Cوپىلىقتىڭ جاۋى - ۋاحابيلەر...
قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى سوپىلىق جول ارقىلى قالىپتاسقانى، بۇل جولدى قالىپتاستىرۋدا قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ ەرەن ەڭبەگى بولعاندىعىن بۇرىندارى ەشكىم جوققا شىعارا المايتىن. بىراق سوڭعى جىلدارى سىرتتان كەلىپ جاتقان ۋاححابيلىك-سالافيلىك ۋاعىزدار ىقپالىمەن حالىقتىڭ ساناسىنا سەلكەۋ تۇسكەنى، جاستار اراسىندا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىم نەگىزدەرىن مۇلدە جوققا شىعاراتىن «اسىرە دىنشىلدەردىڭ» پايدا بولعاندىعىن كورىپ ءجۇرمىز.
وكىنىشكە وراي، سوپىلىققا قارسى باق بەتتەرىندە جاريالانعان ماقالالاردىڭ دا حالىق ساناسىندا تەرىس كوزقاراس قالىپتاستىرعانىن جوققا شىعارا المايمىز. سولا بولا تۇرسا دا، ءبىز، قازاق حالقى سوپىلىق جولدان باس تارتا المايتىنىمىزدى تۇسىنۋگە، ۇعىنۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى، بار رۋحاني-مادەني بولمىسىمىز، ءدىني دۇنيەتانىمىمىز وسى سوپىلىق جول ارقىلى قالىپتاستى. ول جولدان باس تارتۋ قازاق حالقىنىڭ اتا-بابالارىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاستىرىپ، بىزگە قالدىرعان رۋحاني مادەنيەتىنەن، ءدىني دۇنيەتانىمىنان، سولاردىڭ ىقپالىمەن قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىنەن تولىعىمەن باس تارتۋ بولار ەدى. باسقاشا ايتار بولساق، قازاق حالقىن حالىق رەتىندە تاريح ساحناسىنان ءوز قولىمىزبەن كەتىرگەن بولار ەدىك. ول جول ءبىز سونشالىقتى باس تارتاتىنداي، وزگەنىڭ الدىندا ۇيالتاتىنداي، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز جامان جولدا ءجۇرىپ پە ەدى؟ وزگەلەردەن كەم بولىپ پا ەدىك؟ جوق! «جەتىمىن قاڭعىرتپاعان، جەسىرىن جىلاتپاعان»، «ار ۇيالار ءىس قىلماعان، زەرەك اقىلدىڭ» سوڭىنا ەرگەن، تەلىسى مەن تەنتەگىن اقىلمەن تيا بىلگەن، تۇرمەسى بولماعان، كيەلى بيلەر مەن وراق ءتىلدى شەشەندەردىڭ سوڭىنا ەرگەن، شاريعاتتان اتتاماعان حالىق ەدىك. ەلدىگىمىزدەن ايرىلساق، وزگەگە بودان بولساق، سول اتا-بابالارىمىز سالىپ كەتكەن جولدان اۋىتقىعاندىعىمىز ءۇشىن ءتاڭىر تاعالانىڭ بىزگە بەرگەن جازاسى بولاتىن. وكىنىشكە وراي، ءبىز سول تاريحتان ساباق الا المادىق. ءتاڭىر تاعالا بىزگە بۇگىنگى كۇنى عايىتان تاۋەلسىزدىك بەرىپ، ەگەمەن ەل قىلعاندا، تاعى دا شاتاسىپ، جات ءدىني اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتىپ بارا جاتقان جايىمىز بار. سونىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى-ءوزىمىز تاني الماعاندىقتان تۋىنداپ وتىرعان قاتەرلەر ەكەندىگىن مويىنداي الماي كەلەمىز. پايعامبارىمىز مۇحاممەتتىڭ (س.ا.س) «كىم دە كىم ءوزىن-ءوزى تانىسا، يەسىن دە تانيدى» دەگەن ءحاديسى بار. ءبىز سول ءوزىمىزدى دە، يەمىزدى دە تاني الماي كەلەمىز. يەمىزدىڭ بىزگە بەرگەن سانسىز نىعمەتتەرىنىڭ دە قادىرىنە جەتە الار ەمەسپىز. سوندا دا بولسا، حالىق اتا-بابالارىنىڭ جولىنىڭ قادىر-قاسيەتىن ءالى دە بولسا سەزىنەر، تۇسىنەر، قايتا موينىن بۇرار دەگەن ۇمىتپەن سوپىلىق جول، تاريقات تۋرالى بىلگەندەرىمدى حالىقپەن ءبولىسۋدى ءجون كوردىم.
