سونىمەن ەلدەن بۇرىن ەلگەزەكتىك كورسەتىپ جاڭا جىلدى دا دۇبىرگە-ءدۇبىر قوسىپ دۋمانداتىپ شىعارىپ سالدىق. شىعارىپ سالدىق دەگەنىمىز بەر جاعى عانا، بۇگىندە قازاقستاندىق تەلەارنالاردى كۇپىنىڭ بيتىندەي باسىپ العان وسى كۇنگى جىپىرلاعان «جۇلدىزدار» ءالى دە «جاڭا جىل، قوش كەلدىڭ»، «اياز اتا كەلىپ قالدى» دەپ اندەتكەلى ەكى ايدان اسىپ كەتتى.

حالىقتا نە كىنا بار؟! ويتكەنى ەڭ اۋەلى حريستيان الەمىنىڭ جاڭا جىلى بولىپ ەسەپتەلەتىن بۇل مەيرامدى دۇنيە ءجۇزى تويلايدى دەگەن قۇيتىرقى ۇعىم قازاقتاردىڭ ميىنا ابدەن سىڭىرىلگەن. شىندىعىنا كەلگەندە ءتىپتى دە ولاي ەمەس. مىسالى، 2 ملرد. قىتايدىڭ، 1,5 ميلليارد ءۇندىنىڭ، جاپون مەن قالىڭ ارابتىڭ، كورەيدىڭ قايسىسى جاڭا جىلدى ءار مەزگىلدە تويلايدى. پارسىلار مەن بۇكىل تۇرىك حالىقتارى جاڭا جىلدى كۇن مەن ءتۇننىڭ ساعاتىمەن ساعاتى، مينۋتى مەن مينۋتى، سەكۋندى مەن سەكۋندىنا شەيىن تەڭەسكەن. جانە ول عىلىم دالەلدەگەن 21 ناۋرىز كۇنى قارسى الادى. قاڭتاردىڭ قىزىلشۇناق ايازىندا ءتۇن ورتاسى اۋعاندا ويدان شىعارىلعان اياز-اتا دەگەن نە ناقتى ومىردە، نە ەرتەگىدە جوق كەيىپكەردى تاعاتى تاۋسىلا كۇتىپ، قارسى الاتىن ەشقانداي نە استرونوميالىق، نە باسقا عىلىمي نەگىزى جوق جاڭا جىلدى ساعات 12-دە قازاقتىڭ اقساقالدارى مەن كەمپىر-سامپىرىنا شەيىن كەلىندەرىمەن، بالا-شاعاسىمەن ريۋمكە، بوكال سىڭعىرلاتىپ سوعىستىرىپ قارسى الىپ، ۋلاپ-شۋلاپ جاتادى. ولاردى اراق-شاراپسىز ول جاڭا جىلدىڭ ءسانى كەلمەيدى دەگەن پىكىر ابدەن قالىپتاسقان. بۇل جاڭا جىلدا قانشاما ءجۇز مىڭداعان جاسىل جەلەك شىرشا قىرشىنىنان قيىلىپ قىرقىلاتىنى، سول كۇنى قانشاما بالا-شاعا وت شاشىپ ويناپ كۇيىپ، نە مۇگەدەك بوپ قالىپ جاتقانى، قانشاما ادام اراقتان ۋلانىپ، قانشاسى ءولىپ جاتقانى، ماس كۇيىندە دالادا قالىپ ءۇسىپ ولگەنى تاعى-تاعى سول ءبىر كۇن، ءبىر تۇندە بولاتىن قايعىلى ۋاقيعالار بولىپ جاتقانىن، ءتىپتى ۇيالماي-قىزارماي بالا-شاعاسىمەن ستاقان سوعىستىرۋدىڭ ءوزى وتە جيركەنىشتى ەكەنى ايتىلۋداي-اق ايتىلۋدا. امال نە وسىنداي قاسىرەتى مول كۇندى قايران قازەكەم قايتىس بولعان اكەسى ءتىرىلىپ كەلگەندەي دۋمانداتىپ كەپ تويلايدى.

