جىندى ادام جازبالارى
لۋ سين (شىن اتى چجوۋ شۋجەن)
1881-1936 جىلدارى ءومىر سۇرگەن قىتاي جازۋشىسى، اقىن، اۋدارماشى، قوعامدىق قايراتكەر. XX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قىتاي ادەبيەتى مەن قوعامدىق – ساياسي ويىنىڭ دامۋىنا قوماقتى ۇلەس قوسقان، قازىرگى قىتاي ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى.
لۋ سين
جىندى ادام جازبالارى
اعايىندى ح – قازىر مەن ولاردىڭ فاميليالارىن اتامايمىن، – بۇرىن ءبىز ورتا مەكتەپتە وقىعاندا ولار مەنىڭ جاقسى دوستارىم ەدى. سودان كەيىن ءبىز ءبىراز كوز جازىپ قالدىق، كوپ جىلدار ءوتتى، ءبىزدىڭ قاتىناستارىمىز بىرتە-بىرتە ۇزىلە باستادى. جۋىردا مەن اعايىندى باۋىرلاردىڭ بىرەۋى قاتتى ناۋقاستانعانىن كەزدەيسوق ەستىپ، ەلگە بارعاندا جولدا بۇرىلىپ ولارعا سوقتىم، اعايىندىلاردىڭ بىرەۋىن عانا كەزدەستىردىم، اعاسىنان ءىنىسىنىڭ اۋىرعانىن ءبىلدىم.
ء«سىز وسىنشا ۇزاق جول ءجۇرىپ، ءبىزدىڭ حالىمىزدى سۇرايمىن دەپ بوسقا اۋرەلەندىڭىز. ول باياعىدا ءتاۋىر بولىپ كەتكەن، قازىر قازىنا قىزمەتىنە تاعايىندالۋ ءۇشىن N كەتىپ قالدى». سودان سوڭ قاتتى قارقىلداپ كۇلىپ، ەكى كۇندەلىك داپتەردى شىعارىپ، ءىنىمنىڭ اۋىرعان حالدەگى كۇيىن ەسكى دوستارىنا تانىستىرۋعا بولادى، - دەپ ماعان ۇسىندى. مەن كۇندەلىك جازبالاردى الىپ، ۇيگە قايتتىم، جازبالاردى قاراپ شىعىپ، اۋىرعان ادامنىڭ «زارەcى ۇشقان» دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم. جازعاندارىندا تىم شاتاسقان، جۇيەلى بايانداۋ جوق، بايلانىسسىز قۇرىلعان سوزدەر، ايلارى مەن كۇندەرى قويىلماعان، اق قاعازداعى بوياۋ تۇستەرى مەن قولتاڭباسىنا قاراپ كۇندەلىكتىڭ بىرنەشە رەت جازىلعانىن بايقادىم. كۇندەلىككە بايلانىستى كەرەكتى دەگەندەردى دارىگەرلەرگە كورسەتۋ ءۇشىن ىرىكتەپ ءبىر كىتاپقا جيدىم. مەن ونىڭ جازعاندارىنىڭ ءبىر سوزىندە تۇزەگەن ەمەسپىن، ادام فاميليالارىن عانا وزگەرتتىم، ونىڭ بۇعان قاتىسى جوق، ويتكەنى بارلىعى دا ءبىر دەرەۆنيا تۇرعاندارى، ولاردى ەشكىم بىلە بەرمەيدى. كىتاپتىڭ اتاۋىنا قاتىستى ايتايىن دەگەنىم، كۇندەلىك اۆتورى ناۋقاسىنان ايىققان سوڭ ءوزى قويدى، وزگەرتىلگەن ەمەس.
I
جەتىنشى جىلدىڭ ءتورتىنشى ايىنىڭ ەكىنشى كۇنى.
بۇگىن كەشكى اي كەرەمەت جارىق.
مەن وتىز جىلدان استام ۋاقىت جارىق اي كورمەدىم، جارىق ايدى كورگەندە كوڭىلىم كوتەرىلىپ قالدى. مەنىڭ وتىز جىلعى ءومىرىم قاراڭعىلىقتا وتكەنىن جاڭا عانا ءتۇسىندىم. بىراق ۇنەمى ساقتانۋ كەرەك. ويتپەسە چجاو اۋلاسىنداعى يت.... يت كوزدەرى نەگە ماعان تەسىلە قاراي بەرەدى؟
مەنىڭ ۇرەيىم نەگىزسىز ەمەس …
II
بۇگىن اي ءتىپتى جارىق ەمەس، بۇل جاقسىلىق ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندىم. تاڭەرتەڭ اۋلادان ساقتانىپ شىقتىم. چجاو گۋي-ۆەننىڭ ماعان كوزقاراسى تۇسىنىكسىز: ول مەنەن نە قورقادى، نە كوزىمدى قۇرتقىسى كەلەدى. ونىڭ قاسىندا تۇرعان جەتى-سەگىز ادام دا ءوزارا مەن تۋرالى سىبىرلاسىپ تۇر. سونىمەن بىرگە ولار قورقىپ تۇر، مەن ەستىپ قالماسىن دەپ سەسكەنەدى. جولدا كەلە جاتىپ كىمدى كورسەم بولدى، ءبارى وزدەرىن سولاي ۇستايدى. اسىرەسە، بىرەۋى ماعان تىم اشۋلى، مەنى كورە سالىپ، ەزۋىن ايقارا اشىپ، قارقىلداي باستادى. مەنىڭ باشپايىمنان باسىما دەيىن مۇزداپ كەتتى، ولاردىڭ دايىندىعى اياقتالعان شىعار دەپ شەشتىم.
بىراق مەن قورىققان جوقپىن، ءوز جونىممەن جۇرە بەردىم. الدىمدا بارا جاتقان بالالاردا مەن تۋرالى ايتىپ كەلە جاتتى. ولاردىڭ كوزدەرى چجاو گۋي-ۆەن كوزى سياقتى قارا شويىنداي جىلتىرايدى. مەن بالالاردى قانداي جامان قىلىعىممەن رەنجىتتىم، ولار مەنى نە ءۇشىن جەك كورەدى ەكەن دەپ ويلادىم. مەن ارمەن شىداي المادىم: «سەندەرگە ءوزى نە كەرەك؟» دەپ ايقايلاپ جىبەردىم، ولار قاشا جونەلدى.
