سوڭعى ۋاقىتتارى كوپتەگەن ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ورتاشا دامىعان شاعىن ەلدەرگە تىزەسىن باتىرۋى قايتا جالعاسۋدا. بۇل رەتتە دەرجاۆالاردى حالىقارالىق بەدەلدى ۇيىمدار توقتامعا شاقىرىپ، ديپلوماتيالىق جولداردى ۇسىنىپ جاتسا دا، قۇلاق اسار ەمەس. الدەبىر اسىعىستىق بار. بەينەبىر جاڭا ادىسپەن ىرگەلى مەملەكەتتەر السىزدەۋ، ورتاكەۋدە ەلدەردى ءوزارا بولىسۋگە كىرىسىپ كەتكەندەي. ويى «بۇزىق» قانداي مەملەكەتتى بولماسىن تارتىپكە كەلتىرىپ، تەزگە سالۋعا ءتيىس  بۇۇ­نىڭ ىقپالى دا وسىنداي سىن ساتتەردە ايقىندالاۋى كەرەك ەدى.  الايدا، بۇۇ-نىڭ دا «بۇزاقىلارمەن» جۇمىسى جۇرمەي تۇر. وسى جانە وزگە دە جايتتەر كولدەنەڭ سۇراقتاردى كوبەيتىپ جاتقان زاماندا استاناعا بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ قوعامدىق اقپارات جانە بايلانىس ىستەرى بويىنشا ورىنباسارى كريستينا حانىم گاللاحتىڭ (سۋرەتتە) كەلە قالماسى بار ما؟ گاللاحتىڭ استاناعا ساپارىن پايدالانىپ ءبىز سۇحباتتاسۋعا اسىقتىق. سول سۇحباتتى Abai.kz اقپارارتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا ۇسىنامىن.  

– بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باستى ءۇش قىزمەتى، مىندەتى بار. ءبىرىنشى تاريحي مىندەتى – الەم ەلدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ۇلەس قوسۋ. بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ. ەكىنشى – بۇۇ­عا مۇشە ەلدەردىڭ ءوزارا بايلانىسىن دامىتۋ. ىنتىماعىن ارتتىرۋ. ءۇشىنشى قىزمەتى – جالپى ادامزاتتىڭ، جەكەلەگەن ەلدەردەگى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلماۋىن قاداعالاۋ بولىپ تابىلادى.

 ۇيىم وسى باعىتتاردا قىزمەت جاساۋدا، - دەيدى گاللاح حانىم.

– دەگەنمەن، ۋكراينا­رەسەي اراسىنداعى جانجالداردى، تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى سوعىستاردى جانە باسقا دا وسىنداي ۇلكەن­ۇلكەن ماسەلەلەردى بەيبىت رەتتەۋدە بۇۇ-نىڭ قاۋقارسىزدىق تانىتىپ وتىرعانى اڭعارىلادى. نەلىكتەن؟..

-           ارينە، قازىرگى ۋاقىتتا جەر ءجۇزى بويىنشا جانجالدار مەن كەلىسپەۋشىلىكتەر كوپ. كەي داۋلارعا، جانجالدارعا جارتى عاسىردان اسىپ بارادى. ولاردى شەشۋ وتە قيىن. دەسەك تە، داۋ-شارلاردى ەكىجاقتى كەلىسسوزدەر مەن حالىقارالىق جيىندار وتكىزۋ ارقىلى شەشۋگە بولادى.

وكىنىشكە قاراي، كەلىسىمگە شاقىرۋمەن شەشىلمەيتىن، ۋشىعىپ كەتكەن داۋ-­جانجالدار دا كەزدەسەدى. لاپىلداپ جانعان وتتاي اسەر ەتەتىن وقيعالاردىڭ ورتاسىندا بۇۇ مۇشەلەرى قاراپ وتىر دەپ ايتا المايمىز. ونىڭ باس حاتشىسى دا الەمدىك دەڭگەيدەگى ماسەلەلەردى شەشۋدە ايانباي ەڭبەك ەتۋدە. ارەكەتسىز ەمەسپىز ء(بىز قويعان سۇراققا قايتارعان وسى جاۋابىندا گاللاح  ۋكراينا ­رەسەي ماسەلەسىن قوزعامادى – ن.ق.).

