تولەگەتاي(تولە) بابامىزدى ۇيلەندىرەردە اتاسى بەلگىباي مەن اكەسى سۇگىرشى ء(سۇيىنىش)  ەكەۋى ىشتەي كوپ ويلانىپ، ويلارىن سول زامانداعى جاقسى-جايساڭىنىڭ كەلەسىنە سالعان ەكەن دەيدى. جىردى وسى بابالار تولعانىسىمەن باستاۋدى ءجون كوردىم.

ىرىسىم بولدى بەس ەلى

ءسوز سويلەدىم كوشەلى

بەلگىباي توپقا تۇسكەندە

قايتپاعان ەدى مەسەلى

تاڭىرىنە تاي ايتسام

قوراسانعا قوي ايتسام

جاببار حاققا ات ايتسام

ءجا، باسقا نە امال ىستەسەم-

تىلەگىمدى بەرەر ەڭ

سەكسەنگە تارتقان شاعىمدا

ساقالىمنىڭ اعىندا

وزىڭنەن پارمەن بولعاندا

شوبەرەمدى  كورەر ەم

ءيىسىن جۇتىپ جورگەكتىڭ

ارمانسىز بوپ ولەر ەم

اتادان اكەم جالعىز-دى،

ءوزىم جالعىز،ۇل جالعىز،

ون بەستە  جالعىز نەمەرەم

جاراتقان، الدىڭ كەڭ ەدى

دەسەڭ دە كىمگە نە بەرەم

وسى ەدى ءبىر تىلەگىم-

كۇپىرلىك دەسەڭ-كەشە كور،

نە بەرسەڭ دە شۇكىر دەپ

جازعانىڭا كونەر ەم...

 

سۇگىرشى ء(سۇيىنىش) ويلادى:

جاراتقان، ريزامىن-دى بەرگەنىڭە

جەر ىزدەپ،سىر بويىنا كەلگەنىمە

ۇيىعان قاتىقتايىن بىتە قايناپ

سوڭىمنان قالىڭ نايمان ەرگەنىنە

 

ەڭبەكتەگەن جاسى مەن ەڭكىش قارتى

سەن شاشقان ريزىقتى تەرگەنىنە

ءتول ءوسىپ، مىڭ سان مالدان جەر قايىسىپ

ءار تۇتىننەن جاڭا ۇرپاق ورگەنىنە

ءورىس-وڭدى،جەر- شۇيگىن، قونىس-جايلى

جەرۇيىققا ءبىزدىڭ كوش كەلگەنى مە؟!

 

بۇرىندا ءبىر ءتاڭىر ەد سيىنعانىم

بۇگىندە ءبىر اللانىڭ بۇيىرعانىن

جازمىش دەپ، ناپاقا قىپ ريزىعىن

تەرىپ جەگەن، ايتايىن كۇيىم بارىن

قىلىشتىنىڭ ايتتىرىپ قىزىن ۇلعا

ەكى ەل ءىشى بولعاي-دى شيىرلارىم...

 

قوجامەن قۇدالاسسام- قۇداي وڭدار

جاتتا دا ءبىر ات بايلار ءۇيىم بارىن...

بەلگىباي مەن ءسۇيىنىش

ويعا الىسىپ قيىن ءىس

القا بيلەر شاقىرىپ

قۇردى ۇلكەن جيىلىس

 

بەلگىباي شال ءسوز باستاپ

ارلى-بەرلى ويقاستاپ

ارىدەن دە  تولعادى

بەرىدەن دە تولعادى

بىراق،مىنا قاۋىمنىڭ

يىلەر ءتۇرى بولمادى

 

ءبىر اقساقال سويلەدى

سويلەگەندە ءبۇي دەدى:

-بەلگىباي، تارتتىڭ سەكسەنگە

وكىرەش اكەڭ سەكىلدى

ەر تۋماس ەندى ەكسەڭ دە

جەتى اتاڭنان باق-داۋلەت

كەتپەگەن، باسقا تەپسەڭ دە

ءوزىڭ دە ەلگە باس بولدىڭ

دەمەدى ۇلىڭ «جاس بولدىم»

ءسۇيىنىش اتىن  سۇگىرشى-

دەگەن ەل - اسىل تاس بولدى

 

نەمەرەڭ سەنىڭ تولە ەدى

جارقىلداپ،مىنە، كەلەدى

قاتارىنان تۋا وزىپ

ەلدى ۇمىتكە بولەدى

 

تالابىمەن تاس جارىپ

ءىلىم-ءبىلىم تەرەدى

سول ۇلعا قىز ايتتىرساڭ

ىرگەلى ەلدەن- ءجون ەدى...

 

...تاعى ءبىر قارت ءسوز الدى

مۇدىرمەي تۋرا، تەز الدى:

-قوجا دەگەن كىم ەدى؟ –

ۇستانىمى- ءدىن ەدى،

ودان باسقا نەسى بار

ايت، كانە، كىم بىلەدى؟!

 

ۇيىسقان قالىڭ ەلى جوق

ەن جايلاعان جەرى جوق

«ينشاللا»-بار بىلگەنى

ەل اقتاعان كىرمە ەدى

تەگى ەكەن كۇماندى-

دوعارىڭدار «بۇل ءاندى»...

 

جالعادى قارت - ءۇشىنشى:

-         ءاي،بەلگىباي،ءتۇسىنشى،

قوجانىڭ تەگىن كىم بىلگەن

قاڭعىما شىعار، ءبىر جۇرگەن

مۇمكىن، جىندى، قويانشىق

تۇقىمى ەلدى بۇلدىرگەن...

گۋلەدى بيلەر، تۋلادى

بەكەرگە ەمەس،شىندادى

«قوجادان قىز المايمىز»، -

دەپ جابىلا شۋلادى

 

سۇگىرشى ءسوز سۇرادى

قينالا ويىن قۇرادى:

-جينالعان يگى-جاقسىلار،

سوزىڭدە قاتە جوق شىعار

دەسەك تە بۇگىن-كۇن باسقا

جاڭادان جاي كوپ توپشىلار

وسى وتىرعان قاي-قايسىڭ

قول باستادىڭ تۋ ۇستاپ

كوشەلى ەرلەر-ۇعىسپاق

كەسەلدى ەرلەر-جۇلىسپاق

تاتۋ ەلدەر-تۋىسپاق

قاتۋ ەلدەر سۋىسپاق

ءتاڭىرىمىز بىرەۋ- تابىنار

اللامىز بىرەۋ-سيىنار

تاڭىردەن تاۋبە تابىلار

اللادان نۇر قۇيىلار

ءتاڭىردىڭ كوكتە تاعى بار

اللانىڭ جەردە ءۇيى بار

ەكەۋىنىڭ دە تارىعار

قۇلدارىنا سىيى بار

پەندەنىڭ پەيىلى شالىس-تى

تۇزەيتۇعىن تەز كەرەك:

ەجەلدەن ءتاڭىرىم تانىس-تى

اللانىڭ ءجونى وزگەرەك

ول- جاقىن دا الىس-تى

وقي بىلەر كوز كەرەك

سول كوز قازىر – قوجادا

ءبىلىمسىز ەل وزا ما

ءبىلىم-نۇرى سانانىڭ

قىمىز دا ەمەس ول، بوزا دا

كوشەرىن، انە، جەل ءبىلىپ

قونارىن، مىنە، ساي ءبىلىپ

قاڭباقشا ىعىپ كەلەمىز

قاڭباقشا بۇعىپ كەلەمىز

قاشانعى ءوستي بەرەمىز

 وسسە دەسەك ورەمىز

بىلىمدىگە ەرەمىز

ءبىلىم كەلسە ءوزى ىزدەپ

نەسىنە سىرت بەرەمىز؟

 

كوزىڭدى اشار قوجانى

نەگە سىرتقا تەبەمىز؟

بۇل- ءۋاجىم العاشقى

كەلەسى بۇعان جالعاس-تى:

ايتپاي-اق بىلسەڭ  بولار ما؟

ايتپاسام،كوڭىلىڭ تولار ما؟

ايتپاي-اق قويسام دەگەنىم-

وزدەرىڭ بىلگەن ءجون ەدى...

نەشە اتادان باسىمىز

جالقى بولىپ كەلەدى

قان جاڭارتساق قوجامەن

ءتاڭىرىم،مۇمكىن، كورەدى

تىلەكتى كورسە بەرەدى

كەلىنىم التىنقۇرساق بوپ

شۇبىرىپ ۇرپاق ورەدى

 

 

جەر تايانعان اكەمە

الدىڭداعى وزىمە

جالعىز ۇل-مىنا تولەگە

وسى ەدى عوي كەرەگى-

ايتپاسام دا ءجون ەدى...

 

تورىققان سۇگىرشىنىڭ كورىپ كەزىن

بيلەرىڭ كوتەرە الماي جەردەن كوزىن

كوپتەن سوڭ قول جايىسىپ بەت سيپاستى

ءپاتۋا ايتىپ قۇپتادى ەردىڭ ءسوزىن...

 

 

قىسقاسى، بۇدان ارى ءبىر ەرتەگى-

مۇنداي تويدى كورمەگەن بۇل ەل،تەگى،

...قىلىشتى قوجا قىزى-كۇنىمبيكە

جىل وتكەندە تولەگە ۇل ەرتەدى

 

ءسوز كوپ-ءتى تىزە بەرسە جىر قىلاتىن

تاۋىسپاس ءدىلمار شەشەن،بۇلبۇل اقىن

«قىتايداي ءوسسىن قاۋلاپ ۇرپاعىم»-دەپ

بەلگىباي قىتاي قويعان ۇلدىڭ اتىن

تىلەگىن بەردى قۇداي بەلگىبايدىڭ

پەندەگە ولشەۋلى دە بەلگىلى اي-كۇن

شوبەرەسىن كوردى دە ول باقي كەتتى

دۇعا قىپ، ءدىن مۇسىلمان،قولىڭ جايعىن

قىتايدىڭ ناعاشىسى- قىلىشتى ەدى

نايمانعا قۇدا ىشىندە جۇعىستى ەدى

بىلىمگە باي، اقىلعا كەمەل قوجا

قازاققا اۋەل باستان ءسىڭىستى ەدى

ءدارىستى اتاسىنان تولە دە العان

ءىلىم-ءبىلىم قۋاتىن كورە قالعان

تاسقا باسقان تاڭبانى جازباي تانىپ

سان امالدى ەسەپتەپ بەرە دە العان

 

 بولعاندا تۋا ءبىتتى ءوزى زەرەك

جازۋ-سىزۋ قوستى دا مىڭ سان دەرەك

سونشا ءبىلىم كۇردەلى كوپ ىسكە اسىپ

ايماققا جايىلدى اتى ەلدەن ەرەك

بۇل تولە ەر جىگىتتە قانداي ەدى

باسقاسى باس بولسا، بۇل ماڭداي ەدى

قاسىم حاننىڭ وڭ قولى بولعانى شىن

ال، قالىڭ نايمان ءۇشىن حانداي ەدى

جەر بەلگىلەپ شەكارا تارتقان تولە

مولدا جالداپ قوجا مەن سارتتان تولە

پارسى،وزبەك،ۇرۋممەنەن ارالاسىپ

ساۋدالاپ  سان تۇيە جۇك ارتقان تولە

 

 كەڭەيتكەن ەل قونىسىن تولە ۇدايى

نازارىنان شىقپاپتى كۇننىڭ رايى

جەتى اتادان بەرى قىز العىزباپتى

جارلىعا جار بولعاي دەپ ءبىر قۇدايى

 

قارا دا،تورە دە ونىڭ دوسى بولعان

كورشى بوپ نەشە جۇرتتىڭ قوسى قونعان

تولەنى تولەگەتاي دەپ اتاسا

ەڭ ۇلكەن سىيى ەلىنىڭ وسى بولعان

 

جەرشىل بوپتى ول تۇگەندەر سايدا تاسىن

سول تولە ۇستاز تۇتقان قايىن اتاسىن

تاريحشى- شەشەن بولسا، دالەل قىلىپ

وسى جەردە باستان وتكەن جايدى اتاسىن...

