دياگنوز: رەسەيدىڭ ىشكى جيىنتىق ءونىمىنىڭ ءوسۋ قارقىنى جىلما جىل  قۇلدىراپ كەلەدى.  رەسەيدىڭ ىشكى جيىنتىق ءونىمى 2015 كالەندارلىق جىلى 3.8-4% كە  تومەندەدى. الداعى ۋاقىتتا رەسەيدىڭ دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق پوتەنتسيالى ۇزاق مەرزىمدە تومەندەي بەرمەك. ايتالىق، كورشىمىز دۇنيە جۇزىلىك ۆاليۋتا قورىنىڭ جانە بۇۇ باعالاۋىنشا 2013 جىلى دامىعان مەملەكەتتەر اراسىندا توعىزىنشى، 2014 جىلى – ونىنشى، 2015 جىلى ءونبىرىنشى  ورىنعا ءتۇستى. [1]

رەسەيدىڭ ىشكى جيىنتىق ءونىمىنىڭ ءوسۋ قارقىنى جىلما جىل  قۇلدىراپ كەلەدى. قاراڭىز

ءىجو ءوسىمى                    2007     2008    2009   2010     2011       2012     2013     2014     2015

%                                8,5       5,2      -7,8        4,5       4,3            3,4       1,3          0,6     -3,9

الداعى ەكى-ءۇش جىلدا رەسەي ەكونوميكاسى قۋاتتى ەلدەر قاتارىنان قالىپ ورتاڭ قول، ولكەلىك دەرجاۆالىق   مەملەكەت قاتارىنا كىرەدى. باتىس ەلدەر بىرلەستىگى – ەۆروپالىق وداق (28 مەملەكەت) جانە اقش پەن كانادا، اۆستراليا مەن جاپونيا ، تاعى بىرقاتار مەملەكەت رەسەيگە ءتىسىن قايراپ سانكتسيا سالىپ  وتىر. سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن باتىس مەملەكەتتەر اليانسى قاتارىندا تۇركيا جوق ەدى. تۇركيا بولسا باتىس اليانستى تەك اسكەري جاعىنان قولداپ رەسەيگە قارسى ەكونوميكالىق سانكتسيالاردى قولداماعان ەدى. رەسەي مەن تۇركيا اراسىنداعى سوڭعى دۇردارازدىقتان كەيىن  تۇركيا ساياساتىن كۇرت وزگەرتتى. ەندى ەكى مەملەكەت اراسىندا ءىس جۇزىندە ەكونوميكالىق  قاتىناستار شيلەنەسۋدە.

ورىستىڭ باس اۋرۋىنىڭ ءۇش سەبەبى بار. ءبىرىنشى سەبەبى، ەكونوميكالىق رەفورما جاساماۋشىلىق. ەكىنشى سەبەبى، ميليتاريزاتسيا. ءۇشىنشى سەبەپ، گەوەكونوميكالىق داعدارىس مۇناي باعاسىنىڭ ۇزاق مەرزىمگە قۇلاۋى. ءتورتىنشى سەبەپ، رەسەيدىڭ قاس جاۋى بار – ول باتىس ەلدەر قاۋىمداستىعى. سونىمەن 1990-شى جىلدارى رەسەيدە  نارىقتىق رەفورمالارىنىڭ يدەولوگى ەگور گايدار جۇيەلى رەفورمالارىن باستاعان بولاتىن. بىراق رەفورمالار قارقىنى جالعاسپادى. 2008 جىلعى داعدارىستى  رەسەي فينانستىق قورلار مەن مۇناي قارجىلارىن اسەرلى  پايدالانۋ جولىمەن  جەڭدى. سول داعدارىستان كەيىن پۋتين رەفورمالاردىڭ رەسەيگە كەرەگى شامالى دەپ ۇقتى. پۋتين رەسەيدى ميليتاريزم جولىنا ءتۇسىردى، اسكەري بيۋدجەتتى كۇرت ءوسىردى. پۋتين 2007 جىلى ميۋنحەن قالاسىندا باتىس اليانس ەلدەرىنە قارسى  ەكىنشى قىرعي قاباق سوعىسىن  باستادى. ەستەرىڭىزگە سالايىن ءبىرىنشى  قىرعي قاباق سوعىسى 1946 جىلعى  فۋلتونداعى  ۋينستون چەرچيلدىڭ  سوزىنەن كەيىن باستالاعان  بولاتىن جانە سول سوعىستىڭ اياقتالۋى كسرو-نىڭ قۇلاۋىمەن اياتالعان.[3]  سول سوعىستىڭ ناتيجەسىندە كسرو-نىڭ وداق رەسپۋبليكالارى ەگەمەن بولدى.