سوپىلىق جول دەگەنىمىز نە؟ سوپىلىق جولدىڭ شاريعات جولىنان قانداي ەرەكشەلىگى بار؟ سوپىلىق جول قالاي شىقتى؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ونشالىقتى وڭاي ەمەس. سوپىلىق جولعا ءتۇسۋ دەگەنىمىز، مۇحاممەت پايعامباردىڭ (س.ا.س.) رۋحاني الەمىنە ءوتۋ، پايعامبار (س.ا.س.) رۋحىمەن ساباقتاستىقتا بولۋ دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل جەردە پايعامباردىڭ (س.ا.س.) رۋحاني الەمى دەگەنىمىز نە؟ – دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندارى حاق. پايعامبار (س.ا.س.) رۋح الەمىنە قالاي ءوتتى؟ بۇل ماسەلەنى تارقاتىپ ايتاتىن بولساق، بىلەتىندەر بىلايشا باياندايدى: «جەبىرەيىل (ا.س) العاش پايعامبارىمىزبەن (س.ا.س.) كەزدەسكەندە اپپاق قاعازدى كورسەتىپ، پايعامبارىمىزعا (س.ا.س.) «مىنانى وقى!» دەدى. ول (س.ا.س.) «مەن وقۋ بىلمەيمىن» - دەپ، جاۋاپ بەردى. شىن مانىندە پايعامبارىمىز (س.ا.س.) دۇنيەلىك دەڭگەيدە ءبىلىمسىز، ساۋاتسىز ەدى. ونىڭ پەندەلىك اقىل-ەسىندە قۇراننىڭ كوشىرمەسى جوق بولاتىن. جەبىرەيىل (ا.س.) پايعامبارىمىزدى كەۋدەسىنە تارتىپ، قىسىپ-قىسىپ جىبەرەدى. سول ساتتە عاجايىپ، ءبىر كەرەمەتتىڭ اسەرى ىقپال ەتتى. پايعامبارىمىز (س.ا.س.) دۇنيەلىك دەڭگەيدەن اجىراپ، جان-دۇنيەسىنىڭ قالىنە شومىپ كەتتى. ول وسى ساتتە جەبىرەيىل (ا.س.) ارقىلى ارۋاق الەمىنە كىرىپ ەدى. «وقى» - دەپ ايتقان اياتتى سۋدىراتا جونەلدى.» ەگەردە پايعامبارىمىز وسىلاي رۋح الەمىنە وتپەگەن بولسا، وندا ول كىسىگە پايعامبارلىق كەلمەگەن بولار ەدى. بۇل پايعامبارىمىزدى (س.ا.س.) جەبىرەيىل (ا.س.) اللا تاعالانىڭ امىرىمەن رۋح الەمىنە وتكىزۋى ارقىلى پايعامبارلىق دارەجەگە كوتەردى. ول رۋح الەمىنە پايعامبارىمىز (س.ا.س.) عانا ەمەس، ونىڭ سوڭىنا ەرگەن ساحابالارى دا وتكەن بولاتىن. الايدا، ۋاقىت وتكەن سايىن بۇل رۋح الەمىمەن اراداعى بايلانىس السىرەپ، كومەسكى تارتا باستادى. وسى كومەسكى تارتقان بايلانىستى ۇزبەي قايتا جالعاعان العاشقى سوپىلار ەدى. يسلام عۇلامالارى سوپىلىق ءىلىمنىڭ پايدا بولۋىن پايعامبار مەن ونىڭ ساحابالارىنان، ولاردىڭ ءىزباسارلارىنان كەيىن يسلام ءدىنىنىڭ قۋاتىنىڭ السىرەۋىمەن بايلانىستىرادى. سوپىلىقتى زەرتتەۋشى ابد ال-قادىر يسا: «بۇل جاعداي ولاردىڭ ىشىندەگى رۋحاني جوعارى دارەجەگە جەتكەندەرىن سوپىلىق ءىلىمدى جاساۋعا يتەرمەلەدى. بۇل كەزدە ءدىن ءۇشىن [سوپىلىق ءىلىمنىڭ شىعۋى] اسا ماڭىزدى بولدى جانە بۇل يسلامداعى جوعالىپ بارا جاتقان رۋحانيلىقتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بەردى،- دەيدى[1]. بىراق بۇل سوپىلىق يسلامنان كەيىن شىقتى دەگەندى بىلدىرمەيدى. ءبىز ەڭبەگىنە سىلتەمە جاساپ وتىرعان ابد ال-قادىر يسا سوپىلىقتىڭ شىعۋى تۋرالى دوكتور احمەد الۆاشتىڭ مىنا پىكىرىن كەلتىرەدى: «كوپتەگەن ادامدار يسلامنىڭ العاشقى كەزىندە سوپىلىق تۋرالى ەش حابار جوقتىعىن، ونىڭ پايعامبار (س.ا.س.) مەن پايعامبار (س.ا.س.) ساحابالارى، ولاردىڭ ءىزباسارلارى ومىردەن كەتكەن سوڭ عانا پايدا بولۋ سەبەبىن سۇرايدى. بۇل سۇراققا جاۋاپ مىناداي. يسلامنىڭ العاشقى عاسىرىندا سوپىلىققا ەشقانداي قاجەتتىلىك بولعان جوق. ويتكەنى، ول كەزدە قۇدايدان قورقاتىن، ونىڭ جولىندا جۇرگەن ادامدار كەزەڭى ەدى. ولار بار جان-تانىمەن اللاعا بەرىلگەن بولاتىن. سەبەبى، ولار پايعامباردىڭ تىكەلەي ىقپالىندا بولدى. ونىڭ ساحابالارى بار جان-تانىمەن پايعامبارعا ۇقساعىسى كەلدى. سوندىقتان ولارعا وزدەرىن قۇدايعا جاقىنداتىن سوپىلىق ءىلىمنىڭ قاجەتى بولعان جوق. سەبەبى، ولاردىڭ ءبارى سول جولدا قىزمەت ەتۋشىلەر ەدى»[2]. دەمەك، بۇل سوپىلىق ءىلىم سول پايعامبار زامانىنىڭ وزىندە پايدا بولعانىن، بىراق ءىلىم رەتىندە قالىپتاسۋى، شىعۋى يسلام دىنىندەگى رۋحانيلىقتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋمەن بايلانىستى ەكەندىگىن كورسەتەدى. سونىمەن بىرگە، مۇحامممەت پايعامباردىڭ (س.ا.س.) ءوزى يسلامنىڭ ءۇش نەگىزىنىڭ ءبىرى سوپىلىق ەكەندىگىن ايتقاندىعى تۋرالى ومار يبن حاتتابتان جازىپ الىنعان حاديستە انىق كورسەتىلگەن. ءبىر كۇنى مۇحاممەت پايعامبار (س.ا.س) ساحابالارىمەن وتىرعاندا. ارالارىندا ومار يبن حاتتاب تا بار. ۇستىنە اپپاق كيىم كيگەن ءبىر كىسى كىرىپ كەلىپ، پايعامبارعا (س.ا.س): «يسلام دەگەنىمىز نە؟ يمان دەگەنىمىز نە؟ يحسان دەگەنىمىز نە؟»- دەگەن ءۇشى سۇراق قويادى. سوندا پايعامبار (س.ا.س): «يسلام – مويىنۇسىنۋ، باعىنۋ، باس يۋ; يمان – سەنىم، نۇر، كوزقاراس; يحسان – بۇل ءدىننىڭ شىن جۇرەكتەن شىققاندىعىنىڭ كەپىلى،»- دەپ جاۋاپ بەرەدى. ول كىسى شىعىپ كەتكەننەن كەيىن پايعامبار ساحابالارىنا «بۇل كەلگەن كىسى جەبرەيىل (ا.س) ەدى. سەندەرگە دىندەرىڭدى ۇيرەتۋگە كەلدى،»- دەيدى. وسىنداعى ءۇشىنشى سۇراق «يحسان» سوپىلىق تۋرالى بولاتىن.[3] سوپىلىق ءىلىم ءار كەزدە ادام بالاسىنداعى وي-پىكىر مەن ءىس-ارەكەتىنىڭ تازالىعىن، جۇرەگىنىڭ تازالىعىن تالاپ ەتتى جانە سوپىلىق ءىلىم ءوزىنىڭ ماقسات–مۇراتىنا جەتۋ جولىندا ءار كەزدە قۇران اياتتارىنا ارقا سۇيەدى. وندا سوپىلاردىڭ قالاي ءجۇرىپ-تۇرۋى انىق كورسەتىلگەن. قۇران اياتتارىندا بىلاي دەلىنەدى: «قيامەت كۇنى مەنىڭ الدىمدا سەندەرگە مال-مۇلىك، پەرزەنت، باق-داۋلەتتەرىڭنەن ەشقانداي پايدا جوق. تەك، ول ادام ماعان تازا جۇرەگىمەن كەلسە عانا پايدا بار» [(88:89) ]. پايعامبار حاديسىندە دە جۇرەك تازالىعىنا كوپ ءمان بەرىلگەن. ول بىلاي دەيدى: «دەنەدە جۇدىرىقتاي ءبىر كەسەك ەت بار. ەگەر ول تازا بولسا – بۇكىل دەنە تازا بولىپ، وتە كوركەم بولادى. ەگەر ول بۇزىلىپ، حاقتان تايىپ، جامان جولعا كەتسە، بۇكىل دەنە بۇزىلادى. بىلىڭدەر جانە وتە مۇقيات بولىڭدار، ونىڭ اتى – جۇرەك!». ەندى ءبىر حاديسىندە «اقيقاتىندا اللا تاعالا سىزدەردىڭ تۇرلەرىڭىزگە جانە بايلىقتارىڭىزعا نازار سالمايدى، بىراق تا جۇرەكتەرىڭىزگە قارايدى» - دەيدى. قۇراننىڭ اياتتارى مەن پايعامباردىڭ حاديستەرىنە سۇيەنگەن سوپىلىق ءىلىمنىڭ نەگىزگى ماقساتى ادام جۇرەگىن جاماندىقتان ساقتاپ، تازا ۇستاۋعا باعىتتالعانىن، سول جۇرەك تازالىعى ارقىلى ادامزات قوعامىن شىندىق پەن ادىلەت جولىنا، رۋحاني تازالىققا تاربيەلەيتىنىن، باعىتتايتىنىن كورۋگە بولادى. سول جۇرەكتەگى رۋحاني تازالىق قالاي قالىپتاستى؟ سوپىلار يماندى بەكىتۋ ءۇشىن جۇرەكتى قالاي ىسكە قوستى؟ مىنە، وسى سۇراقتارعا جاۋاپ تابا الساق، وندا سوپىلىق ءىلىمنىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن تۇسىنەتىندەي دەڭگەيگە كوتەرىلە الامىز. ەندىگى كەزەكتە وسى ماسەلەگە كەڭىرەك توقتالىپ كورەلىك.
