قازاقستاندىق ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، 2016 جىل ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ دەندەپ، قارجىلىق قىسىلتاياڭ كەزەڭ جالعاسىن تاباتىن، الاعاي دا، بۇلاعاي جىل بولماق. ارينە، ۇلتتىق ۆاليۋتا باعامىنىڭ قۇنسىزدانۋى مەن قازاقستاننىڭ نەگىزگى ەكسپورتى – مۇناي، مەتالل جانە گاز سەكتورىنداعى باعام جاھاندىق ەكونوميكالىق پروتسەسستەر مەن رەسەي ءرۋبلىنىڭ اقش دوللارىنا شاققانداعى باعامعا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى راس. سونىمەن 2016 جىلى قازاقستاندى قانداي ەكونوميكالىق وزگەرىستەر كۇتىپ تۇر؟ بۇل تۋرالى zakon.kz پورتالى بىلايشا باجايلاپتى.

قارا التىن نارىعىنداعى قارعىس

قاراپايىم قازاقستاندىقتاردىڭ ون-لاين رەجىمدە، الەمدىك نارىقتاعى مۇناي باعاسىن باقىلاپ وتىرمايتىنى تۇسىنىكتى. دەگەنمەن،  اقش دوللارىنا شاققانداعى تەڭگە باعامىنا الاڭدايتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. دەسەك تە، Standard & Poor's زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسى بويىنشا، قازاقستاننىڭ نەگىزگى ەكسپورتىنىڭ  60%-ى مۇناي سەكتورىنا تيەسىلى ەكەن. سونىمەن قاتار، مۇناي نارىعىنداعى فلۋكتۋاتسيا قازىرگى تەڭگە باعامىن رەتتەۋدە ماڭىزدى رولگە يە. وسىعان دەيىڭن ۇلتتىق بانك توراعاسى دانيار اقىشەەۆ ايتقانداي، مۇناي نارىعىنداعى جاعداي تەڭگە باعامىنا اسەر ەتۋشى بىردەن-ءبىر فاكتور دەپ قاراستىرۋ قاتە پىكىر. سەبەبى، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى – تەك مۇنايعا عانا تاۋەلدى ەمەس. سونىمەن قاتار، باس بانكير مىرزا ۆاليۋتا باعامىن رەتتەۋ پروتسەسسىنە Brent ماركالى مۇنايدىڭ  الەمدىك نارىقتاعى باعاسى اسەر ەتەتىن، ەنگىزگى ينديكاتور بولىپ تابىلادى.

وسىنىڭ الدىندا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك باسشىلارىنا الداعى ۋاقىتتاردا انتي-داعدارىستىق جوسپارلار ازىرلەۋدە، مۇناي باعاسىنىڭ باررەلىنە 20 دوللاردان تومەن بولعان جاعدايدا قولداناتىن شارالاردى دايىنداۋدى تاپسىرعانىن ايتقان.

وسىدان كەيىن، ۇلتتىق بانك جوسپارلى تۇردە جۇرگىزگەن تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىن پروتسەسسىن شەگەرىپ، ۆاليۋتا باعامىن تۇراقتاندىرۋعا كىرىسكەن. الايدا، باس بانكيردىڭ پىكىرىنشە، باعامدى تومەندەتۋ يمپورتتىڭ كۇرت قىمباتتاۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى. بۇل ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق ەكونوميكانى كۇردەلى ينفلياتسياعا ۇشىراتادى. سوندىقتان، اقىشەەۆ مىرزا 2016 جىلى دا ەركىن ۆاليۋتا ءدالىزىن ساقتاپ، جىل اياعىنا دەيىن باعامدى  6-8%-عا دەيىن كوتەرەتىنىن ايتقان. تۇسىنگەنىمىز، باس بانكيردىڭ بيىلعى جىلعى جۇمىسى ينفلياتسيا كورسەتكىشتەرىن رەتتەۋ جانە ەركىن ۆاليۋتا ءدالىزىن ساقتاپ قالۋ بولادى.

ساياسي اۋمالى-توكپەلى كەزەڭ

ءماسىموۆ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان گەرەاتوكراتيالىق ۇكىمەت پەن اقىشەەۆ اقىلىنا تاۋەلدى ۇلتتىق بانك ءۇشىن بيىلعى جىل ەلدە جۇمىسسىزدار سانىن ارتتىرماۋ، تەڭگە باعامىن كۇرت وسىرمەۋ مەن الەۋمەتتىك قىسىمعا جول بەرمەۋ ءۇشىن جان سالاتىن جىل بولماق. 2016 جىل ىشكى ساياسات ءۇشىن دە وداعاي وقيعالارعا تولى بولاتىنى ءسوزسىز. بىرىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ ەگەمەنددىگىنە 25 جىل تولادى. شيرەك عاسىردى شەتكە ىسىرعاندا،  كەشەگى ءھام بۇگىنگى ۇكىمەت نى تىندىردى؟ ەسەپ بەرەتىن جىل. ەكىنشىدەن، قالشىلداعان قاريالاردان قۇرالعان پارمەنسىز پارلامەنتتە تاعى دا سايلاۋ بولادى. ارينە، ادەتتەگىدەي ءفورمالدى سايلاۋ. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بيىل پارلامەنت تاعى ەكى پارتيامەن تولىعادى. «اۋىل» مەن «بىرلىكتىڭ» باعى جانىپ جاتسا، قازىرگى پارلامەنتتەگى «اق جول» مەن «قكپ» سەكىلدى، سەگىز ادامدىق مۇشەمەن، «نۇر وتان» كولەڭكەسىنەن سايا تابىلىپ قالۋى ابدەن ىقتيمال دەگەن سىبىستار جوق ەمەس.

وتكەن جىلدىڭ 30-قاراشاسى كۇنى حالىققا جولداۋ جولداعان ەلباسى، ەكونوميكالىق تاۋەكەلدەرگە قاراماستان، حالىقتى الەۋمەتتىك قولداۋعا باعىتتالعان جوسپارلاردى جۇزەگە اسىرۋدى جالعاستىراتىنىن جەتكىزدى.  مىسالى، 2016 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ، ەلىمىزدەگى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى ماماندارىنىڭ جالاقىسى - 28%-عا، ءبىلىم بەرۋ سالاسى ماماندارىنىڭ ورتاشا جالاقىسى - 29%-عا دەيىن، الەۋمەتتىك قولداۋ سالاسى ءۇشىن - 40%-دىق،  جالاقى ءوسىمى بولادى. سونداي-اق، مۇمكىنشىلىگى شەكتەۋلى جاندارعا، اسىراۋشىسىنان ايرىلعان وتباسىلار مەن سۋدەتتەرگە كورسەتىلەتىن الەۋمەتتىك جاردەماقى – 25 پايىزعا كوتەرىلەدى.  1- قاڭتاردان باستاپ، زەينەتاقى 2%-عا ارتسا، «ب» كورپۋسىنداعى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىلارى - 30%-عا دەيىن كوتەرىلەدى.

تاعى دا رەفورما

بيىلعى جىلى زەينەتاقى جۇيەسىندە تاعى دا رەفورمالار قابىلدانادى. قازىكۇنى بۇگىنگە دەيىن، ەلىمىزدەگى نەگىزگى زەيناتاقى اكتيۆتەرى قر ۇلتتىق بانك قاراماعىنداعى «ەنپف» اق قورىندا ساقتالىپ كەلسە، ەندى ەلباسى تاپسىرماسى بويىنشا، قازاقستاندىقتاردىڭ زەينەتاقى جيناقتارى جەكە-مەنشىك، شەتەولدىك كومپانيالارعا تاپسىرىلاتىن بولادى. سونىمەن، ەندى ءسىز بەن ءبىزدىڭ زەينەتاقى جيناقتارىمىز شەتەلدىك كومپانيالارعا تاپسىرىلادى. بۇنداي رەفورمانىڭ تيىمدىلىگىنە جانە حيناقتاردىڭ ساقتالۋىنا كەپىلدىك  - ەلباسىنىڭ ءسوزى. ول كىسى: ء«بىز مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جەكە مەنشىك كومپانيالاردى تەكسەرىپ وتىرامىز. كەپىلدىك بولادى»، دەگەن بولاتىن. بۇنىڭ دا ارتىندى جالقى سۇراق بار.

ساندار سويلەيدى

2016 جىلدىڭ 1-قاڭتارىنان باستاپ ۇكىمەت مىنالاردى ۋادە ەتەدى.

1. قازاقستانداعى ەڭ تومەن جالاقى – 22 859 تەڭگە بولماق،
2. مەملەكەتتىك تاريفتەر بويىنشا، زەينەتاقى اۋدارىمىنىڭ بازالىق باعامى – 11 965 تەڭگە،
3. ەڭ تومەنگى زەينەتاقى مولشەرى – 25 824 تەڭگە،
4. قر زاڭنامالارىنا سايكەس، ايىپپۇل سانكتسيالارى ءۇشىن، سالىق جانە الەۋمەتتىك تولەمدەر مەن جاردەماقالار ءۇشىن ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش قۇنى – 2 121 تەڭگە بولماق،
5.  قازاقستاندىقتاردىڭ اي سايىنعى الەۋمەتتىك تولەمدەردەن وزگە كۇن كورىسىنە قاجەتتى سوما – 22 859 تەڭگە بولماق.

ءتۇيىن:  قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىر جىلىن اۋىر وتكەرىپ، مەشىن جىلىنا اياق باستىق. اۋىردان اۋناپ تۇستىك دەگەنىمىزبەن، مەشىن جىلى دا مەملەكەتىمىز ءۇشىن ماڭدىعان جىل بولمايتىنى ءسوسىز. قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا مەشىن جىلى ءساتتى بولدى دەپ ايتا المايمىز. مىسالى، 1920 جىلدارى ەلىمىزدە العاش اشارشىلىق ورىن الىپ، 20 ملن حالىق زارداپ شەكتى. 1932 جىلعى الەمدىك داعدارىس تا مەشىن جىلىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. وسى جىلى قازاق حالقى اشارشىلىققا ۇشىراپ، 6,2 ملن رەسپۋب­ليكا حالقىنىڭ 2,1 ملن-ى قىرىلدى. 2004 جىلعى افينا وليمپياداسى وتانداستارىمىزدىڭ تاريحتاعى ەڭ ءساتسىز باسەكەسى دەسەك بولادى. جارىستىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەلىمىز تەك ءبىر عانا التىن يەلەنگەن ەدى. ودان بولەك «ەير استانا» كومپانياسى بانكروتقا ۇشىراعان بولاتىن. ەندى شە...

2016 – جىلى ەلىمىزدە قانداي وزگەرىستەر ورىن الۋى ىقتيمال دەگەن سولاقاي ساۋال قويدىق. راس، قازىر قازاقستاندىقتار وگەي وكىمەت پەن ونىڭ كولەڭكەسىندەگى بيلىكتەن ەش نارسە كۇتپەيدى. دالىرەك ايتساق، سەنبەيدى. ءماسىموۆ، اقىشەەۆ، دوساەۆ ت.س.س. جالعاسا بەرەتىن كىل دانىشپاندار مەن رەفورماتورلاردىڭ پروتوكولدارىنا پىسقىرىپ قارايتىن قاراشا جوق. حالىق تا بۇرىنعىداي الەۋمەتتىك بەلسەندى ەمەس ەكەنىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر. اركىم ءوز بوتقاسىن ءوزى قايتانىپ، وكىمەتىنىڭ وزەگىن تالدىرعان ەمەس. سەنىمنەن شىققان وكىمەتكە سەنەتىن كىم سوندا؟  بيلىكتىڭ ەل سەنىمىنەن شىعۋى – ونىڭ كارەراسىنىڭ قۇردىمعا كەتكەن ەمەس پە؟ قازاققا مىقتى «اقساقال بيلىكتىڭ» ماسىموۆكە مىسى باتپاعانى ما؟ جوعارىدا ءبىز كەلتىرگەن رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، مەشىن جىلى دامبالىمىزدان ءداسمال جاسايتىن ءتۇرىمىز بار. ءبىز كىرىستىك. 2016 جىلدان جاقسى حابار كۇتەمىز... كۇتىپ كەلەمىز...كۇتە بەرەمىز...  

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz