بيسميللاھي يراحماني راحيم.

ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ كىتاپ سەريالارى بويىنشا «مادەني مۇرا» مەملەكتتىك باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى م.اشىمباەۆ توراعالىق ەتەتىن قوعامدىق كەڭەس دايىنداۋىمەن «جازۋشى» باسپاسىنان (الماتى، 2008 ج.) جارىق كورگەن جيىرما تومدىق «الەمدىك فيلوسوفيالىق مۇرانىڭ» ون توعىزىنشى تومى «قازىرگى مۇسىلمان فيلوسوفياسى» ستۋدەنتتەر مەن ماگيسترانتتارعا وقۋ قۇرالى رەتىندە وقىتىلا باستاعانىنا ءبىرشاما ۋاقىت بولدى.

كىتاپ قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتى «الەۋمەتتىك ماڭىزدى ادەبيەتتەر تۇرلەرىن شىعارۋ» باعدارلاماسى بويىنشا جارىق كورگەن. كىتاپتىڭ العاشقى بەتىندەگى تانىستىرىلىمىنداعى قوعامدىق كەڭەس مۇشەلەرى مەن رەداكتسيالىق القاسى قۇرامى تىزىمىنە قاراساق ەلىمىزدىڭ قازىرگى بارلىق بەتكە تۇتار فيلوسوف عالىمدار مەن سوڭعى ون جىل كولەمىندەگى مادەنيەتىمىزگە جەتەكشىلىك ەتكەن ءبىراز مينيسترلەر مەن مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى ەنىپتى. كىتاپتىڭ عىلىمي رەداكتورلارى مەن قۇراستىرۋشىلارى، ءتىپتى ساراپشىلارى دا بەلگىلى عالىمداردان ساراپتالعان. بۇل – قۋانا قۇپتارلىق تىرشىلىك قوي. مۇنداي جوعارى ساليقالى القا قۇرامدا كىتاپ شىعارۋ جارىق كورىپ وتىرعان رۋحاني مۇرانىڭ ەلىمىز ءۇشىن قانشالىقتى قۇندىلىعى بار ەكەندىگىن كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟ وسى قۇرامنىڭ باقىلاۋى جانە قولداۋىمەن جارىق كورگەن دۇنيە ارينە ەلگە قاجەتتى ناعىز رۋحاني قازىنا بولۋى كەرەك ەمەس پە؟. سول ءۇمىت اقتالىپ وتىر ما؟

ەلىمىزدە ءدىن مەملەكەتتەن زاڭ جۇزىندە بولىنگەن. دەگەنمەن تۇتاس ءبىر ەل ىشىندەگى دۇنيە ەش ۋاقىتتا سول مەملەكەتتەن بولەك ءومىر سۇرە المايتىنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز. ءدىن – سەنىم. سول سەنىم بولماسا ادام دا مەملەكەت تە جەر بەتىندە ۇزاق تىرشىلىك جاساي المايدى. دىننەن تىس – ءدىنسىز تىرشىلىك جاسايمىز دەۋ جاي عانا تاكاپپارلىق، شولاق ويلىلىق. ءدىن سەنىم بولمىسى بولعان سوڭ ول – قاسيەتتى وتانىڭ عانا ەمەس، بۇكىل جاراتىلىس ون سەگىز مىڭ عالامعا سەنىمدىلىك رۋحىندا تاربيەلەيدى جانە ۋاقىتشا تىرشىلىك ەتەتىن ساياسي پارتيانىڭ ساياساتىمەن ەمەس رۋحاني ءدىني تازا يماني سۇلۋلىقپەن تاربيەلەيدى. جوعارىدا اتى اتالىنعان ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان «مادەني مۇرانىڭ» اتى دىرداي بولعان سوڭ، وسى ورايدا دىنگە دە سۇبەلى ۇلەس بەرەتىن شىعار دەگەن ءۇمىت بولعانىمەن، ءا دەگەننەن ونداي ۇلەستىڭ بۇيىرماعانىن بايقاپ، بولماعان سوڭ ادەتتە، «تيسە تەرەككە تيمەسە بۇتاققا» دەپ تۇمسىعىن تىقپاس جەرگە تىعىپ ءتيىسىپ وتىراتىن كەشەگى كەڭەستىڭ شەكپەنىن شىققان ءبىزدىڭ عالىمدار، «يسلام ءدىنى تۋرالى، ولاردىڭ الەمدىك جانە وتاندىق عىلىمى تۋرالى، يسلامدىق تەولوگيا مەن مورال تۋرالى، يسلامدىق ءبىلىم بەرۋ تۋرالى نە ايتتى ەكەن؟» دەپ وسى باسىلىمعا ۇلكەن ۇمىتپەن نازار اۋدارعان ەدىك. وسى ورايدا كەڭەستىك اتەيستىك جۇيەدەن مويىن قامىتىن اجىراتقان فيلوسوفتارىمىزدىڭ ەركىن ويعا العان ەركىندىگى دىنگە، يسلامدىق گۋمانيزمگە، قۇرانيستيكاعا، سوپىلىققا، سۋننا مەن تافسيرلىككە، سەنىم مەن ىلىمگە كوزقاراسى قانشالىقتى دارەجەدە وزگەردى ەكەن دەگەن ىشكى تارازى ويىمىز قاتار تۇرعانىن نەسىنە جاسىرامىز. كورەر كوز، ەستىر قۇلاق بولسا ايتاتىن اڭگىمە بارشىلىق سياقتى. بۇل ماسەلەلەردى شىن قاجەت ەتەتىندەر بولسا، وسى ماقالادان سوڭ جۇيە جۇيەسىمەن جەتكىزە جاتارمىز دەپ ويلايمىن. ول جۇمىستى باستاماس بۇرىن الدىمەن بۇگىنگە وسى كىتاپتاعى ەكى ماقالا كەيىپكەرلەرىنە بايلانىستى پىكىرىمىزدى ورتاعا سالۋمەن شەكتەلگەندى ماقۇل كورىپ وتىرمىز.

كىتاپقا ستامبۋلدا جارىق كورگەن وسمان ءاميننىڭ «جامالاددين افعاني» جانە «مىسىرداعى رەنەسسانس; مۋحاممەد ابدۋح جانە ونىڭ مەكتەبى» دەگەن اۆتورلىق ەكى ماقالاسىنىڭ اۋدارماسى ەنىپتى. العاشقى ماقالادا جامالاددين افعاني تۋرالى مىناداي پىكىرلەر ايتىلعان; «...يسلامدى جاڭا تاسىللەرمەن تۇسىندىرۋدە العاشقى بولىپ اتاعى شىققان جامالاددين افعاني بولدى. ول – ءحىح عاسىردىڭ ەڭ اتاقتى شىعىس ويشىلى. جامالاددين افعاني كەز كەلگەن نارسەنى ادەبي، كوركەم جانە وتە تۇسىنىكتى حالدە تۇسىندىرەتىن ويشىلداردىڭ ءبىرى بولدى. ونىڭ كوركەم مىنەزى، وي تۇجىرىمدارىنىڭ جوعارى دارەجەدە بولۋى كوشباسشىلىق قاسيەتتى يەمدەنۋدىڭ نەگىزگى سەبەبى بولدى. ءارى ۇلى ويشىل، ءارى ءدىني رەفورماتور، ءارى ساياسي كوشباسشى بولعان افعاني يسلام الەمىندە ماڭىزدى ورىن الادى... افعانيدىڭ وي-تۇجىرىمدارى كونە گرەك ويشىلدارىنىڭ ىشىندە سوكراتتىڭ كوزقاراستارىنا ۇقساس كەلەدى. ونىڭ ءومىرى مەن كوزقاراسى ءۇش ءتۇرلى پريتسيپكە بايلانىستى. ولار رۋحانيات، ءدىني توزىمدىلىك جانە احلاقتىق تۇسىنىك. افعاني مۇسىلماندار اراسىندا جاسالعان ماتەرياليزم ناسيحاتىنا قارسى تۇرىپ، ماتەرياليزمنىڭ كەمشىلىكتەرىن تەز ارادا اشىپ بەرگەن. «ماتەرياليستەردى تەرىستەۋ» اتتى ەڭبەك تە جازعان. افعاني تاريحتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان ءتۇسىندىرىپ، جازۋعا تىرىسقان كەرتارتپا ادامدارعا قارسى لوگيكالىق تۇردە جازىلعان كوپتەگەن مىسالدارعا تولى جاۋاپتار جازىپ ماتەرياليستەردىڭ ۇندەرىنىڭ وشۋىنە ۇلكەن ىقپال تيگىزگەن. ءدىني توزىمدىلىك افعانيدىڭ كوپتەگەن ەڭبەكتەرى جانە ءدىننىڭ قوعام ىشىندەگى فۋنكتسيالارى تۋرالى كوزقاراستار ىشىندە ايتىلعان. ء«دىن كوپتەگەن ۇلتتاردى ورتاعا شىعارعان جانە ادامزات ءۇشىن شىنايى باقىتتىڭ قاينار كوزى» - دەيدى. دەگەنمەن، افعاني باۋىرلاستىق سەزىمىن ءدىني بىرلەستىككە ايىرباستاۋ نيەتىندە ەمەس ەدى. ول يسلام ەلدەرىنىڭ ءبىر-بىرىنەن ءتاۋلسىز ءارى ءبىر سەنىم نەگىزىندە ءومىر ءسۇرۋىن قالعان ەدى. افعاني ءوزىنىڭ ء«ال-ۆۋسكا» اتتى ەڭبەگىندە ۇلتشىلدىق تۋراسىندا بىلاي دەيدى; ء«وز ۇلتى مەن حالقىن ءسۇيۋ، قۇرمەتتەۋ جانە قورعاۋ ءاربىر ادامنىڭ مىندەتى. ال وتانىن ساتقانى تۋراسىندا ايتقانى; ء«وز وتانىن، ۇلتىن، جەرىن اقشاعا ساتقان جانە وتاننىڭ ىشكى سىرلارىن دۇشپانعا جەتكىزىپ وتىرعان ادام ناعىز وتان ساتقىنى. وتان – باعا جەتپەس قۇندىلىق. ءوز وتانىنىڭ دۇشپان اياعىنىڭ استىنا تاپتالىپ جاتقانىن كورە تۇرا، ەش ءمان بەرمەگەن ادام – ناعىز ساتقىن». افعاني ءوز ءتىلى بولماعان حالىقتىڭ ەل بولا المايتىندىعىن، وزدەرىنە ءتان ادەبيەتتەرى بولماعان حالىقتىڭ ءتىلى تۋرالى ءسوز ەتىلمەيتىندىگىن، ءوز ىشىنەن شىققان ءبىلىم ادامى بولماعان حالىقتىڭ تاريحى جازىلمايتىندىعىن ايتقان. ونىڭ ەرەكشەلىگى ىشكى جانە سىرتقى قىسىمداردان ەش مۇلتىكسىز شىعىپ كەتە الاتىن العىرلىعى مەن بوستاندىق سەزىمى ەدى. بارلىق نارسەگە ءمان بەرىپ قاراۋ ونىڭ تابيعاتىنا ءتان قۇبىلىس بولاتىن. جامالاددين افعاني ەسىمى جانە ونىڭ قالدىرعان مۇراسى بۇكىل مۇسىلمان حالقىنىڭ جۇرەگىندە وشپەس ءبىر ەستەلىك ىسپەتتى، ول يسلام رەنەسسانسىنىڭ اتاسى بولىپ ەسەپتەلىنەدى...». (151-155 بەتتەر). مۋحامماد ابدۋح تۋرالى ەكىنشى ماقالادا مىناداي پىكىرلەر ايتىلعان; بۇگىنگى مىسىردا يسلامدىق وي پىكىردىڭ قايتا جاندانۋىنا مۋحاممەد ابدۋحتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى وراسان زور. مىسىردىڭ ۇلى ويشىلى، سوتسيولوگ جانە رەفورماتور رەتىندە ابدۋح 1323/1905 جىلى دۇنيەدەن وتكەن كەزدە، ارتىندا باعا جەتپەس ەڭبەكتەرىمەن قاتار ءوزىنىڭ ءىزىن باسۋشى كوپتەگەن شاكىرتتەر قالدىردى. ونىڭ ء«ال-ۋستاد ءال-يمام (ۇستاز، جەتەكشى) اتاعى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ ءمانىن جويماعان. ول ءوزىن يسلام ۋنيۆەرسيتتەتىنىڭ وقۋ باعدارلاماسىندا قاراستىرىلماعان «مودەرنيستىك» دەپ اتالاتىن ناقتى عىلىمدارعا ارنادى. «دارۋ-ل-ۋلۋم» (عىلىمدار ورداسى) دەپ اتالاتىن جوعارعى وقۋ ورىنىندا تاريح پروفەسسورى، تىلدەر ورتالىعىندا ادەبيەت پروفەسسورى رەتىندە قىزمەت اتقاردى. ازحارداعى دارىستەرىمەن قاتار، وسىنداي جاڭا قىزمەتتەر اتقاردى. كەيبىر قايراتكەرلەردىڭ قول ۇشىن بەرۋى ارقىلى ول يسلام، يۋدايزم جانە حريستيان دىندەرىنىڭ كەلىسىمگە كەلۋىن ماقسات ەتكەن ەركىن قوعام قۇردى. 