2012 جىلعى 15 قاڭتاردا سايلانعان قر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا دەپۋتاتتارى مەزگىلىنەن بۇرىن قىزمەتىن توقتاتىپ، التىنشى شاقىرىلىمعا مەزگىلىنەن بۇرىن سايلاۋ وتكىزۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە شىعاردى. پارلامەنت ءماجىلىسى مەن بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىن وتكىزۋ تۋرالى ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ ۇندەۋ ءماتىنىن جاريا ەتكەن دەپۋتات نۇرلان ءابدىروۆ، قر پرەزيدەنتىنە ءماجىلىستى مەرزىمىنەن بۇرىن تاراتۋ جانە كەزەكتەن تىس سايلاۋ تاعايىنداۋ تۋرالى جارلىعىن قابىلداۋ تۋرالى باستاما كوتەردى. ەلباسى بۇنداي جارلىققا قول قويعان جاعدايدا، كونستيتۋتسياعا سايكەس جارلىق شىققاننان كەيىنگى ەكى اي ىشىندە ءماجىلىس سايلاۋى وتكىزىلۋى كەرەك.

زاڭ شىعارۋشى بيلىكتىڭ ەلدىڭ يگىلىگىنە جارايتىن زاڭدار شىعارۋىمەن قوسا ەلدىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىن تاعايىنداۋدا دا وكىلەتتىلىگى بار. بۇل داعدارىس قىسقان، «2050» سياقتى ستراتەگياعا ۇمتىلعان ەلدىڭ قادامدارىن ايقىنداۋدا پارلامەنتتىڭ ماڭىزى، دەپۋتاتتاردىڭ قىزمەتى، ولاردىڭ جاڭارىپ وتىرۋى، ءادىل سايلاۋلاردىڭ ءوتۋى قانشالىقتى كەرەك ەكەنىن پاش ەتسە كەرەك. زاڭ شىعارۋدا ادىلەتتىلىك پەن دەموكراتيانى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ ورنىقتىرعىسى كەلەتىن قازاقستان پارلامەنتىندە ەۋروپاداعىداي ءادىل سايلاۋدىڭ بولۋى دا اسا قاجەتتى. سايلاۋدىڭ ادىلەتتىلىگىن «بولادى»-نىڭ سىبىسى شىعىسىمەن-اق قوعام تالقىلاپ كەتتى. ال، حالىق سايلايتىن دەپۋتاتتارعا ەندىگى كەزەكتە كىمدەر لايىق دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە ەل اراسىندا الۋان پىكىر بار. ول پىكىرلەردىڭ دەنى جاس بۋىنعا مىنبەردى بەرۋ كەرەك دەگەنگە سايادى. سوڭعى كەزدەرى زاڭ شىعارۋشى ورگان عانا ەمەس، باسقا دا اتقارۋشى بيلىك وكىلدەرىنىڭ كوپ بولىگىن زەينەت جاسىنان اسقانداردىڭ قۇرايتىنى ايتىلىپ ءجۇر. ەلدىڭ تىزگىنىن جاس بۋىنعا، ماسكەۋدى قاعباسىنداي كورگەن كوممۋنيزمنىڭ دەرتىنە شالدىقپاعان، سوتسياليزم تاريحىن ەمەس الاش زيالىلارىنىڭ كىتاپتارىن وقىپ وسكەن جاستارعا، «بولاشاقتىقتارعا» بەرەتىن كەز كەلدى. ءارى، شەتتەگى ەتنيكالىق قازاقتاردان اتاجۇرتقا ورالىپ، ەل ىشىندە بەلسەندى قوعامدىق قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كىسىلەردىڭ دە ءماجىلىس كرەسلولارىندا وتىرۋى ارتىق بولماس.

