قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ نازارىنا!

استانا قالاسى اكىمىنىڭ نازارىنا!

جۇمابەك احمەتۇلى تاشەنەۆ

2015 جىلدىڭ 20 ناۋرىزىندا قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى جۇمابەك احمەتۇلى تاشەنەۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولدى. ەڭ وكىنىشتىسى، تۋعان ەلى ءۇشىن جاساعان ەرەن ەرلىگى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەلەنبەگەن قاھارمان-تۇلعامىزدىڭ ايتۋلى مەرەيتويى جەتىم قىزدىڭ «تويىنداي» بولىپ تا وتپەدى. ولاي دەيتىنىمىز، ەلوردانىڭ مادەنيەت باسقارماسى 28 اقپاندا تاۋەلسىزدىك سارايىندا ج. تاشەنەۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە ارنالعان شاعىن كورمە ۇيىمداستىرۋمەن شەكتەلدى. بىزدىڭشە، بۇل ەلدىگىمىزگە سىن. قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەريانىڭ تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەگەن زاماندا تۋعان ەلىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن مانسابىنا زيانى تيسە دە ءوز باسىن بايگەگە تىگىپ، ازۋى التى قارىس نيكيتا حرۋششەۆپەن ايقاسىپ، قازاقستاننىڭ جەرىن تالان-تاراجعا سالۋدان اراشالاپ قالعان الاشتىڭ ارداقتىسىنىڭ ارۋاعىنىڭ الدىندا ۇلكەن كۇنا.

سونىمەن... ۇلتتىق دەڭگەيدەگى قاھارمانىمىز، تۇعىرلى تۇلعا جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ 100 جىلدىعى نەگە ەلەۋسىز قالدى؟ مۇنىڭ تۇپكى سەبەبى نەدە؟ وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ، جولعا شىقتىم. اۋەلگى ىزدەگەنىمىز – جۇمابەك اتامىزدىڭ تۋعان كەلىنى، زارەچنىي كەنتىندەگى «بەرەكە» بالاباقشاسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى روزا تاشەنەۆا. وسىدان تۋرا 6 جىل بۇرىن روزا قاماتايقىزى «جاس قازاققا» (№52, 25 جەلتوقسان، 2009 جىل، «مەنىڭ ارمانىم اتامنىڭ اتىنداعى كوشەدە تۇرۋ») سۇحبات بەرىپ، استاناداعى ج. تاشەنەۆتىڭ ەسىمى بەرىلگەن الاقانداي كوشەدەگى تەگىنىڭ «تاشەنوۆ» دەپ قاتە جازىلعانىنا جانى اۋىراتىنىن ايتقان. زارەچنىيعا بارار جولدا، ادەيىلەپ جۇمابەك تاشەنەۆ كوشەسىمەن ءوتتىم. باياعى جارتاس – سول جارتاس. تەگىندەگى قاتە تۇزەتىلمەگەن. «جۇمابەك تاشەنوۆ» دەگەن جازۋ مەنمۇندالايدى. كسرو كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ل. برەجنەۆتىڭ ءوزى كرەملگە شاقىرعاندا «تاشەنەۆ» دەپ جازعاندا، ءوز ەلىندە «وۆ» بولىپ تۇرعانى وكىنىشتى-اق. قوش دەلىك. قالا شەتىندەگى اۋىلداعى بالاباقشاعا جەتكەنىمىزشە ءتۇس بولدى. روزا قاماتايقىزى ادەتتەگىدەي كۇلىمسىرەپ قارسى الدى. ادەمى جابدىقتالعان كەڭ بولمەگە ءوتىپ، سىر-سۇحباتىمىزدى باستاپ كەتتىك.

ء«بىر جىل بۇرىن، يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ەلوردا اكىمى بولىپ تۇرعاندا جەرگىلىكتى بيلىك: «جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ 100 جىلدىعىن جاقسىلاپ وتكىزەمىز. استانادا مۇراجايىن اشىپ، ج. تاشەنەۆ اتىنداعى قور قۇرامىز» دەپ ۋادە بەرگەن. ۋادە ءسوز جۇزىندە قالدى. بالكىم ونى ۇيىمداستىراتىن ادام بولماعان شىعار؟ ەستۋىمشە، قاراجات جاعى قولبايلاۋ بولعان. ءجۇز جىلدىققا تاۋەلسىزدىك سارايىنداعى كورمەدەن باسقا بىردە-ءبىر شارا وتكىزىلمەدى. كورمەنىڭ ءوزىن اتامنىڭ قۇجات، حات، فوتوسۋرەت، كيىمدەرىن اپارىپ، بالا-كەلىندەرى دايىندادىق. ەلوردا اكىمدىگى، ۇكىمەت باسشىلىعى سارايدى بەرۋدەن باسقا ەشقانداي ارەكەت جاساعان جوق. مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ۇلكەن قايراتكەردى ەلەۋسىز قالدىرعانىنا قاتتى نالىدىم»،- دەپ ءسوزدىڭ تۋراسىن ايتتى روزا تاشەنەۆا. ول جۋىردا قىزىلجاردا ج. تاشەنەۆكە ەسكەرتكىش ورناتىپ، جاڭا مەكتەپكە ەسىمىن بەرگەنى ءۇشىن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ باسشىلىعىنا زور العىسىن جەتكىزدى. ايتۋلى مەرەكەگە ءوزى بارا الماي، تۋىستارى قاتىسىپ، كوزايىم بولىپتى. سىر-سۇحباتىمىز ودان ءارى بىلايشا ءوربىدى:

جۇمابەك احمەتۇلىنىڭ نەمەرەسى – شىڭعىس تاشەنەۆ.

روزا قاماتايقىزى ءوز نەمەرەسىمەن بىرگە.

- وتكەندە استانا-قاراعاندى تاس جولىنىڭ بويىنداعى جىبەك جولى اۋىلىنىڭ اتاۋىن «جۇمابەك تاشەنەۆ اۋىلى» دەپ وزگەرتىپ، ونىڭ تورىنەن ەسكەرتكىش تۇرعىزۋ، مۇراجاي سالۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسالدى. ول نەگە ىسكە اسپادى؟

- جىبەك جولىنىڭ بۇرىنعى اتاۋى – الەكساندروۆكا. ارشالى اۋدانى اكىمدىگىندەگىلەر: «جىبەك جولى دەگەن اتاۋ بەكىتىلىپ كەتتى. اۋىستىرا المايمىز» دەدى. بىراق ارشالى كەنتىنىڭ ورتالىعىنداعى كوشەگە، جىبەك جولىنداعى جاڭا مەكتەپكە اتامنىڭ ەسىمىن بەردى. ءۇش جىل بۇرىنعى سالتاناتتى شاراعا ءوز اكەم – قاماتاي (وندا كوزى ءتىرى ەدى), بالام شىڭعىس قاتىستى. ەسكەرتكىش ورناتۋ، مۇراجاي اشۋ ماسەلەسىن ۇكىمەت قولدامادى. ەگەر اشىلسا، ءوزىم-اق باسشىلىق ەتەر ەدىم. بالام شىڭعىس تا وسى جۇمىسقا كىرىسپەك بولىپ، قۇلشىنىپ ءجۇر.

وتباسى مۇشەلەرى: وڭنان سولعا قاراي – باتەس ىدىرىسقىزى، جۇمابەك احمەتۇلى، نەمەرەسى شىڭعىس، كەلىنى روزا قاماتايقىزى، ۇلى سايات.

- ارشالى اۋدانىنا اتاڭىزدىڭ ەسىمىن بەرۋ تۋرالى دا ۇسىنىس ايتىلىپ، حالىق داۋىس جيناپ جاتقان كورىنەدى. بۇدان حاباردارسىز با؟ ءوزىڭىڭ قالاي قارايسىز؟