جولدا كەلە جاتىپ: مەن چجاو گۋي-ۆەندى قالاي رەنجەتتىم، الدىمدا كەزدەسكەن مىنا ادامداردى قانداي جات قىلىعىممەن رەنجەتتىم، وسىدان جيىرما جىل بۇرىن گۋ ءتسزيۋدىڭ كىرىسى مەن شىعىسىن تىركەيتىن ەسكى كىتابىن اياعىممەن تاپتاعانىم ءۇشىن بە، سوندا گۋ تسزيۋ مىرزا بۇل قىلىعىما وكپەلەگەن-ءدى. چجاو گۋي-ۆەن ونىمەن تانىس ەمەس قوي، مۇمكىن سول قىلىعىم تۋرالى وعان دا وسەك جەتىپ، سودان سوڭ گۋ ءتسزيۋدى قولداپ جۇرگەن شىعار; سول ءۇشىن باسقالاردى ماعان قارسى قويىپ ءجۇر مە؟ ال بالالار؟ ولار ول كەزدە بۇل دۇنيەگە كەلگەن جوق ەدى، ولار بۇگىن ماعان نەگە تەسىلىپ قارايدى؟ الدە مەنەن قورقادى ما، نە مەنىڭ كوزىمدى جويعىسى كەلەدى مە؟ وسىنىڭ ءبارى مەنى شوشىتادى، ىشتەي قىنجىلتادى.
تۇسىنەمىن. بالكىم اتا-انالارى ۇيرەتكەن شىعار؟
III
تۇنىمەن كوزىم ىلىنبەدى. كەز كەلگەن ءىستى جان- جاقتى بىلگەندە تۇسىنەدى ەكەنسىڭ!
ۋەزد باستىعى بۇل ادامداردىڭ مويىندارىنا قامىت كيگىزگەندە، پومەششيكتەر ولاردى بەتتەرىنەن ۇرعاندا، ۋەزد باسقارماسىنىڭ كۇزەتشىلەرى ايەلدەرىن تارتىپ العاندا، ولاردىڭ اكە - شەشەلەرى بەرەشەكتەن قۇتىلا الماي ءولىپ جاتقان كەزدىڭ وزىندە ولاردىڭ ءجۇزى كەشەگىدەي ۇرەيلى، قورقىنىشتى بولعان ەمەس.
كوشەدە جولىققان ايەل ماعان تىم ەرسى كورىندى، ول ءوزىنىڭ ۇلىن ۇرىپ جاتىپ: «مەن ساعان كورسەتەيىن! سەنى تىستەپ الماي تىنىشتالمايمىن!» دەپ ايقاي سالدى. ال ونىڭ كوزدەرى ماعان تەسىلىپ تۇردى. مەن ايەلدەن قورىققانىمدى جاسىرا المادىم. اقسيعان ازۋ تىستەرىن كورسەتىپ، ماعان سىقىلىقتاپ تۇردى. چەن بەسىنشى جۇگىرىپ كەلىپ، مەنى ۇيگە سۇيرەپ كىرگىزدى.
ۇيگە سۇيرەپ كىرگىزدى…. ۇيدەگىلەر بولسا مەنى تانىمايتىن سىڭاي كورسەتتى; ولاردىڭ كوزدەرى دە بولەك، سولارعا ۇقساس.... بولمەگە كىردىم، تاۋىقتى، نە ۇيرەكتى تورعا قاماعانداي ەسىكتى قۇلىپتاپ، قاماپ تاستادى. نە بولعانىن تۇسىنبەيمىن.
بىرنەشە كۇن بۇرىن قاسقىرلار دەرەۆنياسىنان قۋاڭشىلىقتان ەگىن شىقپاعانىن جەتكىزۋگە جالعا جەر الۋشى كەلدى، ول اعاما اۋىل ادامدارى جينالىپ ءبىر زالىم ادامدى ءولتىرىپ; ونىڭ جۇرەگى مەن باۋىرىن سۋىرىپ، ەرجۇرەك بولۋ ءۇشىن قۋىرىپ جەگەندەرىن ايتتى. مەن اڭگىمەگە ارالاسايىن دەپ ەدىم، جەردى جالعا الۋشى مەن اعام بىرنەشە رەت ماعان كوز تىكتى. بۇگىن مەنىڭ تۇسىنگەنىم، ولاردىڭ دا كوزدەرى ءدال كوشەدە تۇرعان ادامداردىڭ كوزدەرىندەي بولاتىن.
مەن بۇنى ويلاعاندا باسىمنان باشپايىما دەيىن تىتىركەنىپ كەتتى.
ەگەر ولار ادام جەيتىن ادامداردان بولسا، ولار مەنىدە جەۋى مۇمكىن.
ويلاپ كورىڭىزشى! ايەلدىڭ «سەنى تىستەپ الامىن» دەگەن ايقايى، جۇزدەرى قارا، اقسيعان ءتىستى ادامداردىڭ قارقىلداعان كۇلكىلەرى، جەر جالداۋشىنىڭ اعاما ايتقان اڭگىمەسى – ءبارى تەكتەن تەك ەمەس. ايەلدىڭ ءسوزى – ۋ، ادامداردىڭ قارقىلداپ كۇلگەندەرى – قايرالعان پىشاق، ولاردىڭ وتكىر، اقسيعان تىستەرى، ادامداردى جەۋگە ىڭعايلى قۇرال.