ەلباسى ۇلىتاۋداعى سۇحباتىندا دا، مەملەكەتتىك ارنالار تىلشىلەرىمەن 2015 جىلدى قورىتىندىلاعان «بەيرەسمي» اڭگىمەسىندە دە ورالمانداردىڭ كەلۋىنە ەش توسقاۋىل جوق ەكەنىن، ولاردىڭ كەلۋىنە مەملەكەتتىڭ مۇددەلى ەكەنىن ايتتى. ۇلى كوشتىڭ باستالۋىنىڭ نەگىزى مەن دالەلى 1990 جىلدىڭ 25 قازانىندا بەكىتىلگەن «قازاق كسر-دىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيادا شەتتەگى قازاقتار اتامەكەنگە ورالۋعا تولىق قۇقىلى» دەگەن باپ ەدى. ول باپ 1991 جىلعى 16 جەلتوقسانداعى «قر-دىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» زاڭدا دا بۇلجىماستاي ەتىپ قايتادان بەكىتىلدى. سودان بەرى، 2015 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ەلگە  1 ميلليونعا تاياۋ، ناقتىسى 260 325 وتباسى، جان باسى 955 894 ەتنيكالىق قازاق كوشىپ كەلدى. وسى ورالعان اعايىنداردىڭ 61,6 پايىزى وزبەكستاننان، 14,2 پايىزى قىتاي، 9,2 پايىزى موڭعوليا، 6,8 پايىزى تۇركىمەنستان، 4,6 پايىزى رەسەي فەدەراتسياسىنان، 3,6 پايىزى باسقا ەلدەردەن كەلدى. ولار سونداي-اق ەلگە كەلگەندە دە ىشكى دەموگرافياعا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسىپ جاتىر. ورالعانداردىڭ ىشىندە عىلىم دارەجەسى بويىنشا 74 دوكتور، 213 كانديدات،  44 مىڭعا تارتا جوعارعى جانە اياقتالماعان جوعارى ءبىلىمدى، 93,6 مىڭ ارناۋلى ورتا ءبىلىمدى ازاماتتار بار.  سىرتتان ورالعان اعايىن ەلدىڭ دەموگرافياسىنا قانا ەمەس، الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق جاعدايىنا دا سەرپىندى سەپتىگىن تيگىزدى. ماجىلىستەگى 107 دەپۋتاتتان 9-ىنا ارنايى قازاقستان حالىق اسسامبلەياسىنان ورىن بەرىلەتىنى بەلگىلى. 18 ميلليونعا تاياۋ حالىق سانىمىزدىڭ 12 ميلليونى قازاقتار بولسا، 3,5 ميلليون ورىستار. حالىق اسسامبلەياسىنا قالعان ەكى-ەكى جارىم ميلليون حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن جەتى بىردەي دەپۋتات تاعايىنداۋىنا ەرەكشە مۇمكىندىك بەرىپ وتىرمىز(ورىس اعايىنداردىڭ تىلدىك تۇرعىدان مارتەبەسى بولعاندىقتان بولەك جازدىق). دەمەك، ميلليوننان استام ورالماندار ماسەلەسىن دە كوتەرەتىن بىرنەشە دەپۋتات كەرەك.

سوندىقتان دا، حالىقتىڭ ماسەلەسىن ۇكىمەتكە تىكە قوياتىن قالاۋلىلار اراسىندا شەتتەن ورالعان قانداستارىمىزدان دا ماجىلىستە بىرنەشە كىسىنىڭ وتىرۋى كەرەك-اق. ورالعان اعايىن اراسىنان دەپۋتتاردىڭ بولۋى:

1. ەلباسىنىڭ كوشى-قون ساياساتىن جانداندىرۋعا، ەل ىشىندەگى تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىقتى ساقتاۋعا;
2. اتاجۇرتقا بەت تۇزەگەن سىرتتاعى قانداستارىمىزدىڭ كوشىن ۇدەتە تۇسۋگە، ولاردىڭ زاڭعا ساي قونىستانۋى مەن جەرگىلىكتى جەرگە ءسىڭىسىپ كەتۋىنە، قۇجاتتىق ماسەلەلەرىنىڭ شەشىلۋىنە;
3. اتاجۇرتقا ورالعان قانداستارىمىزدىڭ بالالارىنىڭ مەملەكەتكە قاجەتتى ماماندىقتار تاعايىندايتىن وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋىنا، «سەرپىن» سياقتى باعدارلامالاردىڭ يگىلىگىنە قول جەتكىزۋىنە;
4. شەتەلدەگى قازاقتاردى اقپاراتتاندىرۋ مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ انا تىلىندە ءبىلىم الۋىنا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جاردەم ەتۋگە، ءارى ولاردىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى مەن مادەني ومىرىنەن دەر كەزىندە اقپاراتتار الۋعا;
5. شەتەلدەگى قازاقتار اراسىنان الەمنىڭ ماڭداي الدى وقۋ ورىندارىندا وقىپ، شەت ەلدەردە جوعارعى عىلىمي قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن مامانداردى ەلگە قايتارۋعا(وسىنداي مىڭداعان ماماندار بار), ولاردىڭ قازاقستان عىلىمىنا ۇلەس قوسار جۇمىستار ىستەۋىنە;
6. شەتەل قازاقتارى اراسىندا ءتۇرلى مادەني جيىندار مەن قۇرىلتايلاردى جۇيەلى تۇردە وتكىزىپ تۇرۋعا جانە ودان جەمىستى ناتيجە، جاقسى قورىتىندى شىعارا بىلۋگە;
7. قازاقستاننىڭ دامۋ ستراتەگيالارىنىڭ ءبىر نىساناسى بولعان ەلىمىزدىڭ دەموگرافياسىنىڭ ارتۋىنا ۇلكەن كومەگى تيەدى.

