بۇگىندە  تاريحي وتانىنا 1 ملليونعا جاقىن قانداستارىمىز قايتىپ ورالدى. بۇل جەردە «قانداستار» دەگەن ءسوزدى بەكەر قولدانىپ وتىرعان جوقپىز. ويتكەنى ولار كەشەگى ءبىر سۇرقىلتاي زامانداردا امالسىزدان ۇيىرىنەن بولىنگەن ءوز باۋىرلارىمىز. قازاقتا «وزىڭنەن تۋماي ۇل بولماس، ساتىپ الماي قۇل بولماس» دەگەن ءسوز بار. بۇگىندە قازاق ءۇشىن «وزىنەن تۋعان ۇل» كىم؟ ول وسى ەلىم دەپ، جەرىم دەپ كەلىپ جاتقان اعايىن. قازاقتىڭ قارا بالاسى. ال، ساتىپ الار «قۇل» كىم؟ ول جان باعىسقا كەلىپ جۇرگەن، ءتىلى، ءدىلى بوتەن جات جۇرتتىق كەلىمسەكتەر. ولار ءتۇبى ەل بولمايدى. ال سەنىمەن ەل بولاتىن، تىرلىگى دە، تاعدىرى دا بىتە قايناسىپ، تۇتاسىپ كەتەتىن، ەل باسىنا كۇن تۋسا تۋ تۇبىندە تۇرىساتىن سول «وزىڭنەن تۋعان ۇل» بولماق.

قازىر الماعايىپ زامان باستالدى. الەمدىك ءىرى ەلدەر دۇنيەجۇزىندەگى رەسۋرستار مەن ىقپال ايماعىن قايتا بولىسكە سالۋعا كىرىستى. قۇندىلىقتار وزگەردى. الەمدە زورلىقتى كۇشكە زورلىقتى كۇشپەن جاۋاپ بەرۋ ادەتكە اينالدى. قۇدايعا شۇكىر، ەلباسىنىڭ سىندارلى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا، قازاقستان بەيبىتشىلىك ارالى ىسپەتتى ءوزىن ءوزى ساقتاپ تۇر. دەگەنمەن، قاۋىپ-قاتەر جوق ەمەس. ەندى عانا بۋىنى بەكىپ كەلە جاتقان مەملەكەتىممىزدى ودان ارى نىعايتۋ ءۇشىن، ءىش پەن سىرتتاعى قازاقتاردىڭ ءبىر كىسىدەي بىرلىگى، مەملەكەتشىلدىگى مەن ورتاق كۇش-جىگەرى قاجەت.

بۇگىنگىدەي كۇردەلى كەزەڭدە، قازاقستاندا ءوزىنىڭ گەوساياسي مۇددەسى بار كەز كەلگەن ەل ءبىزدىڭ ءبىرتۇتاس ۇلت رەتىندە ءوسىپ-وركەندەۋىمىزدى، قازاق حالقىنىڭ سانىنىڭ ءوسۋىن قالامايدى. ولار ەلدەگى ءتىل ماسەلەسى مەن دەموگرافيالىق جاعدايدىڭ وسى بەتى قالۋىن قالايدى، ت.ت.

وسىنداي جاعدايدا قازاققا تەك قازاقتىڭ بالاسى كومەكتەسۋى كەرەك. قازاققا تەك قازاقتىڭ جانى اشۋى كەرەك. سول سەبەپتى، شەتتەگى اعايىندى مۇمكىندىگىنشە ەلگە تارتۋ قازاق ەلىنىڭ ستراتەگيالىق مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرۋى ءتيىس. بۇل رەتتە، ەلباسى قول قويعان «كوشى-قون تۋرالى زاڭ» بۇدان الدىن ءبىر ءسات كىدىرىپ قالعان كوشى-قون ۇدەرىسىنە جاڭا سەرپىن بەرۋدە. وسى كەلەلى وزگەرىستەر، بيىل وتكەلى وتىرعان پارلامەنت سايلاۋىنا ءدوپ كەلىپ وتىرعانى دا، ءىستىڭ ءارى قاراي ءساتتى جۇرۋىنە ۇلكەن ءۇمىت ۇيالاتادى.