مەن زۇلىم ەمەسپىن، گۋ ءتسزيۋدىڭ كىرىسى مەن شىعىسىن تىركەيتىن ەسكى كىتابىن اياعىممەن تاپتاعاننان كەيىن ولاي ەمەس دەۋدىڭ ءوزى قيىن شىعار. ءسىرا، ولار ماعان قارسى بىردەڭە ويلاستىرىپ ءجۇر، مەن ونى بىلمەي الەكپىن. سونىمەن بىرگە ولارعا رەنجىسەڭ بولدى، سەنى دۇشپان كورىپ شىعا كەلەدى. اعامنىڭ ماعان: «ەڭ جاقسى ادام ەگەر وعان قارسى ءسوز ايتساڭ جاۋاپ قايىراتىن ادام، ال ەڭ جامان ادام ونىڭ قارسى سوزىنە قۇلاق اسپايتىن ادام، سەنى ءارتۇرلى: «قانداي اقىلدى، كوپ بىلەتىن ادام، قالعاندارى وعان تەڭ ەمەس» دەپ ماقتاي جونەلەدى، - دەپ اقىل ايتقانى ەسىمدە. جالپى ادام جەيتىندەر تۋرالى اڭگىمە قوزعاعاندا ولاردىڭ شىن نيەتتەرىن تۇسىنە المايمىن.
كەز كەلگەن ءىستى ونى جان- جاقتى بىلە باستاعاندا تۇسىنەسىڭ. بۇرىن ادامداردىڭ ءبىرىن ءبىر جەيتىنى تۋرالى مەن تاريحتان از دا بولسا بىلەتىنمىن. بۇنى ءبىلۋ ءۇشىن تاريح كىتابىن اشتىم، كىتاپتا كۇندەر كورسەتىلمەگەن، بىراق ءاربىر بەتى «ادامگەرشىلىك»، «ادىلدىك»، «مورال» جانە «ىزگىلىك» [1] دەگەن سوزدەرگە تولى بولاتىن. تۇندە ۇيىقتاي المادىم، ءتۇنى بويى كىتاپتى مۇقيات وقىدىم، ءبىر مەزگىلدە سويلەم جولدارىنىڭ استى «ادام جەۋشى» دەگەن ءبىر سوزبەن ايعىزدالىپ جازىلعانىن كوردىم.
وسى ءسوز مەنى مۇقاتا كۇلىپ، تىكەلەي قاراپ، كوز الدىمدا تۇرىپ الدى.
مەن اداممىن، ال ولار بولسا مەنى جەگىسى كەلەدى!
IV
تاڭەرتەڭ تۇنگى ويىمنان تىنىشتالىپ وتىرعانىم سول ەدى چەن بەسىنشى كىردى. ول قايناتىلعان بالىق الىپ كەلدى، بالىق كوزدەرى اقشيعان، بالىقتىڭ اۋزى سول ادامداردىڭ اۋىزىنداي اشىلىپ، قورقىنىشتى كوزدەرى ادامدى جەۋدى كوزدەگەن ادامنىڭ كوزىنە ۇقسايدى. بىرنەشە كەسەگىن الىپ جەدىم، تۇسىنىكسىز بىلامىق، بالىق ەمەس، ادام ەتىنە ۇقسايدى، مەن قۇسىپ جىبەردىم.
«چەن قۇرداس، – دەدىم، – اعاڭا ايتىپ بار، مەن جالىقتىم، باق ىشىندە ءجۇرىپ كەلگىم كەلەدى». چەن جاۋاپ بەرمەدى، كەتىپ قالدى. بىراق قايتىپ كەلىپ ەسىك اشتى.
مەن ورنىمنان قوزعالماي ولاردىڭ ارتىنان باعىپ تۇردىم: ماعان نە ىستەمەكشى ەكەن؟ مەنى بوساتپايتىنىن بىلەمىن. مىنا، قارا! اقىرىن باسىپ اعام ءبىر قارتتى ماعان قاراي ەرتىپ كەلەدى. قارتتىڭ كوزدەرى ىزعارلى، مەن بايقاماسىن دەپ تۇنجىراپ العان، كوزىلدىرىك استىنان بىلدىرتپەي كوز قيىعىن سالادى. اعام مەنەن: «بۇگىن سەن ءوزىڭدى جاقسى سەزىنەسىڭ بە؟» دەپ سۇرادى. مەن: ء«يا» دەپ جاۋاپ بەردىم. اعام ءسوزىن جالعاستىرىپ: «مەن حە دوكتوردى سەنى قاراسىن دەپ شاقىردىم» دەدى. كيىنىپ العان قارت - قانىشەر!- ەكەنىن بىلسەم دە، مەن: «جاقسى!» دەدىم. مەنىڭ تامىرىمدى تەكسەرۋدى سىلتاۋراتىپ، ول قانشالىقتى مەنىڭ سەمىز ەكەنىمدى انىقتايدى، سول ءۇشىن ادام ەتىنەن وعان دا ۇلەس تيەدى. ماعان قورقىنىشتى ەمەس. مەن ادام ەتىن جەمەسەم دە، ولاردان الدەقايدا ەرجۇرەكپىن. مەن جۇدىرىعىمدى قىسىپ، شالعا قولىمدى سوزدىم، ونىڭ قالاي تەكسەرەتىنىن قارادىم. ول كوزىن جۇمىپ، تامىر سوعىسىمدى ۇزاق سيپاپ، كوپ تولعاندى، سودان سوڭ قۇتىرعان كوزدەرىن اشىپ: «ەشتەڭە ويلاماسىن، بىرنەشە كۇن تىنىشتىقتا ۇستا، سوندا ءبارى جاقسى بولادى» دەدى.