قوجا احمەت ياساۋي حالىق اراسىنا سوپىلىق جولدى جايۋ ءۇشىن مۇسىلماننىڭ بەس پارىزىنان تىس، زىكىر عيباداتىن، جاريا زىكىردى تۇركىلەر اراسىنا اكەلدى. بىراق زىكىر عيباداتى قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءوزى ەنگىزگەن جاڭالىعى ەمەس. قۇران كارىم اياتتارى مەن پايعامبار حاديستەرىندە زىكىر تۋرالى از ايتىلماعان. مىسالى، قۇران كارىمدە مىناداي اياتتار بار: «مەنى ەسكە الىڭدار، مەن دە سەندەردى ەسكە الامىن جانە ماعان شۇكىرشىلىك قىلىڭدار دا قارسى بولماڭدار»[2:152]. «ساناۋلى كۇندە اللانى ەسكە الىڭدار»[2:203].
بۇل اياتتاردا ۇلى جاراتۋشى ءوزىن ەشقاشان ەستەن شىعارماۋدى بۇيىرادى. سونىمەن قاتار، زىكىر عيباداتىنىڭ نامازدان بولەك عيبادات ەكەنىن بىلدىرەتىن اياتتار دا بار. ول تۋرالى قۇران كارىمدە بىلاي دەلىنەدى: «ەي، ءحابيبىم، قۇران كارىمەن ساعان ۋاحي قىلعان بۇيرىقتارىمدى وقى، نامازىڭدى ورىندا! اقيقاتىندا ناماز ادام ۇرپاقتارىن بۇكىل تىيىم سالىنعان سوزدەردەن، امالداردان ساقتايدى. زىكىر ۇلىق اللاعا جەتكىزەتىن تۋرا جول. سەندەر نەندەي ويمەن، قانداي امالمەن شۇعىلدانىپ تۇرعاندارىڭدى ۇلىق اللا بىلەدى» I29:45].
قۇران كارىمنەن الىنعان بۇل اياتتار زىكىر عيباداتىنىڭ يسلام دىنىندە بار ەكەندىگىن دالەلدەيدى. قوجا احمەت ياساۋي دە زىكىر عيباداتى تۋرالى ايتقاندا ءوز ويلارىن قۇران اياتتارىمەن بەكىتىپ وتىرادى:
زاكىرلەرگە قۇداي ءوزى ۋادە قىلدى.
«مەنى ەسكە العانداردى مەن دە ەسكە الامىن»- دەگەن ايات كەلدى.
فاردۋست اتتى ءجانناتتان وكىل كەلدى.
كەلىڭدەر، جيىلىڭدار، زاكىر قۇلدار، زىكىر ايتالىق.
سوپىلىق تاريقاتتاردا قولدانىلاتىن زىكىر عيباداتىنىڭ نەگىزگى ەكى ءتۇرى بار. ءبىرىنشىسى، «زيكر-ي دجاحر» -«جاريا زىكىر»، ەكىنشىسى، «زيكر-ي حافي»-«قۇپيا زىكىر». ياساۋي جولىندا بۇل زىكىردىڭ ەكى ءتۇرى دە بار. بىراق كوبىنە جاريا زىكىردى زىكىر-دەپ، ىشتەي سالىناتىن ءتۇرىن ءۋازيپا دەپ اتايدى. ياساۋي جولىندا زىكىردىڭ بۇل ەكى تۇرىندە دە ءتىل مىندەتتى تۇردە قاتىسادى. كەيبىر تاريقاتتاردا «قۇپيا زىكىر» عانا سالىنادى. بىراق ول زىكىردە ءتىلدىڭ قوزعالماۋى، زىكىردىڭ تەك جۇرەكپەن ايتىلۋى شارت.
ياساۋي جولىندا سالىناتىن زىكىر ءتۇرى – جاريا زىكىر. بۇل جاريا زىكىردىڭ ءوزى ىشتەي «القا(حالقا) زىكىر» جانە «اررا زىكىر» بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ياساۋي حيكمەتتەرىندە جاريا زىكىردىڭ ەكى ءتۇرى تۋرالى دا حيكمەتتەر بار:
استاناعا باشيم قويىپ زارى قىلسام،
حالقا قۇرىپ، كىم زىكىر ايتسا، ياري بارسام،
زىكىرىن ايتىپ، ول سۇحباتتا دۋرلار تەرسام،
جان ۋا ءدىلدا حاي زىكىرىن ايتىڭ دوستلار
نەمەسە،
ھۋ حالقاسى قۇرىلدى، اي دارۋشلار كەليڭلار.
حاق سۋفراسى يايلدى، اندين ۋلۋش اليڭلار.