ونى ايتاسىز-اۋ، اۋدان، قالا اكىمدەرى قاراشانىڭ باسىنان باستاپ مەملەكەتتىك تە، جەكە دە شارۋاشىلىقتارعا جاڭا جىلعا دايارلانۋعا جارلىق بەرەدى. ءسويتىپ، قاراشانىڭ 15-20-سىنان باستالعان بۇل جاڭا جىل ەكى ايعا – اقپان ايىنا شەيىن سوزىلادى. نە دەگەن داراقىلىق، نە دەگەن ۇرانشىلدىق دەسەڭىزشى. «پەندەنىڭ ءبارى ارماندا، اقىماقتىڭ عانا مۇڭى جوق»، – دەپتى كەمەڭگەر اقىن ابۋباكىر كەردەرى. سول ايتقانداي ءبىز قازىر جاسىمىز دا، كارىمىز دە سىلتاۋ ەمەستى سىلتاۋ قىپ، مەيرامى جوق جەردەن مەيرام تاۋىپ الىپ كۇندە – ويىن، كۇندە – تويدىڭ جۇرتىنا اينالىپ بارامىز. ەرتەدە ريم مەملەكەتىنىڭ شونجارلارى حالىقتى وزدەرىنە قارسى ءسوز ايتپايتىن ماڭگۇرتكە اينالدىرۋ ءۇشىن «حالىققا – نان بەرىپ، ويىن-ساۋىق جاساپ قوي» دەيدى ەكەن...

ارينە، توي تويلاما دەمەيمىز، بىراق «ولىگە – اس، تىرىگە – توي» جاسايتىن حالقىمىز ارۋاقتاردى ءاردايىم ەستەن شىعارماي ولارعا ارناپ قۇران باعىشتاپ، ۇلكەن اس بەرىپ وتىرعان. ال ءبىز باسقانى بىلاي قويعاندا سوناۋ 1986 جىلى جەلتوقساندا قىرشىنىنان قيىلعان ۇل-قىزدارىمىزدى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەڭ بولماسا ءبىر كۇن ەسكە الۋ كۇنى دەپ جاريالاي الماي وتىرمىز. ءبىز 9-مايدى جەڭىس كۇنى دەپ تويلاپ جاتقاندا نەمىس حالقى ونى قارالى كۇن دەپ ەسەپتەپ ولىلەرگە باعىشتاپ دۇعا وقيدى.

قاڭتارداعى جاڭا جىل تۋرالى اڭگىمەنى وسىمەن دوعارايىق. قازىر قازەكەمنىڭ بۇكىل توي، مەرەكە اتاۋلىنى اداقتاپ جاستارى اعىلشىنشا، ورىسشا ءان ايتۋدى سانگە اينالدىرىپ بولىپ، ەندى شەت ەلدىڭ ىرىم-جىرىمىن، سولاردىڭ سالت-داستۇرلەرىن، مەيرام ەمەس مەيرامدارىن تويلاۋعا كوشكەنىنە دە تالاي جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. مەيلى، 130 ۇلت تۇرماق، 1300 ۇلت تۇرسا دا قازاقستاننىڭ يەسى – قازاق حالقى عوي! ونى قالاي قۇبىلتىپ، سان قىرلى ساياساتقا سالساڭ دا قۇدايدان دا، ادامنان دا جاسىرا المايسىڭ. قازاقستاندا 67 پايىز قازاق تۇرادى. وزبەك، ۇيعىر، تاتار، تۇرىك، ءازىربايجان، قاراشاي تۇگەل دەرلىك قازاق ءتىلىن بىلەتىن مۇسىلماندار. سوندا ورىس نەمەسە سلاۆيان ءتىلدى ۇلتتار قانشا ەكەنىن ەسەپتەي بەرىڭىز.