– كەيبىر ءىرى ەلدەردىڭ (مىسالى، رەسەي، اقش جانە ت.ب.) تاراپىنان حالىقارالىق شارتتاردى اياقاستى ەتۋ قايتا كورىنىس تابۋدا. بۇنىڭ اياعى نەگە اپارىپ سوقتىرۋى مۇمكىن؟

– سىزبەن تولىعىمەن كەلىسەمىن. شىنىمەن دە ونداي جاعدايلار بار. وسى ماسەلەنىڭ باستى نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى – حالىقارالىق قارارلاردى، شارتتاردى كەي ەلدەردىڭ قابىلداماعاندىعىنان دا تۋىپ وتىر. حالىقارالىق شارتتار كەيبىر ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك زاڭدارىندا جوق. ايتسە دە،  ولاردىڭ حالىقارالىق شارتتارعا قۇلاق اسپاۋىنا نەمقۇرايلى قاراۋعا بولمايدى. سوندىقتان الەمدىك قاۋىمداستىق ەلدەرى بىرىگە وتىرىپ، ولارعا قىسىم جاساۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. بىرىكسە، تىڭداتۋعا ابدەن بولادى.

 سونىمەن قاتار، ساياسي داۋ-جانجالدار اشىق تۇردە تالقىلانۋى ءتيىس. ماسەلەنى شەشۋدە الەم ەلدەرىنىڭ بارلىعىنىڭ مۇددەلەرى توعىسقانى ءجون.

– كەي ماسەلەلەردى اسكەري كۇش قولدانۋ ارقىلى عانا شەشۋ كەرەك بولار؟..  

– كۇش قولدانۋ – ەڭ سوڭعى شارا بولىپ سانالادى. بارىنشا ديپلوماتيالىق ادىستەردى قولدانۋىمىز قاجەت. ديپلوماتيالىق جولدار تۇگەسىلىپ، ءىس ناسىرعا شاپقاندا عانا، بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى مۇشەلەرى ماسەلەنى اسكەري كۇشپەن شەشۋگە بەل بايلايدى. بىراق، كۇش قولدانباس بۇرىن ساياسي داۋ، اسكەري جانجال تۋدىرعان ماسەلە ەگجەي­ تەگجەيلى زەرتتەلەتىنىن ەسكە سالامىن.

– حالىقارالىق شارتتاردىڭ بۇزىلۋى جالعاسىپ جاتقان تۇستا، بولاشاقتا ورتا دەڭگەيدە دامىعان ەلدەر، ەكونوميكاسى كەنجە قالعان شاعىن مەملەكەتتەر وزدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋى قاجەت؟ بۇۇ مۇنداي جاعدايدا قانداي كومەك بەرە الادى؟

– مەن سىزبەن تاعى كەلىسەمىن. ءاربىر ورتا دەڭگەيدە دامىعان ەل ءوز تاۋەلسىزدىگىن بەرىك تە باياندى ەتۋى ءۇشىن پارلامەنتى، سوتى، ۇكىمەتى كاسىبي، ءارى دەموكراتيالىق نەگىزدە دامۋى ءتيىس. بۇنى ءبىر دەيىك. ەكىنشىدەن، مەملەكەت ىشىندە دەموكراتيالىق قۇرىلىمداردى قالىپتاستىرۋ، ياعني قۇقىقتىق سانانى كەڭەيتىپ، زاڭ ۇستەمدىك قۇرعان قوعام تۇرعىزعان دۇرىس. مەملەكەتتىك ماسەلەلەرگە سەرگەك، ءارى دەر كەزىندە جاۋاپ بەرە الاتىن قوعام – شەشۋشى كۇشكە يە ەكەنىن ۇمىتپايىق. ۇشىنشىدەن، الىس­جاقىن ەلدەرمەن جاقسى قارىم­قاتىناستا بولۋى قاجەت.

 ەگەر، مەملەكەت ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قورعاي المايتىنداي حالگە جەتسە، بۇۇ ارنايى جيىن وتكىزىپ، ماسەلە كوتەرەدى. تاۋەلسىزدىگىن قورعاي المايتىن مەملەكەتتىڭ تارابىندا پارمەندى قيمىلدار جۇرگىزە باستايدى.

-          سۇحباتىڭىزعا  راحمەت!

 سۇحباتتاسقان: قۇرمانعالي نۇرعاليەۆ،

جۋرناليست، ەكونوميكا ماگيسترى.

Abai.kz