادى. جەڭگەمىز اققۇبا، ءوڭى جىلى، مىنەزى اشىق-جارقىن سۇيكىمدى جان ەكەن.

– ۇيدە ەرتەلى-كەش جالعىز بولامىن. داستان ەرتەلى-كەش جۇمىستا. قاتتى زەرىگەمىن. ۇيگە ءجيى كەلىڭدەرشى، –  دەيدى جاس جەڭگەمىز.

 ۇرقيا اپامىز الاكوزدەنىپ قاراماسا، كۇزەتشى ۇزىنسيراق بالا بولماسا، ءجيى كەلىپ تۇرامىز عوي. ءبىر كۇنى باياعى كەتكەن ەسەمىزدى قايتارىپ، بورتە ەكەۋمىز قالتامىزعا تولتىرىپ قىزىل-جاسىل توقىما جىپتەردى سالىپ الدىق. ۇيدە ەشكىم توقىما توقىمايتىن. التىن جەڭەشەم ادەتتەگىدەي سابىرلى قالپىمەن: –  سەندەر ۇيگە كەلىپ-كەتكەن سايىن ەنەم «ولار ۇرلىق جاسايدى، ۇيگە كوپ جولاتا بەرمە!» دەيدى. ول كىسىنىڭ كوپ سوزىنە سەنە بەرمەيمىن. سوندا دا قالتالارىڭدى قاراپ كورەيىنشى، – دەدى كۇلىمسىرەپ.

ۇرلىعىمىز اشىلاتىن بولدى. ۇياتتان قىزارىپ، اياقتارىم دىرىلدەي باستادى.

– رەنجىمەشى، اينالايىن، – دەپ بورتەنىڭ قالتاسىنا قولىن سالدى دا: –  قالتاڭدا ەشتەڭە جوق. ەنەم دە قىزىق قوي،  –  دەپ ماعان قاراپ كوزىن قىستى.

ۋف، مەنىڭ قالتامدى تەكسەرمەدى. كەتكەنشە تەكسەرىپ قالا ما دەپ زارەم ۇشتى.

وسى وقيعادان كەيىن نۇردان ناعاشىمنىڭ ۇيىنە بارۋعا ار-ۇياتىمىز جىبەرمەدى.  

– جاس كەلىن جۇقپا نانعا جەرىك ەكەن. جۇقپا دايىن بولعان سوڭ اپارىپ بەرىپ كەلىڭدەر، – دەپ اجەم  جەڭەشەمنىڭ جەرىك اسىن دايىنداۋعا كىرىستى.

بورتە ماعان، مەن وعان  قارادىم.

– بارمايمىن،  – دەدى سەلقوس قانا بورتە. – ساباققا دايىندالۋىم كەرەك.

– جازعى دەمالىستا قانداي ساباقتى ايتاسىڭ؟ وقۋ كەزىندە ساباققا دايىندالام دەگەن ءسوزىڭدى ەستىمەۋشى ەدىم؟ – دەدى اجەم. 

– اجە، مەنىڭ باسقا ساباعىم بار.

– ول تاعى قانداي ساباق؟ پراپەستردىڭ وقۋىن وقيىن دەپ پە ەدىڭ؟ الدە ءمىنىستىردىڭ وقۋىن وقيىن دەپ پە ەدىڭ؟

– اجە، قازىر ايتقانىممەن سەن ونىڭ قانداي ساباق ەكەنىن تۇسىنبەيسىڭ؟

اشۋلانعان اجەم: – ءاي، سەنىڭ ماعان ءبىر نارسەنى تۇسىندىرەتىن ويىڭ بار ما ءالى، جۇگەرمەك. ءاي، ءبىز دە مولدانىڭ الدىن كورگەنبىز، – دەپ بورتەنىڭ ەمەس، مەنىڭ كوزىمدى شۇقىپ الا جازدادى.

بارماۋعا تاعى باسقا سىلتاۋ تاۋىپ، كونبەسە ەكەن دەپ بورتەنىڭ تىلەۋىن تىلەپ مەن تۇرمىن.

بورتە: – اجە، مەنىڭ باسىم اۋىرىپ تۇر، – دەپ باسقا قۋلىققا كوشە باستادى.

–  جاس ادامنىڭ باسى اۋىرا ما؟ – دەدى اجەم.

– اجە، جاس ادام دا ادام عوي. نەگە ونىڭ باسى اۋىرماۋى كەرەك؟ – دەپ بورتەگە جاقتاسا باستادىم.

وسى كەزدە قازان باسىنا كەلگەن جەڭەشەم: – كوپ ءسوزدى قويىڭدار. جۇقپانى كەلىنگە اپارىپ بەرەسىڭدەر! – دەپ بۇيىرا سويلەدى.

– بورتەجاننىڭ باسى اۋىرىپ تۇر، – دەپ اجەم ءاپ-ساتتە وزگەرە قالدى.

– جاي سىلتاۋى عوي، – دەدى جەڭەشەم قاباعىن ءتۇيىپ.

 امال جوق، باسىمىز سالبىراپ وزىمىزگە جاقسى تانىس جولعا تۇستىك. جەڭەشەم: – ساعىندىردىڭدار عوي، كەلمەي كەتتىڭدەر، – دەپ بەتىمىزدەن ءسۇيىپ، ناز ءبىلدىردى.

جەڭەشەم بورتە ەكەۋمىزگە بىردەي ەتىپ شارف توقىپ بەرۋگە ۋادە بەردى.

سول كۇزدە التىن جەڭەشەم داستان ناعاشىممەن رەنجىسىپ، توركىنىنە كەتتى. سودان كەيىن التىن جەڭەشەمدى كورمەدىم. شىركىن، ءوزى دە التىن دەسە التىن ەدى عوي. ۇلىن توركىن جۇرتىندا بوساندى.

قالادا مەنىڭ اناممەن كەزدەسىپ قالعاندا: – ەكىنشى رەت تۇرمىسقا شىقتىم، ۇلىم وزىممەن بىرگە. كۇيەۋىم ءوزىمدى سۇيەتىن، بالامدى جات كورمەيتىن ادام. وتكەن وكىنىش بولىپ قالدى عوي. داستاندى كوپ كۇتتىم، كەلمەدى. ونىڭ ۇيلەنىپ كەتكەنىن ەستىگەندە ول مەن ويلاعاننان الدەقايدا باسقا ادام ەكەنىن ءتۇسىندىم، – دەپ مۇڭ شاعىپتى. 

داستان ناعاشىم التىن جەڭەشەم توركىنىنە كەتكەن سوڭ كوپ ۇزاماي ەكىنشى رەت ۇيلەندى. ول جارىمەن دە ۇزاق وتانداسا المادى. جۇمىس ىزدەپ اقتاۋعا كەتتى. ءۇشىنشى رەت وزىنەن ون جاس ۇلكەن ءۇش بالاسى بار ايەلمەن كوڭىل قوسىپ، سول قالادا تۇراقتاپ قالدى.

***

التىن جەڭەشەم توركىنىنە كەتىپ قالعان سوڭ نۇردان ناعاشىمنىڭ ۇيىنە مۇلدەم بارعىمىز كەلمەي قالدى. ءبىر كۇنى تۇستە كانالعا شومىلۋعا بارساق، سۋ لايلانىپ اعىپ جاتىر ەكەن. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ بورتە دە، مەن دە تۇستە ۇيىقتاۋ دەگەندى بىلمەيمىز. ەكەۋمىز كانالدىڭ جاعاسىندا جۇرگەن ەكى ەسەكتى ۇستاپ مىندىك.

ءبىر-بىرىمىزگە قاراپ: – جارىسايىق، – دەدىك.

جارىستىق. مەن مىنگەن كوك ەسەك توڭقىپ-توڭقىپ ۇستىنەن لاقتىرىپ تاستادى. ۇلكەن تاستىڭ ۇستىنە قۇلادىم.

ءوزىم جانىممەن قايعى بولىپ جاتسام، بورتە: – اتتان دا، تۇيەدەن دە قۇلاماي، ەسەكتەن قۇلاعانىڭ ۇيات بولدى. الگىندە سەن قۇلاعان كەزدە  شاتىردىڭ ۇستىندە جۇرگەن جىلان ىسقىرىپ جىبەردى. ول وسەكشى ەندى بالالاردىڭ بارىنە جايادى. بالالاردىڭ الدىندا اپتورتەتىڭ تۇسەتىن بولدى، – دەپ مەنىڭ بەدەلىمدى ويلاپ ۋايىم جەدى.

–  جىلاننىڭ ساعىز دەپ الداپ، تىكەنەك ءشوپتىڭ تامىرىن باقانداي ءۇش سومعا ساتىپ، ءوزىڭدى ءولتىرىپ قويا جازداعانى ەسىڭنەن شىقتى ما؟ – دەدىم ىزالانىپ. بورتە مۇرنىن تىرجيتتى. باۋ-باقشاعا قاۋلاپ شىعىپ، اتام وتاپ تاۋىسا المايتىن تىكەنەك ءشوپتىڭ تامىرىن اقشاعا ساتىپ الىپ، ونى ساعىز ورنىنا شايناپ، ءۇش كۇن اۋىرعانىن بالەمنىڭ ەسىنە ءتۇسىردىم.

سول كۇنى كەشكىسىن بورتەنىڭ سىنىپتاسى قىزتۋماس ۆەلوسيپەد ايداپ ءبىزدىڭ كوشەدەن قايتا-قايتا وتە بەردى.

– ماقتانشاقتى قاراشى. شاماسى، ەسەكتەن قۇلاعان سەنى مازاقتاپ ءجۇر-اۋ دەيمىن. شوشاڭداعان بالەنىڭ (بۇل ەندى اجەمنىڭ ءسوزى) سازايىن بەرۋ كەرەك. ول بوشكە مازاقتاعاننىڭ نە ەكەنىن سوندا تۇسىنەدى، –  دەپ بورتە وت تاستاپ، مەنى قايراي باستادى.

اڭقاۋلىق قوي، ءبىر قاتتى اعاشتى الدىم دا قىزتۋماستىڭ ۆەلوسيپەدىنىڭ دوڭگەلەگىنە تىعىپ قالدىم. قىزتۋماستىڭ جانداۋسى شىققاندا بارىپ، قاتەلىگىمدى ءتۇسىندىم. بالالىق ارانداتۋدىڭ قۇربانى بولعان جازعان باسىم شيفونەردىڭ ىشىنە بارىپ تىعىلدىم. بىرەۋ قوناق بولمەگە كىرىپ، جارىقتى جاعىپ، شيفونەردىڭ ەسىگىن اشقاندا قوياننىڭ كوجەگى سەكىلدى ءبۇرسىپ، ءدىر-ءدىر ەتىپ، باسىمدى كوتەرە المادىم. بىرەۋ موينىمدى قىلقىندىرا باستادى. مويىنسۇنا بەردىم. كوزىم قولىنا تۇسكەندە ءبىر قۋانىپ، ءبىر قورلاندىم. كىر-كىر بورتەنىڭ قولى. ىزالانىپ قولىن ارتقا قايىردىم.

– مەن جاي ويناعانمىن، كەشىرشى، – دەپ قانشا جالىنسا دا قاسارىسىپ جىبەرمەدىم. ايقايلاپ كومەككە اجەمدى شاقىردى.  

– ءاي-ءاي، سەنەن بە، سەنەن كوپ نارسە شىعادى. بىرەۋدىڭ قىزىنىڭ اياعىن سىندىرىپ، ەندى بورتەجاننىڭ قولىن سىندىرايىن دەپ پە ەدىڭ، – دەپ مەنىڭ تىريعان ارىق، بىراق قاتتى قولدارىمنان سۇيىكتى نەمەرەسىن اراشالاپ الدى. شوشىپ كەتتىم. «قىزتۋماستىڭ اياعى ءۇزىلىپ، ءتۇسىپ قالعان ەكەن» دەگەن وي سانامدا جارق ەتتى. جىلاپ جىبەردىم.

اجەم:

– مەنى ەشتەڭە بىلمەيدى دەيسىڭ بە، وسىنىڭ ءبارىن باستاپ جۇرگەن –  سەن. سەنىڭ بە، سەنىڭ جۇرگەن جەرىڭە ءشوپ شىقپايدى، – دەپ ەندى بورتەگە ۇرسا باستادى.

سودان قويشى، اجەم: – باسىڭ جارىلىپ، كوزىڭ شىقپاي تۇرعاندا اكە-شەشەڭنىڭ قولىنا تاپسىرايىن، – دەپ مەنى ۇيىمە اكەلىپ تاستادى.

***

ءوز ۇيىمە كەلگەننەن كەيىن ءبىر قىمبات زاتىمدى جوعالتىپ الىپ، سونى ىزدەگەن ادامداي الاسۇرا باستادىم. العاش رەت تاڭعا دەيىن ۇيىقتاي الماي جاتقانىم ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە. جۇلدىزدار بىرتىندەپ ءسونىپ بارا جاتقان كەزدە جوعالتقانىمدى ەندى ەشقاشان تاپپايتىنىمدى سەزىپ، جانارىما جاس ىركىلگەن. تاڭ ارايى جەر الەمگە نۇرىن شاشقاندا تاڭشولپاندى كوردىم. كوڭىلىمدى تۇسىنىكسىز قۋانىش بيلەگەن. جوعالتقانىڭدى تاپپاي، ىزدەگەنىڭە جەتپەي ومىردە اداسۋىڭ مۇمكىن، بىراق ونىڭ ورنىن كۇندەردىڭ كۇنىندە قۋانىش پەن ىزگىلىك تولىقتىراتىنىن بىلمەسەم دە تىم-تىم قيالشىل ەدىم. تاڭشولپاندى تاماشالاپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن. تۇسىمدە اي مەن جۇلدىز كوردىم. اپامنىڭ: ء«تۇس بولدى، بۇل قىز ەرتەڭ تاڭەرتەڭ تۇرا ما؟» دەگەن ايقايىن دا ەستىمەگەندەي،  كوزىمدى جۇمىپ جاتا بەردىم...   

اياگۇل مانتاي

Abai.kz