- حاباردارمىن. اۋدانعا اتامنىڭ ەسىمىن بەرسە – نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. مەنىڭ ءوز اكەمنىڭ دە، قايىن اتامنىڭ دا تۋىپ-وسكەن جەرى – ارشالى اۋدانىنداعى مارتىنوۆكا اۋىلى. جىبەك جولىنا جاقىن جەردە. كەيبىر دەرەكتەردە باباتايدا تۋعان دەپ شاتاستىرىپ ءجۇر. وكىنىشتىسى، مارتىنوۆكادا اتامنىڭ تۇرعان ءۇيىنىڭ ورنى دا، بەلگىسى دە جوق. شىمكەنتتەگى تۇرعان ۇيىندە عانا تاقتا ورناتىلعان. ءوز ۇلتىنا شەكسىز بەرىلگەن قايراتكەردى لايىقتى دەڭگەيدە ۇلىقتاي الماي كەلەمىز. مىسالى، تسەلينوگرادتىڭ ەلوردا بولاتىنىن اتام بىلگەن. اقمولادان ۇيگە قوناقتار كەلگەندە: «اقمولانىڭ توپىراعى وتە قۇنارلى. ەرتەڭگى كۇنى حالىق تۇگەل سوندا قونىستانادى» دەيتىن. بىلە بىلسەك، سول كىسىنىڭ ەرەن ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ بەس وبلىسى رەسەيگە قوسىلۋدان امان قالدى. ايتپەسە، اقمولا رەسەيدىڭ قاراماعىنا كوشەتىن ەدى. وڭتۇستىك قازاقستانداعى ەكى اۋداندى وزبەكستانعا، ماڭعىستاۋدى تۇركىمەنستانعا بەرۋگە قارسىلىق تانىتتى. مەنىمشە، قازاقتىڭ ءىرى تۇلعاسىنا 100 جىلدىعىنا وراي حالىق قاھارمانى اتاعىن بەرسە دە ارتىق ەتپەيدى.

- جۇمابەك احمەتۇلىنىڭ ءوز ۇلتى مەن ەلى ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى، ەرەن ەرلىگى جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى – «قازاق ادەبيەتى»، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتتەرىن جابىلۋدان امان الىپ قالعانى. اتاڭىزدىڭ 100 جىلدىعىندا سول گازەتتەردىڭ تىلشىلەرى سىزگە حابارلاسىپ، امان-ساۋلىق سۇراسىپ، سۇحباتتاسۋعا شاقىردى ما؟

- جوق! ەشكىم حابارلاسقان دا، كەلگەن دە جوق.

- العاشقى سۇحباتىمىزدا ءسىز قايىن اتاڭىزدىڭ ۇيدە، تۇزدە قانداي ادام بولعانى جونىندە اڭگىمەلەگەن ەدىڭىز. جۇمابەك احمەتۇلىنىڭ مىنەز-قۇلىعىنداعى، جان-دۇنيەسىندەگى تاعى قانداي وزگەشەلىكتەردى ايتار ەدىڭىز؟

- وتە باتىل، سەرگەك، قوناقجاي، ەڭبەكقور، كىشىپەيىل، باۋىرمال، مەيىرىمدى جان ەدى. بىردە ۇيدەگى ادامداردان ونى ماسكەۋدىڭ قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولۋعا دايىنداپ جۇرگەنىن ەستىدىم. ەكەۋمىز ءشاي ءىشىپ وتىرعاندا: «پاپا، ءسىز نە سەبەپتەن ن. حرۋششەۆكە قارسى شىقتىڭىز؟» دەپ سۇراعانىمدا: «ماعان ورىنتاق تا، لاۋازىم دا كەرەك ەمەس. ەلىمنىڭ، جەرىمنىڭ تۇتاستىعى كەرەك. سونى ساقتاپ قالعانىما ەش وكىنبەيمىن» دەدى. قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د. قوناەۆتىڭ بەس وبلىستى رەسەيگە بەرۋگە كەلىسكەنىن دە ۇيدەگىلەردەن ەستىدىم. ايتپاقشى، ن. حرۋششەۆ، د. قوناەۆ جانە ج. تاشەنەۆتىڭ اراسىنداعى اڭگىمەنى اتام 1986 جىلى «وقجەتپەستە» ەمدەلىپ جاتقانىندا قىزمەتتەس ءىنىسى م. ەلەۋسىزوۆكە جولداعان حاتىندا جازادى. قوناقجايلىعى ەرەكشە ەدى. ەشكىمدى ەسىكتە كۇتتىرمەي، ءوزى قارسى الاتىن-دى. تاڭ قالعانىم، ءوزىن جۇمىستان شىعارعاندا تەرىس اينالعان ادامداردى دا داستارحان جايىپ، كۇتىپ الدى. ۇيگە سانتەحنيك كەلسە دە تاماقتاندىراتىن. ادامدى باي جانە كەدەي، لاۋازىمدى جانە لاۋازىمسىز دەپ بولگەن ەمەس. ءۇستى-باسىن وتە تازا ۇستايتىن. اس بولمەدە شىبىن كورسە، اسىن ىشپەيدى. تاشەنەۆتەر وتباسىنا العاش كەلىن بولىپ تۇسكەنىمدە ەنەم باتەس ىدىرىسقىزى ۇشىپ جۇرگەن شىبىندى كورسە: «تەز ءولتىر» دەۋشى ەدى. ەنەم اتاما بىردە-ءبىر قارسى كەلىپ كورگەن ەمەس. پاپام (اتاسىن وسىلاي اتاعان) كوپ وقىپ، كوپ جازاتىن. سۇيىكتى ءىسىنىڭ ءبىرى – اڭعا شىعۋ. وعان ەكى كۇن بۇرىن دايىندالادى. مىلتىعىن، كيىمدەرىن جاقسىلاپ تازالايدى. ونەرگە دە جاقىن بولدى. ۇيگە قوناق كەلسە، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، كۇتەتىن. ءوزى اسابا بولىپ، ءان دە شىرقايدى. «گوري، گوري، مويا زۆەزدا!»، «تۋعان جەر» دەگەن اندەردى بەرىلىپ ورىندايتىن. تۋعان-تۋىسقا اسا باۋىرمال، كەزكەلگەن ادامعا جاقسىلىق جاساۋعا ۇمتىلىپ تۇراتىن جان ەدى. اقشا، بايلىق، دۇنيە-مۇلىك جيماعان كىسى. قايتىس بولعاندا بىردە-ءبىر بالاسىندا ماشينە بولمادى. قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولسا دا وزىنە ءۇي سالماعان. شىمكەنتتەگى ءۇيىمىزدى الاردا ەنەم ل. برەجنەۆكە حات جازدى. بۇل ىسكە كسرو-نىڭ دوكەي باسشىسى ارالاسقان سوڭ عانا ءۇي الدىق. كەزىندە تۋعان ەلىنىڭ اۋماعىن قىزعىشتاي قورعاعان باتىر ەشكىمگە كەرەك بولمادى. فرانتسيا پرەزيدەنتى سىيعا تارتقان التىن ساعاتىن لومباردقا وتكىزىپ، ماعان تەرى تون ساتىپ اپەرگەنى بار. ىزگىلىكتى ىستەرىن تىزە بەرسەم – تاۋسىلمايدى.

سىر-سۇحباتتان سوڭ، تاعى ەكى تاراپتىڭ وي-پىكىرىنە قۇلاق سالدىق. الدىمەن ماجىلىسكە باس سۇقتىم. وتكەن جىلى ج. تاشەنەۆتىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ تۋرالى ۇكىمەت باسشىسى ك. ماسىموۆكە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان جەكسەنباي دۇيسەباەۆپەن جۇزدەستىم. دەپۋتات اعامىز ءبىر توپ ەلوردالىق ارداگەردىڭ وتىنىشىمەن استانانىڭ ءبىر مەكتەبى مەن كوشەسىنە كورنەكتى قايراتكەردىڭ ەسىمىن بەرۋ تۋرالى سۇراپتى. پرەمەر-مينيستر جاۋاپ قايتارىپ، پەتروپاۆل قالاسىنداعى №20 قازاق ورتا مەكتەبىنە ج. تاشەنەۆتىڭ اتىن بەرۋ تۋرالى ماسەلەنى ۇكىمەت جانىنداعى رەسپۋبليكالىق ونوماستيكالىق كوميسسيا قاراپ، وڭ شەشىم شىعارىلعانىن ايتىپتى. استاناداعى ونوماستيكالىق كوميسسيا №10 گيمنازياعا قاتىستى وسىنداي ماسەلەنى قولداپ، ءماسليحات سەسسيانىڭ قاراۋىنا ەنگىزگەن. «مەن ءوز مىندەتىمدى اتقاردىم. ەندىگى ءىس كوميسسيا قۇزىرىندا» دەدى ج. دۇيسەباەۆ. ونىڭ پايىمداۋىنشا، قوعام قايراتكەرىنىڭ 100 جىلدىعىن وڭىرلەر (اقمولا، اقتوبە، سولتۇستىك قازاقستان، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارى) جەكە-جەكە اتاپ وتۋگە ءتيىس. ءبىر تاڭ قالعانىم، جەكەڭ ج. تاشەنەۆتىڭ ەلوردادا كورمەسى وتكەنىنەن حابارسىز ەكەن.

ءۇشىنشى تاراپ – قالالىق اكىمدىكپەن سويلەسە المادىم. ونىڭ ورنىنا ارشالى اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى اينا ەرمەكقىزىمەن تەلەفون ارقىلى تىلدەسىپ، ءبىراز جايعا قانىقتىق. شىنشىل باسشى ەسكەرتكىش ورناتۋ، مۇراجاي سالۋ ماسەلەسى ءازىر شەشىلمەيتىنىن جاسىرمادى. «ەڭسەلى مۇراجاي اشۋعا كەم دەگەندە 5 ملن. تەڭگە قاجەت. اۋداندىق بيۋدجەت ونداي شىعىندى كوتەرە المايدى. ەسكەرتكىش تە سولاي. ءبىزدىڭ تىندىرعانى ءىسىمىز – ارشالىداعى №3 قازاق مەكتەبىنە ج. تاشەنەۆ ەسىمىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس بەردىك. ونى اۋداندىق، وبلىستىق ونوماستيكالىق كوميسسيا ماقۇلدادى. ال رەسپۋبليكالىق ونوماستيكالىق كوميسسيا بۇل ماسەلەگە موراتوري جاريالادى. سوندىقتان 2015 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە جاڭا مەكتەپتىڭ كىرە بەرىسىنە ج. تاشەنەۆ ەسىمىن جازامىز دەگەن نيەتىمىز ارمان كۇيىندە قالۋدا» دەپ كۇرسىندى ول. اينا ەرمەكقىزى اۋدان اكىمدىگى 100 جىلدىققا وراي، بيىل كۇزدە №3 قازاق مەكتەبىنە قوناق شاقىرىپ، ۇلكەن دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزەتىنىن حابارلادى. ول 60 پايىز ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى تۇراتىن اۋداننىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ وڭايعا سوقپايتىنىن اشىق ايتتى. «ۆيشنەۆكانى ارشالى دەپ وزگەرتەر كەزدە ۇلكەن ايقاي بولدى. بۇل جەردە قوعامدىق پىكىردىڭ اسەرى مول. تۇپتەپ كەلگەندە ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن مەملەكەتتىك ونوماستيكالىق كوميسسيا شەشەدى» دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى.

ءتۇيىن:

بۇرىنعىدان قالعان ەسكىرمەيتىن ەستى ءسوزدىڭ ءبىرى مىناداي: «قاراقان باسىنىڭ قامى ءۇشىن عانا قارەكەت قىلعان جان دەمى تاۋسىلعان كۇنى ولەدى، تۋعان ەلى ءۇشىن تەر توككەن تۇلعا باقيلىق بولسا دا كوپتىڭ كوڭىلىندە ءومىر سۇرە بەرەدى». مۇنداي ءسوز ومىردەن وتكەن سوڭ ەل-جۇرتىنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن قازاق حالقىنىڭ اياۋلى پەرزەنتى، ارداقتى ۇلى – جۇمابەك احمەتۇلى تاشەنەۆكە باعىشتالىپ ايتىلعان بولۋى كەرەك. ەندەشە، اسىلىمىزدىڭ ارۋاعىن ارداقتاپ، ونىڭ رۋحى الدىنداعى پارىزىمىزدى ورىندايىق! ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى.

تولەن تىلەۋباي، استانا.

Abai.kz