حال ءىلىمىن وقۋبان، حال ىلىمىگا يەتيبان،
يوقلىق ءىچرا باتيبان، بارلىقلاردان اليڭلار.
وسى مىسالعا كەلتىرىلگەن شۋماقتاردان القا زىكىرى تۋرالى، القا زىكىرىنىڭ ءمان-ماعىناسى مەن ماقساتىن كورۋىمىزگە بولادى. زىكىردىڭ تۇپكى ماقساتى جۇرەكتى تازالاپ، جۇرەك كوزىن اشۋ; وزگەلەرگە سەزىلمەيتىن ءىلىم نارىمەن سۋسىنداتۋ. وسىلاي قوجا احمەت ياساۋي تۇركىلەر اراسىنا زىكىر عيباداتىن ەنگىزۋ ارقىلى يسلام ءدىنىنىڭ ءمانىن تۇسىنۋگە، قۇران سىرلارىنىڭ تەرەڭىنە سۇڭگۋگە مۇمكىندىك بەردى.
ەندىگى كەزەكتە سوپىلىقتاعى ءپىر-مۋرشيد، قول بەرۋ دەگەن ماسەلەلەرگە قىسقاشا توقتالىپ وتەلىك. ء پىر-مۋرشيد-ۇستاز، - دەپ اللانىڭ تانىعان جانداردى اتايدى. ۇستازدىققا ىلايىق بولۋدىڭ بىرنەشە شارتى بار:
-ۇستازدىقتىڭ جالپى مىندەتتەرىن ءبىلۋ;
-اللانى تانىعان-‘اريف بولۋى;
-جۇرەكتى تازاۋ جولدارى مەن جۇرەكتى تاربيەلەۋدىڭ قۇرالدارىن ءبىلۋى;
-ءوزىنىڭ الدىنداعى پىردەن-ۇستازدان رۇقسات العان بولۋى. مىنە، وسى شارتتارعا ىلايىق، ۇستاز شاكىرتتەردى رۋحاني الەمگە باستايتىن جولباسشى بولا الادى. سونىمەن بىرگە، ۇستازدىڭ تاعى بىرنەشە بەلگىلەرى بار: ءپىردىڭ ءبىرىنشى بەلگىسى، ونىڭ قاسىندا بولعان كەزدە ادام ءدىننىڭ قۇدىرەتىن سەزىنەدى، رۋحىنىڭ تولىسىپ، جوعارى دەڭگەيگە جەتكەنىن سەزەدى. ۇستاز نە ايتسا دا، اللا جولىن ناسيحاتتايدى، ونىڭ ايتقاندارىنان ادام تەك جاقسىلىقتى سەزىنەدى.
كەلەسى بەلگىسى – ءپىردىڭ ءوزىنىڭ سەرىكتەرى مەن شاكىرتتەرىندەگى سەنىم مەن رۋحاني تازالىقتى، شۇكىرشىلدىكتى كورە ءبىلۋى. قۇدايعا دەگەن، ءبىر-بىرىنە دەگەن شىن ماححابات سەزىمى وزىنەن كورى وزگەلەرگە بولسىن دەگەن پىكىردىڭ قالىپتاسۋىنا اكەلەدى.
ءۇشىنشى بەلگىسى – ۇستازدىڭ شاكىرتتەرى اراسىندا ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتار مەن ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ بولۋى. پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.س.) سەرىكتەرى دە سونداي توپتاردان قۇرالعان بولاتىن.[4]
مىنە وسىنداي ۇستازدار سوڭىنا ەرگەن كەز-كەلگەن جاننىڭ رۋحاني جەتىلۋىنە، تۋرا جولدا جۇرۋىنە تولىق مۇمكىندىگى بار. ول ءۇشىن رۋحاني الەمگە ۇلاسۋعا نيەت ەتكەن جاننىڭ ۇستاز تاۋىپ، ەكەۋىنىڭ اراسىندا انتتاسۋ ءراسىمى بولادى. بۇل ءراسىم «شاكىرتتىڭ پىرگە قول بەرۋى» دەپ اتالادى. بۇل جەردە ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر ماسەلە بار. ول سوپىلىق جولداعى ۇستازداردىڭ پايعامباردىڭ (س.ا.س.) رۋحاني الەمدەگى قىزمەتىن جالعاستىرۋشىلار ەكەندىگى. سوندىقتان پىرگە قول بەرۋ ادامعا قول بەرۋ بولىپ ەسەپتەلمەيدى. ءپىر ارقىلى اللا الدىندا انت بەرۋ ەكەندىگىن پىرگە قول بەرۋشى سەزىنۋ كەرەك. ول تۋرالى قۇارندا مىناداي ايات بار: «ەي، مۇحاممەت (س.ا.س.) راسىندا، سىزگە بايعات – سەرت ەتەتىندەر، ەش كۇمانسىز، اللاعا انت ەتەدى. اللانىڭ قولى ولاردىڭ قولىنىڭ ۇستىندە بولادى. ەندى، كىم ء(وز انت-سەرتىن) بۇزسا، ول تەك ءوز زيانىنا بۇزادى. كىم اللا مەن سەرت-ۋادە ەتكەن نارسەنى ورىنداسا، وندا (اللا) وعان ۇلى سىي تارتۋ ەتەدى.» [48/10]. پىرگە قول بەرگەن ادام، اللا الدىندا انت بەرگەندىكتەن انت-ۋادەسىنە بەرىك بولۋى كەرەك. ول تۋرالى اللا تاعالا «اللاعا انت بەرگەن ەكەنسىڭدەر، بەرگەن انتتارىڭا بەكەم بولىڭدار» [16/91]- دەپ بۇيىرادى. دەمەك، پىرگە قول بەرگەن ادام جاۋابىن اللا تاعالا الدىندا بەرەدى. سوندىقتان پىرگە قول بەرگەن جان ەشقاشان تۋرا جولدان تايمايدى، جاماندىق جاسامايدى. الايدا، سوپىلىق جولدىڭ مۇنداي ەرەكشەلىگىن يسلامنىڭ العاشقى عاسىرلارىندا حالىق تا، ءدىندارلار دا، بيلىك تە تۇسىنە قويعان جوق. قانشاما سوپىلار دارعا تارتىلدى، وتقا جاعىلدى، قۋدالاۋعا ءتۇسىرىلدى. سول سەبەپتى، سوپىلىق العاشقى عاسىرلاردا جالپى حالىقتىق سيپات العان جوق، جەكە ۇستازداردىڭ اينالاسىنا توپتاسقان ساناۋلى ادامداردىڭ يمان-سەنىمى رەتىندە ءومىر ءسۇردى. تەك، قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ سوپىلىق جولدى تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرۋى عانا بۇل جولدىڭ جالپى حالىقتىڭ يمان-سەنىمىنە اينالۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ەندىگى كەزەكتە تاريقات دەگەنىمىز نە؟ وسى سۇراققا جاۋاپ بەرىپ كورەلىك.
تاريقات – مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان حالىقتاردىڭ يسلامنىڭ نەگىزگى بەس پارىزىن قابىل ەتىپ، قالعان ءدىني جول-جورالعىنى رۋحاني تانىم نەگىزىندە قالىپتاستىرا وتىرىپ، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدى تولىعىمەن تۇرىكتەردىڭ ءوزىنىڭ تابيعي ەرەكشەلىگىنە قاراي قالىپتاسقان سالت-داستۇرىنە بەرۋ دەپ ايتسا بولادى. ەندى وسى ماسەلەلەردى قوجا احمەت ياساۋي بابامىز قالاي شەشتى، سوعان قىسقاشا توقتالىپ كورەلىك.
قوجا احمەت ياساۋيگە دەيىن سوپىلىق جەكە تۇلعالاردىڭ نەمەسە بەلگىلى شايحتىڭ اينالاسىنا شوعىرلانعان توپتىڭ رۋحاني جەتىلۋ تاجىريبەسى بولسا، ياساۋي ونى جالپى قوعامنىڭ يمان-سەنىمىنە اينالدىرا ءبىلدى. بۇل ادام بالاسىنىڭ تانىم اياسىن كەڭەيتتى. ياساۋيگە دەيىن ابۋ حانيفا، يمام ماتۋريدي اللانى تانۋدا ناقىل مەن اقىلدى، سەزىم مۇشەلەرىن قۇرال ەتسە، قوجا احمەت ياساۋي بۇلاردىڭ قاتارىنا رۋح الەمىنىڭ مەكەنى-جۇرەكپەن امال ەتۋدى قوستى.
ياساۋي ءىلىمىن فيلوسوفيالىق تۇرعىدان زەرتتەگەن دوساي كەنجەتاي ءياساۋيدىڭ «كەمەل ادام» تۇجىرىمداسىنا تالداۋ جاساي وتىرىپ: ء«وزىن ءوزى تانۋ» ۇستانىمى ءوزىنىڭ ىشكى الەمىنىڭ جەتى قىرىن انىقتاپ، تەرەڭدەپ تانۋ ارقىلى ادامنىڭ اللاعا اشىلۋىن ماقسات ەتسە، «ولمەس بۇرىن ءول» ۇستانىمى – ادامنىڭ مورالدىق-ەتيكالىق جانە سوپىلىق رۋحاني-تاجىريبەلىك تالاپتار شەڭبەرىندە تاربيەلەنىپ، اللانىڭ سيپاتتارىمەن سومدالۋىنا نەگىزدەلگەن. بۇل ەكى ۇستانىم ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇراتىن تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك قىرلار ەمەس، ەكەۋى ءبىرتۇتاس. ياساۋي ىلىمىندە وسى تۇتاستىقتىڭ ءمانى «ياقين»، ياعني ابسوليۋتتىك تانىم كاتەگورياسى ارقىلى اشىلعان[5],» - دەيدى جانە بۇل ابسوليۋتتىك تانىمنىڭ جەتى ساتىدان تۇراتىنىن ايتادى. ولار: يسم-ۋل-ياقين، راسم-ۋل ياقين، ‘يلم-ۋل ياقين، ‘اين-ۋل ياقين، حاقق-ۋل ياقين، حاقيقات-ۋل حاقق-يل ياقين، اللاھ-ۋل حاقق-ل ياقين.[6] بۇل قاباتتاردىڭ ارقايسىسى ون مىڭ پەردەدەن تۇراتىنىن، بارلىعى جەتپىس مىڭ پەردە بارلىعىن، سول جەتپىس مىڭ پەردەدەن وتكەن ادامنىڭ اۋليەلىك دارەجەگە كوتەرىلىتىنىن ياساۋي بابامىز ءوزىنىڭ «پاقىر-ناما» اتتى شىعارماسىندا جازعان بولاتىن. وسى تانىمدىق قاباتتاردى قازىرگى كۇنى كۆانتتىق فيزيكانىڭ سۇيىق دەنەلەردى زەرتتەيتىن سالاسى ادام رۋحىنىڭ(جانىنىڭ) دا قاباتتارى ەكەندىگىن دالەلدەپ وتىر. سول جەتى نازىك قاباتتان تۇراتىن ادام جانىن بىلاي اتايدى: 1.ەفيرلى دەنە. 2. ءاسترالدى دەنە. 3.مەنتالدى دەنە. 4. كاۋزالدى دەنە. 5. ءينتۋيتيۆتى دەنە. 6. اسپان دەنەسى. 7. ءتاج دەنە.[7] وسى نازىك جەتى قاباتتان تۇراتىن دەنەلەردىڭ ادامنىڭ جانى مەن ءتانى اجىراعاننان كەيىنگى قوزعالىسىن بىلايشا سيپاتتايدى. ەفيرلى دەنە – ادام قايتىس بولعان كۇننەن كەيىن توعىزىنشى كۇنى ولەدى. ءاسترالدى دەنە – ادام قايتىس بولعان سوڭ قىرقىنشى كۇنى ولەدى. مەنتالدى دەنە ادام قايتىس بولعاننان كەيىن توقسانىنشى كۇنى ولەدى[8]. ەگەردە ءبىز وسى كۆانتتىق فيزيكا عىلىمىنىڭ اشقان جاڭالىقتارىن قازاق حالقىنىڭ قايتىس بولعان كىسىنى جونەلتۋگە قاتىستى ادەت-عۇرىپتارىمەن سالىستىرا قارايتىن بولساق، وندا ەكەۋىنىڭ اراسىندا تىكەلەي ساباقتاستىق بارلىعىن كورۋىمىزگە بولادى. قايتىس بولعان كىسىنىڭ جەتىسى بەرىلەدى، قىرقى بەرىلەدى، ودان كەيىن ءجۇزى بەرىلەدى، جىلى بەرىلەدى. دەمەك، قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرىپتارى قايتىس بولعان كىسىنىڭ رۋحىنىڭ قوزعالىسىن نەگىزگە الىپ، ولاردىڭ قوزعالىسىنا بايلانىستى رۋحتىڭ ءار قاباتىمەن قوشتاسۋ ءراسمىن وتكىزەدى. مۇنىڭ ءوزى قازاق حالقىنىڭ رۋح-ارۋاحقا قاتىستى سالت-داستۇرلەرىنىڭ قيالدان شىعارىلماعاندىعىن، ءدىني نەگىزى بارلىعىن جانە يسلام ءدىنى نەگىزدەرىمەن ساباقتاستىقتا قالىپتاسقاندىعىن كورسەتەدى. بۇلارعا قوسا قازىرگى كۇنى قولدانىستا بار، بىراق سەبەبى بەلگىسىز قانشاما قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپتارى بار. مىسالى، جاڭا تۋىلعان نارەستەنى قىرقىنان شىعارۋ، بەيسەنبى، جۇما سايىن ارۋاقتارعا ارنالىپ جەتى نان بەرىلۋى، تاعى سونداي عۇرىپتاردىڭ دا وسى رۋحتىڭ قوزعالىسىنا بايلانىستى قالىپتاسقان ايتۋىمىزعا بولادى. بۇل ياساۋي نەگىزىن سالعان تاريقات جولىنىڭ اياسى تىم كەڭ، تانىمى تەرەڭ، عىلىمي نەگىزى بولعاندىعىنان، ەكى دۇنيەنىڭ ىسىنەن حابارى بولعاندىعىن كورسەتەدى. بۇل مىسالدار قازاق حالقىنىڭ ءدىني دۇنيەتانىمى مەن يسلامدىق سالت-داستۇرلەرى تەك شاريعات شەڭبەرىمەن شەكتەلمەيتىنىن، تاريقات جولى ارقىلى دا قالىپتاسقاندىعىن كورسەتەدى. دەمەك، قوجا احمەت ياساۋي ءوز تاريقاتىن قالىپتاستىرعاندا الدىمەن يسلامنىڭ رۋحاني نەگىزدەرىنە باسا ءمان بەردى. سولارعا ارقا سۇيەدى. بۇل ياساۋي جولىنداعى حالىقتىڭ يمان-سەنىمىنىڭ يسلامدىق نەگىزدەردەن اينىماۋىنىڭ كەپىلى بولدى. كوپ جاعدايدا ياساۋي جولىنداعى حالىقتىڭ يمانىنىڭ بەرىكتىگى جاعىنان ءوز حالىقتارعا ۇلگى بولاتىندا دارەجەدە ەدى. بۇل ەڭ الدىمەن قازاق حالقىنا ءتان قالىپتاسقان قاسيەت بولاتىن. كەزىندە قازاق «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» - دەپ، ار-يمانىن مالىنان دا، جانىنان دا ارتىق قويىپ ەدى. وكىنىشكە وراي، بۇل كۇندەرى سول قازاقى بولمىستان، ار-يماننان اجىراپ قالعان جايىمىز بار.
قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدى قوجا احمەت ياساۋي تولىعىمەن تۇركىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىنا بەردى. سەبەبى، تۇركىنىڭ ادەت-عۇرپى مەن سالت-ءداستۇرىنىڭ ءوزى اللا تاعالانىڭ بۇل حالىققا بەرگەن نىعمەتى بولاتىن. ونىڭ ساقتالۋىن ياساۋي بابامىز تاريقاتتىڭ باستى شارتى دەپ ءبىلدى. ودان باس تارتۋ حالىقتى تاريح ساحناسىنان كەتىرۋدىڭ باسى بولاتىن. مىنە، وسى ايتىلعانداردى جيناقتاپ كورەتىن بولساق، وندا يسلامنىڭ بەس پارىزىن نەگىزگە الىپ، سوپىلىق جولدىڭ جالپى زاڭدىلىقتارىنا باعىنا وتىرىپ، ءار حالىقتىڭ ەرەكشەلىگىنە وراي، يسلامدىق رۋحاني نەگىزدەردى قالىپتاستىرىپ، وزىنە ءتان ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جولدى تاريقات دەپ اتايتىنىن كورۋىمىزگە بولادى. قوجا احمەت ياساۋي بابامىز وسىلاي تۇركىنىڭ يسلام دىنىندەگى جولىن، شەڭبەرىن ايقىنداپ بەردى. بۇل جولدان-شەڭبەردەن تىس تۇركى بالاسى ءۇشىن يسلام ءدىنى بولعانىمەن، تۇركى مادەنيەتى جوق بولاتىن. سول سەبەپتى، ءياساۋيدى كەزىندە اليشەر نوۆاي سياقتى عۇلاما «تۇركى جۇرتىنىڭ قۇبىلاسى» دەپ اتادى. وزگە عالىمدار ياساۋيگە «قتۋب ال-اقتاب» دەگەن ات بەردى. ول دا «تۇركى جۇرتىنىڭ تەمىرقازىعى» دەگەندى بىلدىرەتىن. بۇل جول-ياساۋيا تاريقاتى تۇركى حالقىندا جەتەكشى ءدىني يدەولوگياعا اينالعان كەزدە تاريح ساحناسىنا التىن وردا سياقتى ۇلى مەملەكەتتى شىعاردى. بۇل كيەلى جولدان باس تارتقاندا تۇركىلەردىڭ مەملەكەتى كۇيرەپ، ەتنيكالىق جىكتەلۋلەرگە ءتۇسىپ وتىردى. اسان قايعى سىندى ۇلىلاردىڭ ابسوليۋتتىك بيلىككە ۇمتىلعان جانىبەك حانعا قارسى جۇرگىزگەن كۇرەسى ناتيجەسىز اياقتالدى. وزبەك ۇلىسى ۇشكە بولىنگەندە، وزگە ءدىني اعىمدى قابىلداماي، ياساۋي جولىنا ادال بولعان حالىقتى عانا قازاق دەپ اتاعان ەدى. قازاق حاندىعىنىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ دە ياساۋي جولىنا قارسى بولۋى، ونىڭ ورنىن باسقا تاريقاتقا بەرۋى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ كۇيرەۋىنە اكەلدى. ياساۋي جولىنىڭ تاريحتان كەتۋىمەن تۇركىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان مەملەكەتتىك جۇيەسى دە كۇيرەدى. ءتاڭىر تاعالا تۇركىلەردىڭ ءوزىنىڭ بەرگەن نىعمەتتەرىنەن باس تارتىپ، وزگە ءدىني جولدى، وزگە مادەنيەتتى قابىلداعانىن كەشىرە المادى. وسىلاي تۇركى حالىقتارى وزگەلەرگە بودان بولىپ، وتارلىق قامىتىن موينىنا ءىلدى.
زىكىريا جاندابەك
Abai.kz
[1] ابد ال-كادىر يسا. يستينا سۋفيزما. –موسكۆا: يزد. دوم «انسار»، 2004. س. 10
[2] سوندا، 8-9 بب.
[3] سوندا، 40 ب.
[4] ابد ال-كادىر يسا. يستينا سۋفيزما. –موسكۆا: يزد. دوم «انسار»، 2004. سس. 37-38.
[5] د.كەنجەتاي. قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەتانىمى.، 235.
[6] سوندا، 236.
[7] اشيروۆ ا. ەكولوگيا سوزنانيا. –تۇركىستان: «تۇران»، 2007. 25-27 بب
[8] سوندا.