«ەشتەڭە ويلاماسىن، بىرنەشە كۇن تىنىشتىقتا ۇستا». ەندى تۇسىنىكتى: ماي قاشقانشا ۇستا دەگەنى عوي، ولارعا سوندا مەنىڭ ەتىم كوپ تيەدى; ال ء«بارى جاقسى بولادى» دەگەنى نە ەكەن. ولار وتە ارام پيعىلداعى ادامدار، ادامدى جەگىسى كەلەدى، ونىسىن جاسىرادى، مىنە قىزىق- بىردەن ىسكە كىرىسۋگە قورقادى! مەن دە ءوزىمدى ۇستاي الامادىم، قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردىم. مەن وزىمە ريزا بولدىم. ولارعا تۋرا قاراپ، قارسى تۇردىم. ماعان قارسى تۇرا الماي، ولاردىڭ ءتۇرى وزگەرىپ سالا بەردى. مەن قارسىلىق كورسەتكەن سايىن، ولار مەنى جەگىسى كەلەدى، – ولارعا دا مەنىڭ باتىلدىعىم جۇقتى. قارت بولمەدەن شىعىپ، ەسىكتەن ءسال الشاق كەتىپ، اعاما اقىرىن: «تەز جەپ قويالىق» دەدى. اعام بۇعان كەلىسىپ، باسىن شۇلعىدى. «سەن دە بىرگە ەكەنسىڭ عوي!» بۇل توسىن جاڭالىق بولعانمەن قيسىنى بار. مەنى جەگىسى كەلەتىن قاراقشىلار اراسىندا مەنىڭ اعام دا بار بولىپ شىقتى!
مەنىڭ اعام – ادام جەگىش!
مەن – ادام جەگىشتىڭ ءىنىسىمىن!
مەنى دە جەيدى، ءسويتىپ مەن ادام جەگىشتىڭ ءىنىسى بولىپ قالامىن.
V
سوڭعى كۇندەرى مەنىڭ باستاپقى ويىم بىرتىندەپ وزگەرە باستادى: كيىنىپ العان قارت مەيلى جەندەت بولماسىن، شىن مانىندەگى دارىگەر بولسىن، بىراق ءبارىبىر ادام جەگىش. ولاردىڭ عىلىمى نەگىزىن قالاۋشى لي شي-چجەن [2] «تامىرلار مەن شوپتەر» دەگەن كىتابىندا بولسا كەرەك، ادام ەتىن ءپىسىرىپ جەۋگە بولادى دەيدى. بۇدان كەيىن شالدىڭ ادامدى جەمەيدى دەگەنگە سەنۋگە بولادى ما؟
سونداي-اق، مەن تۋعان اعاما بەكەر جالا جاپپايمىن. ەجەلگى ماتىندەردىڭ ءمانىن ماعان تۇسىندىرە وتىرىپ، اعام: «بالالارمەن الماسۋ جانە ولاردى جەۋگە» [3] بولاتىنى تۋرالى ايتتى. اقىماق ادام تۋرالى ءبىر اڭگىمە ايتىلعاندا ول: «ونىڭ ەتىن جەۋ كەرەك، تەرىسىن توسەنىش ەتۋ كەرەك» [4] دەگەن سوزدەرى ەسىمە تۇسەدى. ول كەزدە مەن كىشكەنتاي ەدىم، زارەم ۇشىپ، جۇرەگىم قاتتى سوقتى.
اعام قاسقىرلار دەرەۆنياسىنان كەلگەن جالگەردىڭ «ادامدى ءولتىرىپ جۇرەگى مەن باۋىرىن جەگەندەرى تۋرالى» ايتقانىنا ول ەشبىر تاڭدانبادى. كەرىسىنشە اعام ايتقاندارمەن كەلىسىپ، باسىن يزەپ تۇردى. ول قازىر دە بۇرىنعى قالپىندا قالدى. ەگەر ول بالالاردى الماسىپ جانە كىمدى بولسا دا جەۋگە بولادى دەپ سانايتىن بولسا، وندا كىمدى بولسا دا الماسىپ، كىمدى بولسا دا جەۋگە بولادى دەگەنى ەمەس پە. ونىڭ ادىلدىك تۋرالى ايتقان پىكىرلەرىنە بۇرىن مەن سەنەتىنمىن، ەندى اعام ادالدىق تۋرالى قانشا ايتسا دا اعامنىڭ ەرىندەرى ادام ەتىمەن مايلانعان، ونىڭ جۇرەگى ادام ەتىن جەۋ تۋرالى ويعا تولى ەكەنىن بىلەمىن.
VI
قاراڭعى تۇنەك، بىلمەيمىن: كۇن بە، الدە ءتۇن بە؟ چجاو اۋلاسىندا يت تاعى دا ۇرەدى.
ارىستاننىڭ ايبارىنداي، قوياننىڭ ۇرەيىندەي، تۇلكىنىڭ قۋلىعىنداي.
VII
مەن ولاردىڭ ايلاسىن ءتۇسىندىم، بىردەن ولتىرگىلەرى كەلمەيدى، مەنىڭ وشىككەنىمنەن قورقىپ، ولتىرە المايدى. سوندىقتان دا ولار ءوز ارا بايلانىستا، بارلىق جەرگە قاقپاندار،تورلار قۇرعان، مەنىڭ ولارعا ءوزىم كەلىپ تۇسكەنىم كەرەك. بىرنەشە كۇن بۇرىن كوشەدە تۇرعان ەركەكتەر مەن ايەلدەردى ەسكە الىڭىز، اعامنىڭ ءجۇرىس تۇرىسىنا قاراڭىز، ولاردىڭ ماقساتىنا ءجۇز پروتسەنتكە كوزىڭىز جەتەدى. مەن ءۇشىن ەڭ دۇرىسى بەلبەۋىمدى شەشىپ، بورەنەگە لاقتىرىپ، ونى جاقسىراق بۋىپ، اسىلىپ قالۋ، سوندا ولار كىنالى بولمايدى، وزدەرىنىڭ استىرتىن ماقساتىنا جەتكەندەرىنە قۋانىپ، قارق - قارق كۇلەتىن بولادى. ال ودان دا جاقسىسى، ولارعا: مەنىڭ قورقىنىشتان، قايعىدان ولگەنىم كەرەك، ول كەزدە مەنىڭ ەتىم ولارعا اسا ءبىر سەمىز بولا قويماسا دا، بىراق بۇل جاعدايدا دا ولار باستارىن تاعى ءبىر يزەپ، ىشتەرىنەن قۋاناتىن بولادى.