1307/1899 جىلى مىسىردىڭ باس ءمۋفتيى دارەجەسىنە كوتەرىلگەن مۋحامماد ابدۋح سول كۇنگە دەيىن قول جەتكىزبەگەن قۇرمەتكە يە بولدى. ابدۋحتىڭ جاڭاشىلدىق يدەيالارى وسى دارەجەگە جەتكەننەن سوڭ جالپى حالىققا تانىلا باستادى. ابدۋح قۇران ءتاپسىرى بويىنشا بۇتىندەي جاڭا ادىسكە نەگىزدەلگەن ءدارىس بەردى. باس مۋفتي رەتىندە مۋحاممەد ابدۋحتىڭ بەرگەن ءۇش ءپاتۋاسى ونىڭ باسقا دىندەرمەن تولەرانتتىق قاتىناسىن ايقىن تۇردە كورسەتەدى. مۇحاممەد ابدۋح – كەدەيلەرگە ماتەريالدىق رۋحاني كومەك كورسەتۋ جانە ولاردىڭ وقۋ-اعارتۋشىلىق دەڭگەيىن كوتەرۋ ماقساتىندا قۇرىلعان «مۇسىلمان قايىرىمدىلىق قوعامىن» قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى. ونىڭ مىسىر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اشىلۋىنا قوسقان ۇلەسى زور ەكەندىگىن ۇمىتپاعان ءجون. وسىنداي كوزقاراسپەن جاراقتالعان ابدۋح ەركىن ويدى، ەركىن زەرتتەۋ قۇقىعىن جاقتاعان، سونىمەن بىرگە، ادامنىڭ جەكە، ءوز الدىنا زەرتتەۋ جولىنا ەمەس، ءدىني ارتىقشىلىق تۇرعىسىنان وزىنە ۇسىنىلعان دوگمالاردى دالەلسىز، كوز جۇمعان كۇيدە قابىلداۋعا نەگىزدەلگەن ەلىكتەۋشىلىكپەن كۇرەسۋدەن جالىقپاعان. ابدۋح مورالعا رەفورما جاساۋ ءۇشىن وعان باستى نەگىزدى دىننەن ىزدەگەن. ادام اقىلى زامان تالابىنا ساي دامىماعاندىقتان رەفورمانى ءدىني ۇعىمداردان باستاعان ءجون. حح عاسىردىڭ باسىندا ابدۋح مىسىرداعى ءبىلىمنىڭ، ءدىننىڭ، ۇلتتىق ءپاتريوتيزمنىڭ دامۋىنا وراسان زور ۇلەس قوسقان. مىسىرلىق وقىمىستىلار قاۋىمى ءوزىنىڭ رۋحاني باستاۋىن وسى ابدۋحتان العان بولاتىن. 1318/1900 جىلى تىعىرىققا تىرەلگەن جاس بۋىن ابدۋحتىڭ ەڭبەكتەرى ارقىلى جارقىن جول تاپتى...»(230-253 بەتتەر). وسى ماقالاعا كىتاپتا رەداكتسيالىق مىناداي تۇسىنىك جازىلىپتى. *جامالاددين ءال-افعاني (1839-1897) – يسلامدىق مودەرنيزمنىڭ نەگىزىن سالۋشى. مۇحاممەد ابدو (1849-1905) – ءال-افعانيدىڭ شاكىرتى، ونىڭ يدەيالارىن جالعاستىرۋشى. بۇل ويشىلداردىڭ فيلوسوفياسى مۇسىلماندىق شىعىستىڭ فيلاسوفيالىق ويىنىڭ ءارى قاراي دامۋىنىڭ يدەيالىق دامۋىنىڭ باستاۋىنا اينالادى. سوندىقتان وسى تومنىڭ قۇراستىرۋشىلارى ولاردىڭ شىعارمالارىن قازىرگى مۇسىلمان فيلوسافياسى اياسىنا قوسىپ وتىر. يسلامدىق مودەرنيزم – يسلامدىق قۇندىلىقتاردى ورتادوكسالدى جانە سحولوستيكالىق نۇسقالاردان باستاۋعا جانە قۇندىلىقتاردى قايتا قاراۋ يدەياسىنا نەگىزدەلگەنى – رۋحاني اعىمداردىڭ كەڭ تارالۋى. سونىمەن قاتار ونىڭ قۇرىلىمىندا قۇران ءماتىنىن تۇجىرىمداۋ، يسلامنىڭ ىرگەلى نەگىزدەرىن راتسيوناليستىك سيپاتتا بايانداۋ كورىنىس بەرەدى. يسلامدىق مودەرنيزم فيلوسوفياسى قوعامىنىڭ ەتيكالىق، ەستەتيكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي ماسەلەلەرىن الەۋمەتتىك تەڭدىك جانە ادىلەتتىلىك نەگىزىندە قاراستىرادى.(151 بەت).