بۇل ورايدا، ءوز باسىم، كەلەسى پارلامەنتتە شەتتەن كەلگەن قانداستاردىڭ وكىلدەرى دە بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ارينە، شەتتەن كەلگەن قانداستار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العاننان سوڭ، قازاقستان ازاماتى بولىپ تابىلادى. ال «قر ازاماتتىق تۋرالى زاڭى» ازاماتتىعى بار كەز كەلگەن ازاماتقا سايلاۋ جانە سايلانۋ قۇقىن بەرەدى. دەيتۇرعانمەن، قازىرگى كەزدە شەتتەن كەلگەن اعايىندار وزدەرىنىڭ وسى قۇقىن تولىق ىسكە اسىرا الماي كەلەدى. ونىڭ كوپتەگەن وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار. ەڭ باستىسى ولاردىڭ ءبىر جەردە شوعىرلى قونىستانا الماۋى. ونىڭ ۇستىنە، تىلدىك-پسيحولوگيالىق جانە كەيبىر ميگرانتوفوبيالىق ت.ب كەدەرگىلەرگە بايلانىستى، ولار وكرۋگتەر بويىنشا سايلاۋعا تۇسكەندە قاجەتتى داۋىس جيناي المايدى. ناتيجەسىندە، ۇلت مۇددەسى زارداپ شەگەدى. بۇعان دەيىن، كوشى-قون ۇدەرىسىندە كەيبىر قاتەلىكتەر ورىن الدى دەسەك، بۇل قاتەلىكتەر ءدال وسى جوعارى بيلىك دالىزىندە وتانعا ورالعان قانداستاردىڭ ءبىردى-ەكىلى وكىلىنىڭ بولماۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان، بۇگىندە ۇزىن سانى 1 ملليونعا جەتىپ جىعىلاتىن وتانعا ورالعان قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ اراسىنان كەلەسى پارلامەنت سايلاۋىندا، جالپى قوعامنىڭ جانە سول اعايىنداردىڭ ءوز قالاۋىمەن ءبىر-ەكى دەپۋتات ماجىلىسكە نەمەسە سەناتقا سايلانسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

بۇل شىنداپ كەلگەندە، ەلگە ورالعان اعايىن مەن مەملەكەتتىڭ اراقاتىناسىن رەتتەۋدە بەلسەندى ءرول وينايدى. وتانعا ورالعان قانداس باۋىرلارىمىز سوندا عانا وزدەرىنىڭ تولىققاندى قۇقىن سەزىنەتىن بولادى. ءبۇل–بىر. ەكىنشىدەن، مۇنداي شەشىم مەملەكەت تاراپىنان كوشى-قون ۇدەرىستەرىن جۇيەلى جولعا قويۋعا، دياسپورا ساياساتىن ءتيىمدى تۇردە ۇيلەستىرىپ وتىرۋعا كومەكتەسەدى. وتانعا ورالعان قانداستارىمەن جانە دياسپورا وكىلدەرىمەن جۇمىس جاساۋ باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەسىندە دە ءجيى كەزدەسەدى. مىسالى، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ءار كەزەكتى حالىق قۇرىلتايى سايلاۋىندا شەتەلدەن كەلگەن قانداستارىنا 35 ماندات بەرەدى. بۇعان گانكونگ، ماكاو جانە تايۆاننان سايلانعان دەپۋتاتتاردى قوسقاندا جالپى سانى 96 ادام. بۇل دەپۋتاتتار ەلدەگى ساياسي-ەكونوميكالىق، مادەني ۇدەرىستەرگە اتسالىسۋمەن بىرگە، «وتانعا ورالعان قانداستار قاۋىمداستىعى» ارقىلى شەتەلدەگى قىتاي دياسپوراسىمەن جۇيەلى جۇمىس جاسايدى.