ولار ادام ەتىن جەۋدى عانا بىلەدى! كىتاپتا جازىلعانداردان بىلەتىنىم، گيەنا – دەگەن حايۋان بار، جيىركەنىشتى جانۋار، اسىرەسە كوزدەرى جيىركەنىشتى. ولىمتىكتەرمەن قوررەكتەنەدى: جەمتىگىن ۋاقتاپ سىندىرادى ەكەن دە، سودان كەيىن ءىرى سۇيەكتەرىمەن قوسا بىرگە جۇتادى. ول تۋرالى ويلاۋدىڭ ءوزى– قورقىنىشتى. گيەنا قاسقىر تەكتەس، ال قاسقىر يت تۇقىمداستارعا جاتادى. ءۇشىنشى كۇنى چجاو اۋلاسىنداعى يت بىرنەشە رەت ماعان قارادى، تۇسىنىكتى: يت تە سولارمەن بىرگە. سەن مەنى الداي المايسىڭ، باسىن جەرگە سالبىرتقان شال.
اسىرەسە اعامدى ايايمىن. ولدا ادام عوي، ول نەگە كىشكەنە بولسا قورىقپايدى؟ قاراقشىلارعا قوسىلعانى از بولعانداي: ءوزىنىڭ ءىنىسىن، مەنى جەگىسى كەلەدى. ول – ادام ەتىن جەۋ بۇرىنعى ەسكىدەن قالعان، كۇنا ەكەنىن، ادامنىڭ سانالى تۇردە ادامگەرشىلىكتەن جۇرداي بولاتىنىن بىلمەگەنى مە؟ ادام جەيتىندەردى لاعىنەت اتسىن، مەن اعامدى ادامدى جەۋدەن بەتىن قايىرىپ الامىن، اعامنان باستايمىن.
VIII
تەگىندە ايتىلعان بۇل دالەلدەرىم ولار ءۇشىن مۇلدەم تۇسىنىكسىز بولۋى كەرەك.
كۇتپەگەن جەردەن ءبىر ادام كەلدى: تۇرىنە قاراعاندا جيىرمالار شاماسىندا، ودان ۇلكەن ەمەس. مەن وعان دۇرىس قاراي المادىم. جىميىپ قالقىپ تۇرعان بويى ، ول باسىن يزەدى. ونىڭ كۇلكىسى دە جىمىسقى. مەن:
– ادامدى جەۋ – بۇل دۇرىس پا؟ –دەپ سۇرادىم.
ول بۇرىنعى كۇلگەن قالپىندا:
– بيىل اشتىق جوق، ادام جەۋدىڭ قاجەتى نە؟ - دەپ جاۋاپ بەردى.
مەن بىردەن ول دا قاراقشىلاردان ەكەندىگىن ءتۇسىندىم، ول دا ادام جەيتىن ادام. مەنىڭ باتىلدىعىم ءجۇز ەسەلەنىپ، سۇراق قويىپ ونى قيناي باستادىم:
– «دۇرىس پا؟»
– بۇل تۋرالى سۇراپ نە كەرەگى بار؟ ءوزىڭ قالجىڭباس ەكەنسىڭ،.... بۇگىن اۋا رايى قانداي جاقسى.
شىنىندا اۋا رايى جاقسى، كۇن جارىق ەدى.
– جوق، سەن جاۋاپ بەر: «دۇرىس پا؟»
ول جىعىلدى. سوسىن كىبىرتىكتەپ:
– جو…دەپ جاۋاپ بەردى.
– دۇرىس بولماسا؟ نەگە ولار ادام جەيدى؟
– بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس….
– بولۋى مۇمكىن ەمەس؟ قاسقىرلار دەرەۆنياسىندا اشىق تۇردە ادام جەيدى، ونىڭ ۇستىنە بۇل تۋرالى كىتاپتا جازىلعان.
ونىڭ ءتۇرى وزگەرىپ، ءتىپتى ءجۇزى قارا شويىنداي بوپ كەتتى. ماعان قادالىپ تۇرىپ الدىم، ول:
– قايدان بىلەيىن، مۇمكىن سولاي شىعار. بۇرىن عاسىرلار بويى سولاي بولدى ەمەس پە؟
– عاسىرلار بويى سولاي، دۇرىس شىعار؟
– سەنىمەن داۋلاسقىم كەلمەيدى. دۇرىسى ولاي ايتپاعانىڭ ءجون، ويتپەسەڭ ءوزىڭ كىنالى بولاسىڭ!
مەن اڭ - تاڭ بولىپ اتىپ تۇردىم، بىراق الگى ادامنان ءىز دە قالمادى. مەنى تاڭقالدىرعانى، ول مەنىڭ ىنىمنەن الدەقايدا كىشى، ول قاراقشىلارمەن بىرگە ەكەنى ماعان ءمالىم بولدى. ارينە، وعان اتا –انالارى ۇيرەتتى، ول ءوز كەزەگىندە بالاسىن ۇيرەتتى، ءيا، سوندىقتان دا بالالار ماعان وشىگىپ قارايدى.
IX
ولار ادام جەيدى، ەندى وزدەرىن جەمەسە ەكەن دەپ قورقادى، سودان بىرىنەن ءبىرى سەزىكتەنەدى....
ەگەر دە ولار بۇل ويلارىنان قايتسا، قانداي جاقسى بولار ەدى، وزدەرىنىڭ جۇمىستارىن ىستەسە، قىدىرسا، ۇيىقتاسا. ول ءۇشىن ولار نەبارى كەدەرگىدەن اتتاپ ءوتۋ كەرەك. ونىڭ ورنىنا اراقشىلىق ۇيىمداستىردى جانە ءبارى: اكەلەرى، بالالارى، اعالارى، ايەلدەرى، دوستارى مەن تىپتەن تانىمايتىن ادامدار ءوز- ارا قولداپ، كوڭىل كونشىتەدى، ءتىپتى ءولىم الدىندا العان بەتتەرىنەن دا قايتقىسى كەلمەيدى، كەدەرگىدەن وتكىلەرى كەلمەيدى.