بۇل از بولسا وسى «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ كىتاپ سەريالارى بويىنشا ءا.نىسانباەۆ جەتەكشىلىك ەتكەن رەداكتسيالىق القاسى شىعارعان «شىعىس فيلوسوفياسى» وقۋ قۇرالىندا («جازۋشى» باسپاسى 2009 ج) ءتورتىنشى تاراۋدا 4.2. مۇسىلماندىق مودەرنيزم; افعاني، ابدو، يكبال فيلاسوفياسىنىڭ مەتا فيزيكالىق ءمانىن قايتا قاراستىرۋ دەگەن تاقىرىپپەن وقىتۋدىڭ باستى باعىتتارىن ايقىنداپ كورسەتىپ پىسىقتاۋ سۇراقتارى مەن ونى ۇعىندىرۋدا وقىلاتىن ادەبيەتتەر تىزبەسىن بەرگەن. بۇدان سوڭ وسى ەكى ءدىني رەفورماتوردى دارىپتەگەن ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ ماقالاسى تۋرالى اڭگىمە ايتساق ءتىپتى ۇزاپ كەتەتىن سياقتىمىز...

ال ەندى دىندەگى رەفورماتور اتانعان وسى ەكى عالىم تۋرالى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى ءدىني بىرلەستىگىنىڭ 04.09.2002 جىلعى 23/0273 قاۋلىسىمەن «Euro Print» باسپاسىنان 2008 جىلى جارىق كورگەن وسمان قارابيىقتىڭ «يسلام ءدىنى» كىتابىنا جازىلعان پىكىرگە نازار اۋدارالىق. بۇل كىتاپ تا تۇرىك تىلىنەن اۋدارىلعان. «...ءبىراز ۋاقىت ورىستارعا اۋعانىستاندا تىڭشىلىق قىزمەت اتقاردى. ورىستاردان كوپ اقشا الدى. حيجرانىڭ 1285 (1870 ج.) جىلى مىسىرعا بارىپ ماسسون بولدى. ءالي باشا ونى ستامبۋلعا اپارىپ قىزمەت تاپسىردى. ول كەزدە ستامبۋل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى بولعان جانە سادرازام (پرەمەر- مينيستر) ماسسون مۋستافا راشيد باشا تاراپىنان پاريجدە وقىتىلعان، كاپىر ەكەندىگىنە فاتۋا بەرىلگەن، ماسون حاسان تاحسين تاراپىنان وعان ۋنيۆەرسيتەتتە كونفەرەنتسيالار بەردىرىلەدى. الايدا شەكتەن شىققان سوزدەرى سەبەپتى سول ءداۋىردىڭ شەيحۋل-يسلامى بولعان ۇلى عالىم حاسان فاحمي ەفەندى تاراپىنان جامالاددين افعانيدىڭ كاپىر ەكەندىگىنە فاتۋا بەرىلدى. حاسان فاحمي ەفەندى زامانىنىڭ ەڭ ۇلى عالىمدارى قاتارىندا بولاتىن. ول وسمانلى مەملەكەتىنىڭ 110-شى شايحۋل-يسلامى بولدى. حاسان فاحمي ەفەندى سياقتى عالىمدار باسىم ءتۇسىپ، جامالاددين ماسقارا بولدى. ءالي باشا ونى ستامبۋلدان شىعارۋعا ءماجبۇر بولدى. جامالاددين افعاني مىسىردا بولعان كەزىندە مىسىرلىقتار اراسىندا رەۆوليۋتسيا پىكىرىن تاراتۋمەن اينالىستى. فرانتسۋز تىلىندە جازىلعان «les franco-macons» كىتابىنىڭ 127 بەتىندە; «مىسىردا قۇرىلعان ماسون لوجاسىنىڭ باسىنا جامالاددين افعاني، ودان كەيىن مۇحاممەد ابدۋح اكەلىندى. ولار مۇسىلمانداردىڭ اراسىندا ماسوندىقتىڭ تارالۋىنا كوپ كومەك