ءبىز– از حالىقپىز. دۇنيەجۇزىندە 11 ميلليوننان استام قازاق بار دەپ كۇپيگەنىمىزبەن، ونى توڭىرەگىمىزدەگى قارا ورمان ەلدەرمەن سالىستىرىپ، قازاقستاننىڭ ۇلان-بايتاق جەر اۋماعىننا شاققاندا تۇككە تۇرمايدى. ءبىزدىڭ جەرىمىز كەڭ، حالقىمىز از. ءبىر عانا ەكونوميكالىق تۇرعىدان الىپ قاراعاندا بۇل كەرى پروپورتسيا. تەك شەتەلدىك جالدانبالى جۇمىس كۇشىنە ارقا سۇيەۋ ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشپەيتىنى بىلاي ءتۇرسىن، ونىڭ سوڭى كوپتەگەن پروبلەمالاردى پايدا قىلۋى مۇمكىن. بۇل ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋدىڭ ەكى جولى بار. ونىڭ ءبىرى – ىشكى دەموگرافيالىق جاعدايدى جاقسارتۋ; ەكىنشى، سىرتتاعى اعايىنداردى بار كۇشپەن تارتۋ. ەگەر بۇل ءىستى جاقسى جولعا قويا بىلسەك، جاقىن ارادا (شامامەن 2016-2022 جىلدار) تاعى دا 1 مميلليون قانداسىمىز وتان قۇشاعىنا ورالادى. بۇل ەل ەكونوميكاسىن دامىتۋ، قازاق ءتىلىنىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ، ەلدەگى دەموگرافيالىق تەپە-تەڭدىكتى قالىپقا كەلتىرۋ ءۇشىن ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەدى. بۇل ءۇشىن، ۇكىمەت پەن وتانعا ورالعان جانە كەلەم دەۋشى اعايىن اراسىندا كوپىر قىزمەتىن اتقاراتىن، قولىنان ءىس كەلەتىن بىلىكتى ازاماتتاردى پارلامەنت پەن اتقارۋشى بيلىك سالالارىنا تارتۋ اۋاداي قاجەت.

مەنىڭ ءبىر تۇسىنبەيتىن ماسەلەم بار: قر ازاماتتىق جانە سايلاۋ تۋرالى زاڭدارىنا سايكەس، ەلىمىزدە ءومىر سۇرەتىن بارلىق ۇلتتىڭ وكىلدەرىنە تەڭ قۇقىق بەرىلگەن. ولار وكرۋكتەر بويىنشا سايلاۋ ارقىلى پارلامەنتكە كەلەدى. بىراق، ارتىنان ولاردىڭ وكىلدەرى قازاقستان حالىقتار اسسامبلەياسى ارقىلى پارلامەنتكە تاعى دا كەلىپ جايعاسىپ جاتادى. ءسويتىپ، ەلىمىزدە تۇراتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنە پارلامەنتتەن ورىن الۋعا قوسارلانعان قۇقىق بەرىلگەن. ال، شەتەلدەن ورالعان قانداس باۋىرلارىمىز، وزدەرىنىڭ قوعامدى ۇيىستىرۋشى بەلسەندى فاكتوردىڭ ءبىرى ەكەنىنە قاراماستان، پارلامەنتتە ءبىرلى-جارىم مانداتقا دا قولى جەتپەي كەلەدى.

قازىر شەتەلدەن كەلگەن قانداستاردىڭ پروبلەماسىن ولاردىڭ ءوز پروبلەماسى دەپ قارايتىن قاتە تۇسىنىك قالىپتاسقان. بىلە بىلسەك، ول تەك ورالمانداردىڭ عانا پروبلەماسى ەمەس، جالپى قازاقستاندىق قوعامنىڭ، قازاقتىڭ پروبلەماسى. سول سەبەپتەن، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى شەتەلدەن كەلگەن اعايىنداردى كوبىنشە جاقسى جاعىنان كورسەتىپ، ولاردىڭ اراسىنداعى شاما-شارقىنشا ەلگە ءوز ۇلەس قوسىپ جاتقان ازاماتتاردى، دارىندى جاستاردى، كوپ بالالى وتباسىلارىن كوبىرەك ءناسيحاتتاسا دەپ ويلايمىن. سول ارقىلى قوعام ولاردى ماسىل سانايتىن تۇسىنىكتەن ارىلار ەدى.

شەتەلدەن كەلگەن قانداستارىمىز بۇعان دەيىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ۇلكەن قوعامدىق ۇيىمدارعا بىرىككەن ەمەس. كوبى ساياسي پارتيالاردا دا جوق. ولاردىڭ بىردەن-ءبىر سەنەتىنى – ەلباسى مەن «نۇر-وتان» پارتياسى جانە قر پارلامەنتى. بۇل باسقا پارتيالاردى جامانداعانىم ەمەس، ايتپاعىم، وتانعا ورالعان قانداستاردىڭ ەڭ اۋەلى ەلباسى مەن بيلىك پارتياسىنان، ەلىمىزدىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانى پارلامەنتتەن كوپ ءۇمىت كۇتەتىندىگى. سول سەبەپتى، قر قاراپايىم ازاماتى رەتىندە، ۇلكەن ساياسي ناۋقان الدىندا ءوز ويلارىم مەن ۇسىنىستارىمدى ورتاعا سالدىم.

تۇرسىنحان زاكەنۇلى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى 

Abai.kz