X
ەرتەمەن اعامدى ىزدەپ شىقتىم: ول تابيعاتقا ءسۇيسىنىپ، اۋلا ىشىندە تۇر ەكەن; مەن ونىڭ ارتىنا كەلىپ، اسىقپاي، سابىرلى كۇيدە:
– اعا، مەن ساعان بىردەڭە ايتۋىم كەرەك، -دەدىم.
– تىلەۋىڭ ءبىلسىن، ايتا بەر، – دەپ جاۋاپ بەرىپ، دەرەۋ بۇرىلدى دا، باسىن يزەدى.
– اعا! مەن نەبارى ءبىر اۋىز ءسوز ايتقىم كەلەدى، بىراق مەن ول سوزدەردىڭ ءوزىن دە جەتكىزە المايمىن! بۇرىن جابايى ادامدار ادام ەتىن جەگەن شىعار. ارتىنان كوزعاراستارى وزگەرىپ، ادام ەتىن جەۋدەن باس تارتقان، وزدەرىنىڭ پيعىلدارىن تۇزەتىپ، ادامعا اينالدى، ناعىز ادامعا اينالدى، ال قايسىبىرى وسى كۇنگە دەيىن ادام جەۋمەن شۇعىلدانىپ كەلەدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋى قۇرت سياقتى: بالىققا، قۇسقا، مايمىلعا، كەيبىرەۋى ادامعا اينالىپ دامىدى، ال باسقالارى جەتىلۋگە تىرىسپادى، وسى كۇنگە دەيىن قۇرت كۇيىندە قالدى. قۇرتتى مايمىلمەن سالىستىرعاندا زياندى جاندىك ەمەس، ادام جەمەيتىندەردى ادام جەيتىندەرمەن سالىستىرعاندا ادام جەيتىندەر جيركەنىشتى.
ي يا ءوزىنىڭ ۇلىن ءپىسىردى [5] جانە تسزە مەن چجوۋ جەۋگە بەردى، ويتكەنى سوناۋ ەجەلگى كەزدەن سولاي بولىپ كەلدى. كىم ءبىلسىن، سول كەزدەن بەرى، پانگا كوكتى جەردەن بولگەن ساتتەن باتاپ، ي يا ۇلىن جەگەن ساتكە دەيىن; ي يا ۇلىنىڭ وقيعاسىنان سيۋي سي-لين وقيعاسىنا دەيىن; [6]، قاسقىرلار دەرەۆنياسىندا ادامدى جەگەنگە دەيىن قانشا ادامدى ادام جەدى؟ بىلتىرعى جىلى قالادا قىلمىسكەردى جازالاعان كەزدە كوكىرەك اۋىرۋىنا شالدىققان بىرەۋ ولتىرىلگەن قىلمىسكەردىڭ قانىنا توقاشىن باتىرىپ [7]، ونى جالادى.
ولار مەنى دە جەگىسى كەلەدى، ارينە، سەن جالعىزسىڭ، ولارعا سەن قارسى تۇرا المايسىڭ، قاۋقارىڭ جوق. سەن نەگە قاراقشىلارعا ىلەستىڭ؟ ادام جەۋدەن جاقسىلىق كۇتپە! ەگەر ولار مەنى جەيتىن بولسا، ءبىر كۇنى سەنى دە جەۋى مۇمكىن، سودان سوڭ ءبىرىن - ءبىرى جەيدى. بىراق تۇزەلۋگە بولادى، سوندا عانا ادامدار ورتاسىندا تىنىشتىق ورنايدى. وسى كۇنگە دەيىن ەشتەڭە ىستەۋگە بولماسا دا، بارلىق كۇشىمىزدى ءبىز جيناپ، بىرگە وزگەرتۋىمىز كەرەك; ايتشى، بۇل مۇمكىن عوي؟ اعا، سەنىڭ ويىڭشا، بۇل مۇمكىن ەمەس پە; وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن جالعا الۋشى جەر قۇنىن تومەندەتۋدى سۇراعاندا سەن وعان كەلىسپەدىڭ عوي....
باسىندا اعام سالقىن كۇلگەنمەن، مەن وعان ويىمدى ايتقان سايىن ء جۇزى ۋىتتانا باستادى، ال ونىڭ جاسىرىن پيعىلىن اشەكەرلەگەندە ءجۇزى قارايىپ، ءتىپتى اجارى قاشتى.
قاقپا ارتىندا ادامدار توبى تۇر: ولاردىڭ ىشىندە چجاو گۋي-ۆەن ءوزىنىڭ يتىمەن ءجۇر. ولار مويىندارىن سوزىپ، قىمتىرىلىپ قاراپ تۇر. كەيبىرەۋلەرىنىڭ بەت الپەتى تانىلمايدى، ولار جاۋلىق بايلاپ العانداي، ال قالعاندارى سول كۇندەگىدەگىدەي اقسيعان اق ءتىستى، قارا ءجۇزدى ادامدار. ولار ۇندەمەي ميىقتارىنان كۇلەدى. مەن ولاردىڭ ءبىر بورىكتىڭ استىندا جينالعاندارىن، ولاردىڭ ادام جەيتىندەر ەكەنىن بىلەمىن. بىراق تا ولاردىڭ ىشىندە ءارتۇرلى ويلايتىن ادامدار بار ەكەنىن بىلەمىن; بىرەۋلەرى، بۇرىنعىداي ادام جەۋگە بولادى دەپ تۇسىنەدى، ال ەندى بىرەۋلەرى ادامدى جەۋگە بولمايتىنىن بىلسە دە، ادام ەتىن جەگىسى كەلەدى. ولار جاسىرىن پيعىلدارىن بىلمەسە ەكەن دەپ قورقادى، مەنىڭ سوزدەرىمدى ەستىپ، ىشتەرىنەن ۇندەمەي كۇلىپ تۇر،ءتىپتى ەرىندەرىن دە جىبىرلاتپايدى.
– جوعالىڭدار ءارى! ەسى اۋىسقان ادامعا قاراعاننىڭ نەسى قىزىق!