 ...قىتاي ۇشكە كەلگەندە

جيەنىن ءبىر كورگەنگە

قىلىشتى قوجا زار بولىپ

ءساتتى كۇن اللا جار بولىپ

الىستان ارناپ كەلىپتى

جيەنىن سوندا كورىپتى

ەكى-ءۇش كۇن قوناق بولىپتى

جاس بالاعا اتا نە-

اسىعىن ويناي بەرىپتى

ەس كىرمەگەن بالانى

باۋىرعا تارتپاق امالى-

قىلىشتى قوجا كەڭىنەن

سويلەپتى ۇلعا جونىمەن:

-ۇيرەنىپسىڭ اسىقتى

اتىساسىڭ با مەنىمەن؟

قىتاي بوپ  تولە سويلەپتى

سويلەگەندە ءبۇي دەپتى:

-ۇستاز،قۇرتتاي بالامەن

اتىسقانشا اسىقتى

اتىسپايسىز با اقىلدى

مەنىمەن جۇمساپ ماشىقتى

اتىسقا قارۋ قامداڭىز

كەمەلدىكتەن تانباڭىز

كەلىستىك پە-اقىلعا

تولى ەمەس پە ەد قامباڭىز؟!

قىلىشتى قوجا ءسوز الدى:

- ول قامبادا نە قالدى؟

تولى ەدى، تولە الدى

تولەگەتاي تاعى كەپ الدى

شامالاپ الدى، كوپ الدى

«ريزىققا تۇقىم قىپ

شاشايىنشى»- دەپ الدى

سەن ايتشى- سوندا نە قالدى؟

سول تۇقىمنان ريزىقتى

جيىپسىڭ قايتا مولىنان

قۇيىلعان سەل بوپ ىرىس-قۇت

وڭىنان دا سولىنان

سودان تولە كەمي مە

بولىسسە ءوز قولىنان؟

ۇتىمدى سوزگە ۇتىلىپ

جاۋاپ تاپپاي تۇتىلىپ

تولەگەتاي جول تاۋىپ

كەتە الماپتى قۇتىلىپ

جەڭىپ كۇيەۋ بالانى

قايىناتاسى ءماز ەكەن

ماناعى ايتقان جۇمباعى-

وكپەسى ەمەس،نازى ەكەن:

سوندا ايتقان تولى قامباسى-

ءبىلىمى ءوزى تاراتقان

ونى يگەرىپ ەر تولە

قاجەتىنە جاراتقان

سول بىلىممەن ەل بيلەپ

جۇرتتى اۋزىنا قاراتقان

قازاقتىڭ ەرەك ەلدىگى-

دىنگە بيلىك بەرمەپتى

ءدىندارلار ەلدى باسقارعان

كەزدى تاريح كورمەپتى

اتاسى ناز قىپ تولەگە

بيلىگىڭنەن ءبول-دەپتى

وعان كونەر تولە مە

ارينە،تولە كونبەپتى

ءىلىم-ءبىلىم تاراتقان

قوجالارعا ءجون-دەپتى

حان بيلىگى سول قالپى

جالعاسىپتى،ورلەپتى...

ەر تولە،تولەگەتاي جۇرتتان اسقان

اللانىڭ سۇيگەن قۇلى اۋەل باستان

كۇرەس، ەڭبەك،بىلىمگە تولىپ وتكەن

سەكسەن جىلدىق عۇمىرى سونشا داستان

سول عۇمىردىڭ شەگىنە جەتكەن كەزدەن

ءسال شەجىرە تارتايىق بىرەر سوزبەن

تىڭداۋشى ويلانار ما،ەركى ءبىلسىن،

قاراي ما الدى-ارتىنا بوتەن كوزبەن

 

ەلۋ جىل، ءۇي بولعالى، وتكەنىندە

قىتايدىڭ ءتورت ۇلى ءوسىپ جەتكەنىندە

جەتپىس اسقان تولە وتىر الدىن شولىپ

باعامداپ وتكەنىن دە، كەتكەنىن دە:

اتتەڭ، دۇنيە-اي، كەڭ ەدىڭ

 تۇلپار مىنگەن مەن ەدىم

تۋ ۇستاتقان سەن ەدىڭ

ورالىمنىڭ بارىندا

 حان،تورەگە تەڭ ەدىم

ەندى تاياق-قولىمدا

ءۇش اياقتاپ كەلەمىن

قارتايتتىڭ دا قورلادىڭ

مازاعىڭا كونەمىن

اتتەڭ، دۇنيە،ءتاتتى ەدىڭ

ماڭدايلى ەدىم،باقتى ەدىم

 وڭىنان تۋىپ ءار ءىسىم

جولىمدى اشتىڭ، ءساتتى ەدىڭ

 اتتەڭ، دۇنيە،قىزىق ەڭ

ميۋالى جەمىس ءۇزىپ ەم

تاس قامالدى بۇزىپ ەم

ىلىمگە بويلاي سۇڭگىدىم

بىلىمنەن مارجان ءتۇزىپ ەم

 قانشا قىزىق-كورگەنىم

قايسىسىن جىپكە ءتىزىپ ەم

ءوتتىڭ دە شىقتىڭ،دۇنيە-اي!؟

الدىڭ كەڭ-ءدى، جاراتقان،

بالا بەردىڭ، قۋاندىم

قايتا الدىڭ، قۋاردىم

ودان قالعان تۇياقتار

قىلىعىن كورىپ جۇباندىم

عۇمىر بەر دەپ بارىنە

جالىنارمىن، جىلارمىن

سولاردى كەپ ەد زور ىسكە-

ۇلكەن جولعا شىعارعىم

الدارىن اش-دەپ وزىڭنەن

مەنەن باسقا سۇرار كىم!؟

قاراكەرەي،ءتورتۋىل،

سادىرىم مەن ماتايىم،

مەن سويلەيىن،سەن تىڭدا،ءتورت تولەگەتايىم:

ساۋدىراپ سىردا سۇيەگىم قالادى

ۇندەمەڭدەر، مەن دەگەندەرىڭ

ۇرپاعىم كوشىپ الىسقا بارادى

قازىر باس تارتىڭدار كونبەگەندەرىڭ

 

مەن ولگەن سوڭ شۇبىرا اۋاسىڭدار

تەرىستىك بەتكە باعىتتاپ كوشتى

التاي مەن ارقادان قونىستى تاباسىڭدار

ءبارى دە ءبىزدىڭ مەكەندەر ەسكى

 

 

قوجالاردى جانىڭنان جىبەرمە

ءىلىم-ءبىلىمدى تەرەڭدەپ ۇيرەنبەككە

قىز بەرىپ،قىز اپ اياق- قولىن شىدەرلە

قۇداجاراس كۇيگە ەنبەككە

 

ەل ءىشى جايىن، مالدىڭ ءورىسى جايىن

كورشى ەلدەردىڭ الىس-بەرىسى جايىن

اعايىننىڭ وڭ ءىسى،تەرىسى جايىن

جايىنا قاراي شەشەسىڭدەر،

 

سوڭعى ايتارىم – تورتەۋ تۇگەل بولسا،

كوكتەي قاۋلاپ وسەسىڭدەر، ءتورت تولەگەتايىم!

لايىم

سوعان جەتكىزسىن

قۇدايىم!..

 

 ...بۇل جىردى جىر قىلمادىق، سۇراق قىلدىق

بۇل جىردا سۇرىندىك تە قۇلاپ تۇردىق

بۇل جىردا جاقسىلىققا قۇلاق تۇردىك

بۇل جىردا ۇلى بابا شەجىرەسىن،

عيبراتىن ءسال قوزعاۋدى مۇرات قىلدىق...

سۋرەتتە: قىزىلوردا وبلىسى، جاڭاقورعان اۋدانىنىڭ جەرىندەگى تولەگاتاي بابا كەسەنەسى.

قۇماربەك قاليەۆ

Abai.kz