ال، شەتەلدەگى كوشى قوزعالماعان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ سانى ءالى دە بەس ميلليون شاماسىندا. تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭدا مارتەبەسى كورسەتىلگەن شەتتەگى اعايىننىڭ ەلگە ورالۋى قازاقستاندىق «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى مەن «نۇرلى جول» باستاپ باراتىن «قازاقستاندىق ارماندى» دا نىعايتا تۇسپەك. ولاي بولسا، شەتتەگى قازاقتىڭ جايىن، ولاردىڭ گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىن  اناعۇرلىم جاقسى بىلەتىنى ءۇشىن، زاڭ تالابىنا ساي ەلگە ورالعان اعايىن اراسىنان ازاماتتارعا ماجىلىستەن ورىن بۇيىرسا ەش سولەكەتتىگى بولماس.

بۇل تۋرالى كونستيتۋتسيادا دا ورالماندار ءۇشىن قۇقىقتىق شەكتەۋلەر جوق. كونستيتۋتسيانىڭ پارلامەنت تۋرالى بولىمىندە، 51 - باپتىڭ، 4 – تارماقشاسىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىندا تۇراتىن جانە ونىڭ اۋماعىندا سوڭعى ون جىلدا تۇراقتى تۇرىپ جاتقان ادام پارلامەنت دەپۋتاتى بولا الادى. جاسى وتىزعا تولعان، جوعارى ءبىلىمى جانە كەمىندە بەس جىل جۇمىس ستاجى بار، ءتيىستى وبلىستىڭ، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالانىڭ نە رەسپۋبليكا استاناسىنىڭ اۋماعىندا كەمىندە ءۇش جىل تۇراقتى تۇرىپ جاتقان ادام سەنات دەپۋتاتى بولا الادى. جاسى جيىرما بەسكە تولعان ادام ءماجىلىس دەپۋتاتى بولا الادى.» دەپ جازىلعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى زاڭى، 86-بابىندا، ءماجىلىس دەپۋتاتتىعىنا كانديداتتارعا قويىلاتىن تالاپتار ء«ماجىلىس دەپۋتاتى بولىپ سايلانۋ ءۇشىن ازامات كونستيتۋتسيانىڭ   51-بابىنىڭ 4-تارماعىندا بەلگىلەنگەن تالاپتاردى قاناعاتتاندىرۋعا، سونداي-اق كونستيتۋتسيانىڭ 33-بابىنىڭ 2 جانە 3-تارماقتارىنا جانە وسى كونستيتۋتسيالىق زاڭعا سايكەس بەلسەندى سايلاۋ قۇقىعىنا يە بولۋعا ءتيىس» دەپ كورسەتىلگەن. پارتيالىق تىزىمدەگى سايلاۋ بولاتىندىقتان، سايلاۋعا قاتىساتىن دەپۋتاتتاردى ساياسي پارتيالاردىڭ بەكىتەتىنى ايان. شەتتەن ورالعان قانداستارىمىز اراسىندا، ىشكى ساياسات باسقارمالارىندا، اۋدان كولەمىندەگى ءماسليحاتتاردا قىزمەت ىستەپ جۇرگەندەرى جەتەرلىك. ساياسي پارتيالارعا مۇشە بولىپ، قوعامدىق قىزمەت اتقارىپ جۇرگەندەرى دە از ەمەس. سوندىقتان دا، الداعى سايلاۋدا پارتيالار ءوز كانديداتتارى اراسىنا ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ دا ەسىمىن قوسادى دەپ سەنەمىز.

نۇرعالي نۇرتاي

Abai.kz