مەن ولاردىڭ تاعى ءبىر ايلاسىن ءتۇسىندىم. ولار وزدەرىنىڭ تۇزەلگىسى كەلمەگەندەرىمەن قويماي، ەسى اۋىسقان ادام رەتىندە مەنى ءبىر جەرگە تىعىپ تاستاعىسى كەلەدى. مەنى جەگەننەن سوڭ بۇل ىستەرى جاپقان كۇيىندە قالادى، ۋاقىت وتكەن سايىن ولاردى قولدايتىندار تابىلادى دەپ ويلايدى. ءدال وسىنداي جاعداي تۋرالى جەردى جالعا الۋشى دا ايتقان بولاتىن. ءبارى دە جوسپار بويىنشا جاسالعان.
چەن بەسىنشى ول دا اشۋلى، ماعان جۇگىرىپ كەلدى. بۇل ادامدار مەنىڭ اۋزىمدى قانشاما جابامىن دەسە دە، مەن ولارعا: ء«الى دە كەش ەمەس، ءتاۋبالارىڭا كەلىڭدەر، وداندا شىن كوڭىلدەرىڭمەن ادام جەۋدەن باس تارتىڭدار! كەلەشەكتە جەر ۇستىندە ادام جەگەندەر قالمايدى» دەپ ايقايلادىم. ەگەر سەندەر تۇزەلمەسەڭدەر، ومىرلەرىڭ اياعىندا وزدەرىڭدە جەم بولاسىڭدار. سەندەر قانشا ما كوبەيسەڭدەر دە، ناعىز ادامدار قاسقىر اۋلايتىن اڭشىلار سياقتى سەندەردىڭ كوزدەرىڭدى جويادى، قۇرتتاردى جويعانداي قۇرتىپ جىبەرەدى!
چەن بەسىنشى قاراقشىلاردى قۋىپ جىبەردى. اعام دا ءبىر جاققا كەتتى. چەن بەسىنشى بولمەگە قايتۋىما كوندىردى. بولمە – تاس قاراڭعى. بورەنەلەر مەن تىرەگىشتەر باسىم ۇستىندە تەربەلە باستادى جانە تەربەلەلىس كۇشەيە ء تۇستى.... بورەنەلەر ۇستىمە قۇلاپ جاتتى....
ادام توزگىسىز اۋىر، قوزعالا المايمىن: ولارعا مەنىڭ ولگەنىم كەرەك. مەن قيىندىقتىڭ جەڭىل ەكەنىن ءتۇسىندىم، تەرلەپ - تەپشىپ، ورمەلەپ شىقتىم. مەن ولارعا: «دەرەۋ تاۋباعا كەلىڭدەر، بەتتەرىڭنەن قايتىڭدار! كەلەشەكتە ادام جەيتىندەرگە جەر ۇستىندە ورىن جوق.…» دەيمىن.
XI
كۇن شىقپادى، ەسىك تە جابىق، اشىلمايدى: كۇنىنە ەكى مەزگىل تاماق بەرەدى. مەن تاماق ءىشۋ ءۇشىن تاياقشامدى قولىما الامىن، ءبىر كەزدە اعام ويىما تۇسەدى: كىشكەنتاي قارىنداسىمنىڭ ولىمىنە اعام – جالعىز ءوزى كىنالى ەكەنىن بىلەمىن. وسى كۇنگە دەيىن، قارىنداسىمنىڭ سۇيكىمدى، مۇڭدى بەينەسى كوز الدىمدا تۇرادى. ول نەبارى بەس جاستا ەدى. انام دامىلسىز، جىلاي بەردى، اعام انامدى جىلاماۋعا كوندىردى; ويتكەنى قارىنداسىمدى ول جەدى، ال انامنىڭ كوز جاسى جانى قينالعاننان شىعار. ەگەر اعامدا جان ازابىن تۇسىنەتىن بولسا....
قارىنداسىمدى اعام جەدى: انام بۇنى ءبىلدى مە مەن ونى بىلمەيمىن؟
بىلگەن شىعار دەپ ويلايمىن، بىراق ول جۇمعان اۋزىن اشپادى، تەك جىلاي بەردى، – وسىلاي بولۋى كەرەك دەپ ساناعان شىعار. تاعى ءبىر ەسىمدە قالعانى، مەن بەس جاستا، مۇمكىن ودان دا جاس بولعان شىعارمىن، ءۇي الدىندا دەمالىپ وتىرعانمىن، اعام قاسىما كەلىپ: ەگەر دە اكەسى نەمەسە اناسى اۋىرىپ قالعان كەزدە ۇلى ءوزىنىڭ دەنەسىنەن ەتىن كەسىپ، ونى قايناتىپ، اكە- شەشەسىنە بەرۋ كەرەك: سوندا ونى جاقسى ۇل دەپ ايتۋعا بولادى دەگەن بولاتىن. انام سوندا قارسى بولمادى. ەگەر ادام ادام ەتىنەن ءبىر ءۇزىم جەيتىن بولسا، وندا تۇتاس جەۋگە دە بولاتىن دا شىعار. وسى كۇنگە دەيىن انامنىڭ قالاي جىلاعانى ەسىمە تۇسسە، جۇرەگىم جارىلىپ كەتە جازدايدى. ماعان بۇل وقيعا ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنىكسىز.
XII
ويلاۋعا ءحالىم جوق. ءتورت مىڭ جىل بويى ادامدى ادام جەگەن الەمدە ءومىر ءسۇرىپ كەلگەنىمدى بۇگىن عانا ءتۇسىندىم; كىشكەنتاي قارىنداسىم ولگەن كەزدە اعام ءۇي شارۋاشىلىعىن جۇرگىزدى، كىم ءبىلسىن، مۇمكىن ول بىلدىرمەي قارىنداسىم ەتىنەن بىزدەردى دە تاماقتاندىرعان شىعار.