مۇنايدىڭ باعاسىنىڭ كۇرت قۇلاۋى بارلىق رەسەي مەملەكەتىنىڭ الەۋمەتتىك باعادارلامالارىنىڭ ورىندالۋىن ەكىتالاي قىلدى. پۋتين اۆانتيۋريست قايراتكەر بولىپ شىقتى. ول تاماشا تاكتيك، بىراق ناشار ستراتەگ. رەسەيدىڭ ۋكرايناعا شابۋىل جاساۋى رەسەيدىڭ ءىرى ماسشتابتى داعدارسقا ۇشىراعانىن كورسەتتى. وسى تۇستا پرەزيدەنتىمىز نازارباەۆتىڭ ديپلوماتيالىق ايلاكەرلىگىن اتاپ وتكەن ءجون بولار. رەسەيدىڭ سوققىسىن  ۋكراينا تويتاردى. 2008 جىلعى رەسەيدىڭ گرۋزياعا شابۋىلىنا باتىس اليانسى اراشا بولا المادى. بىراق ۋكراينانىڭ ءجونى بولەك ەدى. باتىس ەلدەرى ۋكرايناعا ەكونوميكالىق جانە ديپلوماتيالىق قولداۋ جاسادى. سولاي ۋكراينا كرىم مەن دونەتسك پەن لۋگانسكىدەن ايىرىلسا دا اگرەسسورعا قارسى تۇرا الدى. ءپۋتيننىڭ ەسەبى بويىنشا باتىس ەلدەرىنە اۋىزبىرشىلىك جەتپەۋ كەرەك ەدى. باتىس ەلدەرى رەسەي گازى مەن مۇنايىنا تاۋەلدى ەدى. سول جاعادايدى پايدالانىپ رەسەي ۋكراينانى تىزە بۇكتىرۋ جوسپارلاعان بولاتىن. بىراق رەسەي جوسپارى ىسكە اسپاي قالدى.

ورىستىڭ مىقتىلىعى مەن وسالدىعى. ەۆروپالىق حالىقتاردىڭ ىشىندە سانى جاعىنان ازايىپ جاتسا دا رەسەيدە  111 ميلليونداي ورىس بار. ورىستىڭ ءبىلىم دارەجەسى دە جوعارى، باسىم كوپشىلىگى وتانشىل، رۋحانياتشىل، يمپەرياشىل. جەتى اتاسى قازاقستاندا  تۇرسا دا قازاقشا ۇيرەنگىسى جوق. ورىس دىنىنە دە بەرىك، ورىس پراۆوسلاۆياسى ماسكەۋگە عانا باعىنادى، ورىس بوتەن ەلدە تۇرمىن دەمەيدى ، وسىندا تۇرىپ يمپەريالىق مۇددەلەردى قورعايدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا  ورىس ادامى تىم يمپەرياشىل، زامان وزگەردى دەمەي پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردى بودان ەل دەپ بىلەدى. پۋتين كسرو ەمەس  رەسەي يمپەرياسىن جاڭعىرتپاق. ورىس مىقتى، يمپەريا ءۇشىن قيىندىققا توزبەك، بىراق ورىستىڭ قيىندىقتى ءتوزۋ قاسيەتى شەكسىز ەمەس. ورىس مورت ۇلت. 1917 جىلدىڭ اقپانىندا ءوزى جەڭىپ كەلە جاتقان  ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ سوڭعى كەزەڭىنىڭ اۋىرلىعىنا  توزە المادى. 1917 جىلى پاتشا ۇكىمەتىن قۇلاتتى، سول جىلى قازان توڭكەرىسى بولدى. رەسەي يمپەرياسى ىدىرادى. بىراق ورىس تەز ەسىن جياتىن ۇيىمشىل حالىق. 1920-1955 جىلدارى بۇرىن سوڭدى بولماعان يمپەريا –كسرو-نى اياققا تۇرعىزدى. ورىس ۇلتى سول جىلدارى ادام جانە قارجى شىعىنىنا قارامادى، دەگەنىنە جەتتى.  1990-شى جىلدارداعى داعادارىستان ايىعىپ ەندى بۇگىن ورىس قايتادان ورىس يمپەرياسىن قالپىنا كەلتىرمەك.

قازاقتىڭ مىقتىلىعى مەن وسال تۇستارى. قازاق باسىنان كەشكەن ناۋبەتتەردەن تاريحي قىسقا مەرزىمدە ەسىن جيدى. بۇگىنگى تاڭدا قازاق 11.5 ملن. بۇرىن بۇل سانعا قازاق ەشقاشان جەتپەگەن. قازاق ەگەمەندىككە جەتتى. جانە ءوز ەلىندە 70%. باسىنا قاتەر تونگەندە قازاق كورشى ەلدەردە پانا ىزدەيدى، بىراق بارا كەلە ءوز ەلىنە قايتىپ كەلەدى. قازاق گوموگەندى ، ءوز وزىنە بەرىك ، جابىق حالىق. پالەندەي باسقا ۇلتتارمەن نەكەلەسە بەرمەيدى. قازاق باسقا ۇلتتار مەن مەملەكەتتەردىڭ پروەكتەرىنە بارا بەرمەيدى. ايتالىق، رەسەيدە 740 مىڭداي قازاق بار ، بىراق ولار  رەسەيدىڭ مادەني-رۋحاني، بيزنەس –ساياسي، ت.ب. شارالارىنا قىزىقپايدى دا  ىلەسپەيدى دە، رەتى كەلسە اتامەكەنگە تارتادى.

ءبىزدىڭ ەليتاعا كەيبىر  ورىس اۋرۋلارى جۇعا باستاعان سياقتى. ءبىز رەفورمالاردى 1990-شى جىلدارداعى ءساتتى قارقىننان كەيىن  تامامدادىق، ەكونوميكانى ديۆەرسيفيكاتسيالاعان جوقپىز، مونوپوليزاتسياعا جول بەردىك. ءبىز ورىس سياقتى كوررۋپتسيادان قالىسپادىق، بۇل ساتسىزدىكتەردى جىبەرگەن ورىس ءتىلدى قازاق ەليتاسى  بولدى. سولاي مۇناي قۇلدىراعاندا تەڭگە دە قۇلدىرادى. بىراق بىزدە ءۇمىت جوق ەمەس، بار. ەندى قايتادان رەفورمالاردى قولعا الۋ كەرەك.

ەرتەڭ نە ىستەيمىز؟ رەسەي ەكونوميكالىق داعدارىستان ساياسي جانە الەۋمەتتىك داعادارىسقا ۇشىرايدى. ولاي بولسا باتىس اليانسى رەسەيدى تۇقىرتپاي قويمايدى. رەسەي داعادارىسقا تۇسكەندە ءبىز داعادارىستان شىعۋىمىز كەرەك. رەسەي داعدارىسى كەلەسى 10-17 ايدا شىڭىنا جەتەدى. بىراق رەسەي بىزگە شابۋىل جاساۋى مۇمكىن. ولارعا «كوروتكايا پوبەدونوسنايا ۆوينا» كەرەك، شابۋىل وبەكتىسى  قازاقستان بولۋى كەرەك. وسى تۇستا ۇلت پەن ەليتا بىرلىگى قاجەت بولادى. تەك قانا رەسەي كۇيرەگەن تۇستا ءبىز دەموكراتيالانۋىمىز مۇمكۇن. ەڭ باستىسى بىزدە رەسەيمەن بىرگە ۇلتتىق داعدارىسقا تۇسپەۋىمىز كەرەك. ەكىنشى، ءبىز باتىس اليانسى باعىتىندا ، رەسەيدەن ساق، قىتايمەن  جان-جاقتى قاتىناستا بولعانىمىز ءجون.

..................

1.https://ru.wikipedia.org/wiki

2. http://pubdocs.worldbank.org/pubdocs/publicdoc/2015/9/136351443562971021/rer34-rus.pdf; اۆستراليا ۆۆەلا دوپولنيتەلنىە سانكتسي پروتيۆ روسسي www.tvc.ru:8021/news/show/id/48967 - 2014 ج. 01 قىر. - رانەە، پوميمو اۆسترالي، سانكتسي نا روسسيۋ نالوجيلي سشا، سترانى ەۆروسويۋزا، كانادا، ياپونيا

3. ازيمباي گالي يتوگي پەرۆوي ميروۆوي "حولودنوي ۆوينى". ناچالو ۆتوروي ميروۆوي "حولودنوي ۆوينى": بيتۆا زا ۋكراينۋ.08.02.2014 centrasia.ru

ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى

Abai.kz