ەندى، مىنە، قۇداي قالاسا، 2-3 اپتادان كەيىن قازاقستانعا ۆالەنتين كۇنى دەگەن «مەيرام» كەلەدى. مەيرام دەۋگە كەلمەيتىن بۇل مەيرام قازاق جۇرتىنىڭ، ءتىپتى، ءتۇپ-تۇگەل تۇركى، ءيسى مۇسىلمان جۇرتىنىڭ مورالدىق ولشەمدەرىنە، سالت-داستۇرىنە، ۇلتتىق تاربيەسى مەن ۇلتتىق نامىسىنا، دىنىنە، دىلىنە سايكەس كەلمەك تۇگىل مۇلدە قاراما-قارسى ءىس-ارەكەتكە تولى. شەتەل ميسسيونەرلەرى قازاق جاستارى اراسىنا ونى ماحاببات كۇنى دەگەن اتپەن وتە ەپتىلىكپەن ەنگىزىپ جىبەردى. ءسويتىپ، نە مەكتەپتە، نە ۋنيۆەرسيتەتتە قازاقتىڭ ۇلتتىق تاربيەسى، ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق ار-ۇيات تۋرالى ءبىر ءپان تۇگىل ءبىر كۇن ارنالعانىن كورمەي اركىمنىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق قىپ ەرجەتىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ بوزبالاسى مەن باليعاتقا ەندى تولعان قىزدارى شەتەلدىك سايقالي-ساياسي مەيرامنىڭ بۋىنا باسى اينالىپ شىعا كەلدى. باسى اينالماعاندا قايتسىن، ويتكەنى ولارعا بۇل كۇن – ماحابباتتىڭ سالتانات قۇراتىن كۇنى دەپ ۇيرەتىلگەن. بۇل كۇنى جىگىت پەن قىز ويىنا نە كەلسە سونى ىستەۋىنە بولادى.

ودان ارتىق قانداي مالعۇندىق بار؟! بۇگىندە ايەلى كۇيەۋگە تيمەيتىن، تيسە بالا تۋدىڭ ورنىنا يت پەن مىشىق اسىرايتىن، ايەلگە – ايەل، ەركەككە – ەركەك ۇيلەنۋىن زاڭداستىرعان، ەر ادامنىڭ جىنىس مۇشەسىن الدىرىپ، ايەل جىنىسىنا كوشۋىنە كوزى ۇيرەنگەن، وزگە دە ادام بالاسىنا جات قىلىقتار جاساپ، ازعىنداعان، مۇسىلمان ەلدەرىن قىرىپ-جويۋ ءۇشىن تەرروريزم دەگەندى ويلاپ تاۋىپ، الۋان ءتۇرلى جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدىڭ كۇشىمەن وتىرعان ەلدەر ەندى وسى جيرەنىشتى قىلىقتىڭ ءبارىن «تولەرانتتى بولۋ كەرەك» دەگەن جىمىسقى قاعيداتپەن قازاق جاستارىنىڭ ساناسىنا ەمىن-ەركىن سىڭىرۋدە. «قاساپشىعا – مال قايعى، قارا ەشكىگە جان قايعى» دەگەندەي بازاردى دا بازار، كوشەنى دە بازار قىپ، جىلقىنىڭ ءوتى مەن تاستىڭ تامىرىنان باسقانىڭ ءبارىن ساتىپ تۇرعاندارعا ءبارىبىر، سول كۇنى ساۋداعا قارىق بولادى دا قالادى.

كوشە قانقىزىل تۇسكە بويالعان جۇرەكتىڭ سۋرەتىنە، «ماحابباتىم سەنسىڭ»، «بۇگىنگى ءتۇن بىزدىكى»، «ماحاببات تاڭىن بىرگە قارسى الايىق» دەگەن ەلىرتپە سوزدەرى بار اشىقحاتتارعا (وتكرىتكالارعا) تولى. اشەيىندە دە ۇلتتىق ۇيات، ۇلتتىق تاربيە دەگەننەن بەيحابار قىز بەن جىگىت سىڭاراياق سوقپاقتاي تار تروتۋاردىڭ قاق ورتاسىندا ەرىنگە-ەرىن جابىسىپ بۇل دۇنيەنى تۇگەل ۇمىتىپ تۇرىپ الادى. ولارعا ء«تايت» دەپ جاتقان ءبىر ادامدى كورمەيسىڭ. اشەيىندە، تەلەديداردان «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەگەن ءسوزدى قاسيەتتى دۇعادان بەتەر قايتالايتىن ينتەلليگەنت شال-كەمپىرلەردىڭ بىردە-بىرەۋى «مىنالارىڭ ۇيات بولادى» دەگەنىن ەستىگەن ادام جوق شىعار-اق. «جىلاساڭ تاعى دا سويتەم» دەگەندەي بۇل مەرەكە ەلىمىزدىڭ بىرنەشە تەلەارنالارى ارقىلى كورسەتىلىپ، جۇرت ءبىرىن-ءبىرى ەفير ارقىلى قۇتتىقتاپ ءانتاپسىرىس بەرىپ تە جاتادى. كورگەن كوزدىڭ جازىعى جوق قازاقتىڭ ءۇپ-ۇلكەن سارىقارىن بايبىشەلەرى مەن ساقال-مۇرتىن قىراۋ شالعان جىگىت اعالارىنىڭ ءبىر-بىرىنە «ۆالەنتين كۇنى قۇتتى بولسىن!»، «مەيرام قۇتتى بولسىن» دەپ جاتقاندارىن كورگەندە جاراتقان يەمىز – اللاھ كەشىرگەن. بۇل قازاق دەگەن قانشا جەردەن وقىسا دا ويانبايتىن («ويان، قازاقتى» ەسكە الىڭىز!) حالىق شىعار دەپ ءوز ۇلتىڭدى ءوزىڭ جەك كورىپ كەتە جازدايدى ەكەنسىڭ. وسىنىڭ ءبارىن از دەسەڭىز «ۆالەنتين كۇنىنەن» سوڭ قازاقتارعا «تاتيانا كۇنى» دەگەن مەيرام كەلەدى. ول دا وسى مەيراممەن ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ۇقساس.