مۇمكىن، مەن مۇنى بىلمەي قارىنداسىمنىڭ ءبىر ءۇزىم جاپىراق ەتىنەن جەگەندە شىعارمىن، ەندى كەزەك مەنىڭ وزىمە كەلدى.…
مەن ءتورت مىڭ جىل ادام ەتىن جەگەن ادامدار ورتاسىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلگەنىمدى قازىر انىق ءتۇسىندىم، ناعىز ادامداردى كەزدەستىرۋ وتە قيىن ەكەن.
XIII
مۇمكىن، ادام ەتىن جەمەگەن بالالار ءالى دە بار شىعار؟
بالالاردى قۇتقارىڭدار!
1918 جىلعى ءساۋىر.
ەسكەرتۋ
اڭگىمە تۇڭعىش رەت «سين تسينيان» («جاڭا جاستار») جۋرنالىندا 1918 جىلعى مامىردا باسىلدى; 1949 جىلى شانحايدا قالاسىندا جارىق كورگەن «لۋ سين: اڭگىمەلەر، ماقالالار، حاتتار» كىتابىندا س.ل. تيحۆينسكي اۋدارماسىندا «دنەۆنيك سۋماسشەدشەگو» دەگەن اتپەن ەندى.
لۋ سين 1918 جىلعى 20 تامىزدا دوسى سيۋي شوۋ –شانعا جازعان حاتىندا، «جىندى ادام جازبالارى» تۋرالى: «قىتايدا ادامگەرشىلىك، مورال جانە ىزگىلىك تۋرالى ىلىمدەر بۇرىننان تامىرىن تەرەڭ جايدى دەيتىن، سوڭعى مەزگىلدە بۇنداي كوزعاراستار كەڭ تارالىپ ءجۇر. تاريحتى وقىساڭ بولدى بۇعان قارسى كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ تەز شەشىمىن تاباتىنىن كورەسىڭ. بۇدان باسقا «جالپى ورتاق اينانى» قاراپ وتىرىپ، قىتايلىقتار ادام جەيتىن ۇلت بولىپ قالىپ وتىرعانىن ءتۇسىندىم، سول كەزدە مەن وسى اڭگىمەنى جازدىم.
1
«ادامگەرشىلىك»، «ادىلدىك»، «مورال» مەن «ىزگىلىك» - كونفۋتسياندىق مورالدىق-ەتيكالىق ءىلىمنىڭ نەگىزگى تۇسىنىكتەرى.
2
لي شي-چجەن
(1518–1593) – ەمدىك وسىمدىكتەر جانە ء داستۇرلى قىتاي مەديتسيناسىنىڭ كەيبىر باسقا دا قۇرالدارى تۋرالى «تامىرلار مەن شوپتەردىڭ نەگىزگى ءتىزىمى» («بەنتساو گانمۋ») كلاسسيكالىق ەڭبەگىنىڭ اۆتورى، تۇڭعىش رەت كىتاپ 1596 جىلى جارىق كوردى.
3
«بالالارمەن الماسۋ جانە ولاردى جەۋ»
– كونفۋتسي قۇراستىرعان «چۋنتسيۋ» («كوكتەم جانە كۇز») جىلناماسىنا «تسزوچجۋان» تۇسىنىكتەمەسىندەگى سويلەم; سۋن كنيازدىعىنان حۋا-يۋان دەگەن بىرەۋ چۋ كنيازدىعىنىڭ اسكەرى باسىپ العانداعى قيىن جاعدايدى وسىلاي سيپاتتاعان ەكەن.
4
«ونىڭ ەتىن جەۋ كەرەك، تەرىسىن توسەنىش ەتۋ كەرەك»
– «چۋنتسيۋ» («كوكتەم جانە كۇز») جىلناماسىنا «تسزوچجۋان» تۇسىنىكتەمەسىندەگى سويلەم; بۇل سوزدەردى تسزين كنيازدىعىنان تسي كنيازدىعىنا قىزمەتكە اۋىسقان چجوۋ چو شەنەۋنىك، ونى تۇتقىنعا العان تسي كنيازدىعىنىڭ شەنەۋنىكتەرى چجي چو مەن گو تسزۋگە ءوزىنىڭ وشپەندىلىگى مەن جەككورىنىشىن بىلدىرگەن ەكەن.
5
ي يا ءوزىنىڭ بالاسىن ءپىسىردى....
ي يا چۋنتسيۋ داۋىرىندە تسي كنيازدىعىندا ءومىر ءسۇردى، ونىڭ بيلەۋشىسى حۋان-گۋن بىردە ەشقاشاندا ءسابي ەتىن جەمەگەنىن ايتادى. ي يا ءوزىنىڭ تۋعان بالاسىن ءپىسىرىپ، حۋان-گۋنگە اكەلەدى، ول وسىلاي ءوز بيلەۋشىسىنە شەكسىز بەرىلگەنىن كورسەتتى.
تسزە جانە چجوۋ
– سيا جانە شان اۋلەتتەرىنىڭ پاتشالارى –قاتال بيلەۋشىلەر. ولاردىڭ ەسىمدەرى جالپى زۇلىمدىق بەلگىسى رەتىندە قولدانىلادى; بۇل جەردە حۋان-گۋن ەجەلگى قاتال بيلەۋشىلەرگە ۇقساتىلادى.
6
سيۋي سي-لين
(1872-1907) – رەۆوليۋتسيونەر، 1907 جىلى مانچجۋر پروۆينتسياسىنىڭ انحۋي گۋبەرناتورى ەن مينگە ءساتسىز جاسالعان قاستاندىقتان كەيىن ۇستالىپ، ءولتىرىلدى، جەندەتتەرى سيۋي سي-ءليننىڭ جۇرەگىن كەسىپ، ەن ءميننىڭ كۇزەتشىلەرىنە جەۋگە بەرگەن.
7
ەجەلگى قىتايدا ەگەر دە اۋىرعان ادام ولىمگە كەسىلگەن قىلمىسكەردىڭ قانىنا توقاشتى باتىرىپ جەسە، كوكىرەك اۋرۋىنان ايىعىپ كەتەدى دەگەن سەنىم بولعان.
تارجىمالاعان سالاۋات كارىم
Abai.kz