بەردى» دەيدى. لوندون مەن پاريجدە ء«دىني رەفورما» دەگەن اتپەن كوپتەگەن زياندى نارسەلەردى جازدى. حيجرانىڭ 1303 (1886 ج.) جىلى يرانعا باردى. ول جەردە دە تىنىش جۇرە المادى. سوندىقتان شىنجىرلارمەن بايلانىپ وسمانلى مەملەكەتى شەكاراسىنا اكەلىپ تاستالدى. كەيىن باعداتتا، ول جەردەن لوندونعا كەتتى. يرانعا قارسى ماقالالار جازىپ ءجۇردى. ول جەردە ستامبۋلعا بارىپ، باحايلەرگە قوسىلىپ، ءدىندى ساياساتقا قۇرال ەتىپ قولداندى. يراندا بۇلىك شىعارۋعا تىرىستى. ءبىر جىل وتكەن سوڭ جاعىندا راك اۋىرۋى پايدا بولىپ 1314 (1897 ج.) جىلى ءولدى. ستامبۋلداعى ماچكا اسكەري گارنيزونى قاسىنداعى «شايىحتار» مازاراتىنا جەرلەندى. ءبىر امەريكاندىق ازامات كەلىپ ونىڭ ۇستىنە كوك تاس قويعىزدى.(؟)..» (296 بەت) دەپ جازسا مۇحاممەد ابدۋح تۋرالى: « ...سوڭعى عاسىردا ءبىراز ادامدى تۋرا جولدان شىعارۋىنا سەبەپ بولعان، اداسقان ءدىن ادامدارىنىڭ ءبىرى مۇحاممەد ابدۋح دەگەن ماسسون بولىپ تابىلادى. ...ول بارلىق جازعان ەڭبەكتەرىندە يسلامدى قۇلاتۋعا، ماسسوندىق جوسپارىن ىسكە اسىرۋعا تىرىستى. ماسسونداردىڭ كومەگىمەن كايىردە مۋفتي بولدى. ءاھلي سۇننەتكە قارسى باس كوتەرە باستادى. ماسسوندىقتار بۇدان بۇرىن وسماندىقتارعا دا وسىنداي جاساعان ەدى. ماسسون مۇستافا راشيد باشانىڭ بۇيرىعىمەن مەدرەسەلەردەن جاراتىلىستانۋ پاندەرى الىنىپ تاستالىپ، ءدىني پاندەر دە جوعارى دارەجەدەگى ىلىمدەردەن ماقۇرىم ەتىلدى. يسلام ءدىنى عىلىمعا نەگىزدەلەدى. ءبىلىم بولماسا، اقيقات ءدىن ادامى قالماسا، يسلام بۇزىلادى. الايدا، اللاھتىڭ ادەتى ولاي ەمەس. يسلام عالىمى جەتىلىپ شىعۋى ءۇشىن، يسلام ىلىمدەرى جان-جاقتى تاراپ، جايىلعان بولۋى كەرەك. بەيرۋتتاعى ماسسون لوجاسىنىڭ باسشىسى حاننا ءابي راشيد 1981 جىلى جاريالانعان «دايرا-تۋل مااريفۋل-ماسونيا» كىتابىنىڭ 197 بەتىندە «جامالاددين افعاني مىسىردا ماسسون لوجاسىنىڭ باسشىسى ەدى. عالىمدار مەن مەملەكەت قايراتكەرلەرىنەن 300-گە جۋىق مۇشەسى بار بولاتىن. ودان كەيىن يمام ۋستاز مۇحاممەد ابدۋح باسشى بولدى. ابدۋح ۇلكەن ماسسون ەدى. ونىڭ ماسوندىق رۋحتى اراب ەلدەرىنە جايعاندىعىن ەشكىم تەرىسكە شىعارا المايدى» - دەلىنگەن. مۇحاممەد ابدۋحتىڭ جاساعان رەفورمالارىن كورىپ ونى يسلام عالىمى دەپ ساناعاندار از ەمەس. ءاھلي سۇننەت عالىمدارى ونىڭ جازعاندارىنا جاۋاپ جازعان، ونىڭ يسلامدى جامىلعان جاۋىز ماقساتىن اشكەرەلەگەن» (298-بەت) دەپ ارى قاراي ناقتىلى ەڭبەگىنە تالداۋلار جاساپ ايتقان وسى پىكىرىن اۆتور ناقتىلى فاكتىلەرمەن دالەلدەپ شىققان.

تۇرىك تىلىنەن اۋدارىلعان وسى ەكى اۆتور مەن ولار تۋرالى جازعان ەكى پىكىردىڭ قايسىسى ورىندى، قايسىسى ورىنسىز؟ ماسسونداردىڭ ءدىني الاۋىزدىق تۋدىرۋى، مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني الەمىن جانە ءدىنىن جويۋ ءۇشىن ارقيلى ارەكەتتەرگە باراتىندىعى، وعان ولار قارجىلارىن اياماي جۇمسايتىندىعىن قازىر ءبارىمىز بىلەمىز. اقشا دەسە بارىن جيىپ قوياتىن مىنا سۇرىقسىز نارىق زامانىندا سول ماسونداردان سىباعا الىپ، مۇرتى مايلانعان، ءوزى دە سولاردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ كەتكەن عالىمدار شىنىمەن-اق ءبىزدىڭ دە ارامىزدان شىعىپ جاتسا وعان تاڭدانۋعا بولا ما؟ ولاردى قالاي اجىراتامىز؟ جوعارىدا اتى اتالىنعان كىتاپتارداعى ناقتىلى دەرەكپەن جازىلعان ماقالادان كەيىن اركىم دە بولسا وسىنداي ۇرەيلى ويدا قالۋى زاڭدىلىق ەمەس پە؟ وسى جاعدايدا ء«بىزدىڭ عالىمدارىمىز «الەمدىك ءدىني رەفورماتور» دەپ تانىستىرىپ، ەڭبەكتەرىن ەلىمىزدە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا وقۋلىققا ەنگىزىپ وتىرعان ج.افعاني مەن م.ابدۋحتىڭ ەڭبەكتەرىن جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋ ەلىمىزگە قاجەت پە، جوق قاجەت ەمەس پە، بۇعان پىكىردى كىم ايتۋى كەرەك؟ وسىدان سوڭ وقۋلىقتىڭ باسپادا جارىق كورۋىنە جول بەرگەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مە الدە عىلىم اكادەمياسى ما، الدە يسلام ءدىنىنىڭ جاناشىرى بولۋعا ءتيىستى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى ما؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋمايدى ما؟

تۋى تۋار اۋ، بىراق سول تۋعان سۇراققا ناقتىلى جاۋاپ بولا ما؟ ءبىز بۇل سۇراقتى قويعاندا ەشكىمگە ابروي بەرمەس ەل ىشىندە وت جاققالى وتىرعان جوقپىز، قايتا وسى بەتىمەن كەتە بەرسە ەرتەڭ بۇرق ەتە قالار وتتىڭ الدىن الۋدى مەڭزەپ وتىرمىز. بۇعان اتالىنعان قۇزىرلى ورىنداردىڭ بىردە بىرەۋى ءدال قازىرگى جاعدايدا جاۋاپ قاتا الادى دەپ كىمدى سەندىرە الاسىز. ويتكەنى كىتاپ اۆتورلارى تۇتاستاي كەشەگى كەڭەستىك مەملەكەت اتەيستەرى شاپانىنان شىققان عالىمدار. ولاردى تۇمسىعىنان جاناشىرلىقپەن تارتقىلاساڭ دا كەزىندە جازعان، ايتقان ءوز ەڭبەكتەرىنەن، ءوز پىكىرلەرىنەن قولدارىن ۇزە الامايسىڭ. ال كىتاپتىڭ شىعارىلۋىن ءوز باسشىلىعىنا الىپ وتىرعاندار سولاردان ءدارىس العان، ءتىپتى سولاردىڭ جەتەكشىلىگىمەن عىلىمي اتاق العاندار ەكەن. مۇندايدا جاعدايدا ولاردان نە ءۇمىت، نە قايىر؟

باقتىباي اينابەكوۆ

Abai.kz