الگىندە حالىق دەپ قالدىق. بىراق وسىنىڭ بارىنە حالىقتى كىنالاۋ دا كۇناھارلىق. ءبىزدىڭ حالىق زاڭدا نە ايتىلسا سول جولمەن جۇرەتىن موماقان، بەيبىت حالىق. ەندەشە، ەگەر ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان 25 جىلدان بەرى وسى ەلدىڭ يەسى – قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن كەشەگى وتارلىق سانادان ارشىپ، وياتايىق، ۇلتتىق تاربيەمىزدى، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىزدى قالپىنا كەلتىرەيىك دەگەن سىڭار اۋىز ءسوزى بار نە قاۋلى-قارار، نە ءبىر زاڭ قابىلدانباسا ولاي ەتپەك تۇگىل «قازاقستان پاتشالىق رەسەيدەن، ونىڭ وتارلاۋ ساياساتىنان اسقان سۇرقيالىقپەن ورىستاندىرۋ ساياساتى ارقىلى جۇرگىزگەن كەڭەستىك رەسەيدەن تاۋەلسىزدىك الدىق» دەگەندى دە ايتىپ كورگەن ەمەسپىز. ەكىنشىدەن، ءبىز وسىناۋ «ۆالەنتين كۇنى» مەن «تاتيانا كۇنىن» تويلاپ ۋىلداپ-شۋىلداپ جۇرگەن، «حەللوۋينى» تاعى بار! رەسەيدەن تاۋەلسىزدىك العان جىلى دۇنيە ەسىگىن اشىپ بۇگىندە 25-كە كەلىپ جاتقان جاستارىمىزعا ەڭ اۋەلى ءوزىڭنىڭ ۇلتىڭدى ءسۇي دەگەندى نە مەكتەپتە، نە جوو-دا ايتۋعا جۇرەكسىنۋمەن كەلەمىز. ءبىز ولارعا ەڭ اۋەلى ءوزىنىڭ ۇلتىنىڭ ءتىلىن، ءوز ۇلتىنىڭ تاربيەسى مەن سالت-ءداستۇرىن ءسۇيىپ، سونى قىزعىشتاي قورىمايتىن ادام ەشقاشان بۇكىل ادام اتاۋلىنى سۇيەم دەسە دە سۇيە المايتىنىن بالاباقشادان باستاپ ۇيرەتۋىمىز كەرەك ەدى. ويتپەدىك. ونىڭ ورنىنا ەلىڭە كەلىپ جاتقان باسقا ءدىننىڭ بارىنە «تولەرانتتى» بول دەدىك. ءتىپتى، ءوزىڭ ءوز ۇلتىڭ تۋرالى ازىراق، جۇزدەگەن وزگە ۇلتتار تۋرالى كوبىرەك ويلا، سولارعا قامقورشى بول دەگەنگە دەيىن باردىق. «وبششەچەلوۆەچەسكي مىشلەنيەدە»، «پلانەتارنىي ماسشتابتا» سويلە، ويلا دەگەن سياقتى فالسافالىقتى قۇيدىق ۇل-قىزىمىزدىڭ قۇلاعىنا.

راس، كەمەڭگەر ساعديدىڭ ء(سااديدىڭ) «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەگەنى بار. بىراق ول سولاي دەگەندە وسى كۇنگى قازاقتارعا ۇقساپ ءبىر-بىرىڭمەن ورىسشا سويلەسىپ، اعىلشىنشا ولەڭ ايت، «ڭ» دىبىسىنىڭ ورنىنا «ن» دەپ سويلە دەگەن جوق. نە دەگەن سايكەستىك، ءبىز ءدال وسى جولداردى جازىپ جاتقاندا «31 ارنادان» جولاقىعا پايدالاناتىن «وڭاي» كارتاسىن «وناي» دەپ حابارلاپ جاتتى (11-01.2016)

ءبىز 25 جىل ىشىندە ءوز ءتىلىمىزدى ءوز ەلىمىزدە ەڭ باستى تىلگە اينالدىرا الماي وتىرعانىمىزعا وسىنىڭ ءوزى-اق ناقتى دالەل بولا الار ەدى. وسىندايدا ەسكە تۇسەدى. قازاق ەشقاشان جاستاردىڭ ءبىر-بىرىمەن تانىس-ءبىلىس، سىرلاس، مۇڭداس بولۋىنا كەدەرگى جاساماعان. ونىڭ ءبارىن ءدال قازىر تىزبەلەپ جاتپاي-اق ويىن-تويلاردا قاتار وتىرىپ ءان سالىپ، بي بيلەۋىن، «وتىرماق»، «اقسۇيەك»، قىز بەن جىگىت ايتىس سياقتى ويىن-ساۋىقتار وتكىزىپ وتىرعانىن ايتساڭىز دا از بولماس. بىراق ونىڭ بىردە-ءبىرى بۇگىنگىدەي قالىڭ ەلدىڭ كوزىنشە ءبىر-ءبىرىنىڭ اۋزىنا جەلىمدەي جابىسىپ ءسۇيىسۋ، كۇيەۋگە شىقپاي-اق بالالى بولۋ، اسىرەسە قىز بالانىڭ ادەپسىز قىلىقتار جاساۋىنا جول بەرمەي-اق اسقان سىپايى، بيىك مادەنيەتتىلىك جولىمەن اتقارىلعان. سونىڭ وزىندە بۇگىندە ءجيى كەزدەسەتىن قىز قورلاۋ نەمەسە قازىر سۋيتسيد دەگەن ورتاق تەرمينگە اينالعان ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ، قانداي جوقشىلىققا تاپ بولىپ جاتسا دا ءتانىن ساتىپ كۇن كورۋ سياقتى ادام شوشىرلىق جايتتاردى ەشكىم ەستىگەن ەمەس. ءتىپتى، كەيبىر باي-ماناپتاردىڭ ەركە-شولجىڭ دەگەن ۇلدارىنىڭ ءوزى ايدالادا تەزەك تەرىپ جۇرگەن كەدەيدىڭ قىزىنىڭ جانىنا كەلىپ نەشە ءتۇرلى ءازىل-قالجىڭ ايتسا دا، زورلاپ كەتىپتى دەگەندى ەشكىم ەستىمەيتىن.

ءيا، شەتەل ساياساتكەرلەرى، فيلوسوفتارى مەن مادەنيەتتانۋشىلار سۇرقيالىقپەن ويلاپ تاپقان وتارلاۋدىڭ جاڭا جىمىسقى ءتۇرى گلوباليزاتسيا، ياعني، جاھاندانۋ زامانىندا مۇناي، گاز نەمەسە باسقا دا جەر بايلىقتارىڭدى ساتىپ ۇلتىڭدى امان ساقتاپ قالا المايسىڭ. قازاقپەن ءتىلى، ءدىنى، سالت-ءداستۇرى ءبىر، جاستارىنا ۇيرەتەتىن ۇلتتىق تاربيەسى ۇقساس وزبەك، تۇركىمەن، ءازىربايجان، تاتار سياقتى تۇركى تەكتەس ۇلتتار ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىنىڭ امان-ساۋلىعىن ساقتاۋدىڭ قاجەتتى ءادىس-تاسىلدەرىن قاتتى قولعا الۋدا. ولار جاس ۇرپاعىنىڭ وزگە تىلدە سويلەپ، وزگە ەلدەردىڭ جات تا جيرەنىشتى مادەنيەتىنەن اۋلاق بولۋىن، ياعني، ۇل-قىزدارىنىڭ رۋحاني سوقىرلانىپ، مادەني مۇگەدەكتەنىپ كەتپەۋىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاداعالاپ وتىر. ال ءبىزدىڭ شونجارلار بۇل قاسىرەتتى قاسىرەت ەمەس مادەنيەتتىڭ جەتىلۋى، وركەنيەتتىلىك دەپ ۇيرەتەتىن سياقتى ما دەپ قورقامىز.

كەڭەس وكىمەتى كەزىندە «كوممۋنيزم قۇرىلىسشىلارىنىڭ مورالدىق كودەكسى» دەگەن بولدى. ارينە، قانشاما ادامگەرشىلىكتى ۋاعىزداعان دەسەك تە ونىڭ باستى ماقساتى بۇكىل تىرشىلىگىڭدى، بۇكىل قام-قارەكەتىڭدى ماسكەۋدىڭ نۇسقاۋىمەن عانا اتقار دەگەنگە كەپ تىرەگەن-تۇعىن. اللاعا شۇكىر، ءبىز 25 جىلدان بەرى تاۋەلسىزبىز دەپ ءجۇرمىز. ول تاۋەلسىز ەل دە، ول تاۋەلسىز جەر دە ەڭ اۋەلى قازاقتىكى. ەندەشە، بىزگە نەگە وسىنداي ۇلتتىق ماسەلەلەردى قامتيتىن ءبىر زاڭ قابىلداۋ دا ارتىق بولا قويماس ەدى عوي. سوندا قازەكەم ءبىرىن-ءبىرى «ۆالەنتين كۇنىمەن» دە، «تاتيانا كۇنىمەن» دە قۇتتىقتاۋدى توقتاتار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟!

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz