«كەمەلدەنۋ ادەبيەتى» نەمەسە تاريحي تانىم تامىرى
شامالى العىسوز
كورنەكتى سۋرەتكەر، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ شىعارماشىلىعى ءار قىرىنان زەرتتەلە باستادى. ول تۋرالى ادەبيەتتانۋشى، ءتىلشى، تاريحشى، فيلوسوف، مادەنيەتتانۋشى، الەۋمەتتانۋشى عالىمدار قالام تارتۋدا. ونىڭ الەمى، اسىرەسە، جاس ۇرپاقتىڭ دا ۇلكەن قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ كەلەدى. جانە جاستاردىڭ تانىمى، تالداۋ جۇلگەلەرى قىزعىلىقتى. سونداي سەرگەك جاستاردىڭ ءبىرى – جاس ادەبيەتتانۋشى ابدۋل راحمانۇلى ابدۋلكارىم.
سۇلەيمەنوۆتەي سۋرەتكەردى قاي قىرىنان تالداسا دا جاراسادى جانە قاجەت-اق. ال، ابدۋل جاستىڭ « ...بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اسقار سۇلەيمەنوۆ ادەبيەتىنىڭ شىنايى ءمانى، ونىڭ سىنداعى، جازۋشىلىقتاعى، دراماتۋرگياداعى ەڭبەكتەرى ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى ەكەنىن بىلسەك تە، جازۋشى شىعارماشىلىعىنىڭ تولىققاندى عىلىمي نەگىزىن، قوعامدىق-الەۋمەتتىك ماڭىزىن ايقىنداپ بەرە العان جوقپىز» دەۋىنە ابدەن كەلىسۋگە بولادى. جاپ-جاس بولىپ «اسقار سۇلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعى جايلى ورتاق، دۇرىس جانە جۇيەلەنگەن كوزقاراس قالىپتاستىراتىن زامان كەلگەنى...» تۋرالى ويلانۋى جانە ءوز تاراپىنان اسەكەڭ شىعارماشىلىعىنىڭ گەنەزيسىن پايىمداۋعا ۇمتىلعانى; سوندىقتان دا ءوزى اس شىعارماشىلىعى تۋرالى يدەيالىق ماقالالار تسيكلىن جازۋعا بەل بۋعانى جانە ىزدەنىس اياسىنىڭ كەڭ ەكەنى قۋانتادى.
«...اسقار سۇلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعى ەڭ الدىمەن ۇلتسىزدانۋعا قارسى شىعارماشىلىق، قارسىلىق ادەبيەتى. دەمەك، ونىڭ قاينار كوزى دە ۇلتتىق دۇنيەتانىمدا، ۇلتتىق فيلوسوفيادا، سالت-داستۇردە، سانا-سەزىمدە... اسقار سۇلەيمەنوۆ دۇنيەتانىمىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن باتىستان ەمەس، ءوز تاريحىمىزدان، ءوز فيلوسوفيامىزدان باستاۋ كەرەك...» دەيدى اۆتور. مۇنداي پىكىرلەر ماقالا، زەرتتەۋلەردە، اۋىزەكى پىكىرلەردە بىرەن-ساران ايتىلىپ تا ءجۇر. بىراق، ابدۋل وزىنشە پايىمداۋ-تۇجىرىمدارىمەن بۇعان ەرەكشە دەن قويىپ، نازار اۋدارتادى.
كەز-كەلگەن ءىرى سۋرەتكەردىڭ بولمىسى، اسىرەسە، قازاقتاي ۇلتتىڭ وكىلىنىڭ شىعارماشىلىق قۇرامداسى - ءوزىنىڭ جەكە رۋحاني تاجىريبەسى; ۇلتتىق قۇنارى، توپىراعى جانە الەمدىك رۋحاني ايا بولىپ كەلەدى عوي. اسەكەڭدە دە، مىسالى، ابايداعى، اۋەزوۆتەگى سياقتى – ءوز ورتاسى، ياعني قازاقى پايىم-تانىم، دانالىق جانە شىعىس پەن باتىس الەمى (ارينە، تەك ادەبي الەم عانا ەمەس) تولىققاندى بار. جانە وسىنىڭ ءبارىن سۇلەيمەنوۆ وزىنشە، وزگەشە جاڭعىرتىپ، جەتىلدىرەدى. سوندىقتان دا جاس زەرتتەۋشىنىڭ سۋرەتكەر شىعارماشىلىعىنداعى... «تولىق ادام» ءىلىمى تۋرالى ويلارى، بىزدىڭشە، وتە ورىندى دا سونى تۇجىرىم. ابدۋل اس بولمىسىن ءۇش بىرلىكتە قاراستىرىپ، ويلارىن وسى ارنادا دامىتا تۇسسە - «كەمەلدەنۋ ادەبيەتى» دەۋى نەگىزدەلە تۇسەر ەدى.
جالپى ا.سۇلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعىنىڭ اسا ەرەكشەلىگى – تەرەڭنەن تارتاتىن گەنەتيكالىق كودى جانە ونىڭ جاسىرىندىعى، ويعا دەرتىپ تۇراتىندىقتان دا نەبىر ينتەرپرەتاتسيالارعا مۇمكىندىك بەرەتىنى. (جانە ءبىر قىزىعى – وتە بيوگرافيالىلىعى، بىراق، سيۋجەتتىك-سەزىمدىك ارنالاردى مۇلدەم جاۋىپ تاستايتىندىقتان ونىسى ەش بايقالمايتىنى.) دەمەك، ابدۋلداي كوكىرەگى وياۋ، بىلىمگە قۇشتار زاماناۋي جاستىڭ دا قۇلاشىن كەڭگە سەرمەۋىنە بولادى. تالانتتى جاسقا ۇلكەن بولاشاق، ماقساتتى قاجىر تىلەيمىن.
ءاليا بوپەجانوۆا
«كەمەلدەنۋ ادەبيەتى» نەمەسە تاريحي تانىم تامىرى!
(اسقار سۇلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعى تۋرالى يدەيالىق ماقالالار تسيكلى)
اسقارتانۋدىڭ باعىتى قانداي بولۋى ءتيىس؟
«و سەبە ۋستامي نەمتسا (نەكتو ەشكەر): «تەكست بىل ستول نەپونياتەن،
چتو داجە ۆ وتپەچاتكاح يسكالي سمىسل» (ا.سۇلەيمەنوۆ).
«اسقارتانۋ» - اتى ايتىپ تۇرعانداي، بيىكتى تانۋ، قازاق ادەبيەتىنىڭ كوتەرىلگەن بەلەسىن تانۋ. ادام ءومىرىنىڭ تاريحي ءمانى ونىڭ ءوز موينىنداعى پارىزى مەن قارىزىن قانشالىقتى وتەي العاندىعىمەن دە ولشەنەتىن كەزدەر بولادى. مىنە، كەشەگى وتارلىق جۇيەنى اشكەرەلەپ، ءومىرىن ۇلتىنىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىككە جەتۋى ءۇشىن ارناعان جازۋشى اسقار سۇلەيمەنوۆ سىندى تۇلعالارىمىزدىڭ ەڭبەگىن دارىپتەۋ، ناسيحاتتاۋ، ماڭىزىن ايقىنداپ تاريحي تۇعىرىنا كوتەرۋ دە ءبىزدىڭ ومىرلىك پارىزدارىمىز بەن قارىزدارىمىزدىڭ ءبىرى بولماق.
اسقار سۇلەيمەنوۆ شىعارمالارى تۋرالى ءبىر تۇجىرىم ايتقىڭ كەلگەن كەزدە جازۋشىنىڭ پرولوگتاعى تسيتاتاسى بۇكىل ويىڭدى تۇقىرتىپ كەتەتىنى بار. دەگەنمەن دە اسقار سۇلەيمەنوۆتەي مۇحيتتىڭ تەرەڭىنە بويلاي الماساق تا، تامشىسىنان تاتا الساق، كىشى بولشەگىن بولسا دا ورتاعا سالساق، ءسال دە بولسا تاريح الدىنداعى، تۇلعا الدىنداعى پارىزىمىزدى ورىنداعان بولماقپىز. تەك بۇل وي وبەكتيۆتى بولسا بولعانى. وسى ورايدا جازۋشىنىڭ تاعى ءبىر تسيتاتاسى ويىمىزعا ورالادى: «كەز-كەلگەن قايشىلىقتا ءۇش ءتۇرلى كوزقاراس بار: سەنىڭ كوزقاراسىڭ، سەنىڭ قارسىلاسىڭنىڭ كوزقاراسى جانە دۇرىس كوزقاراس». ماقالامىزدى يدەيالىق دەپ تانىستىرعانىمىز دا سوندىقتان. اسقار سۇلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعى جايلى ورتاق، دۇرىس جانە جۇيەلەنگەن كوزقاراس قالىپتاستىراتىن زامان كەلگەن سياقتى.
وسى كۇنگە دەيىن اسقار سۇلەيمەنوۆ شىعارمالارى تۋرالى بىرنەشە كىتاپتىڭ جۇگىن ارقالاي الاتىن دۇنيە جازىلدى. ونىڭ كوپ بولىگى جازۋشىنىڭ ومىرلىك پوزيتسياسى جانە كوز كورگەندەردىڭ جازۋشى تاپقىرلىعى، شەشەندىگى تۋرالى ەستەلىكتەرىمەن ۇلاسىپ جاتىر. جازۋشى ءوزىنىڭ: «ءمىنسىز شىعارما جازۋ وڭاي. قيىنى – عۇمىرىڭدى ءمىنسىز شىعارماعا اينالدىرۋ» دەگەن پىكىرىنىڭ ۇدەسىنەن تولىعىمەن شىققانىن ەسكەرسەك، بۇل قۇبىلىس زاڭدى دا بولىپ كورىنەدى. بىراق، جازۋشىنىڭ ءوزى ايتقانداي: «بۇل جاقسى، بۇل از!». سەبەبى، ادەبيەتتانۋ اتتى عىلىم جازۋشى ومىرىنەن گورى ونىڭ شىعارمالارىنا دەن قويادى (بيوگرافيزم مەكتەبى وكىلدەرىنەن باسقالارى), سول ارقىلى جازۋشىنىڭ ادەبيەتتانۋداعى بەينەسى جاسالىپ، ادەبيەت تاريحىنداعى ورنى انىقتالادى. بۇل جاعىنان كەلگەندە قينالىپ قالاتىن تۇستارىمىز جوق ەمەس. سوندىقتان اسقار سۇلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان سىنشىلارمىزدىڭ تالداۋ ماقالالارىن، عالىم اقجول قالشابەكتىڭ «ا.سۇلەيمەنوۆ شىعارمالارىنداعى كوركەمدىك ىزدەنىس» اتتى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن، بەلگىلى عالىمدارىمىز جارىلعاپوۆ جانسايا مەن پىراليەۆا گۇلزيانىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالارىنداعى تالداۋلارىن ساراپتاپ، اسقارتانۋداعى كەلەسى باعىت-باعداردى ايقىنداۋ كەرەك سياقتى. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اسقار سۇلەيمەنوۆ ادەبيەتىنىڭ شىنايى ءمانى، ونىڭ سىنداعى، پروزاداعى، دراماتۋرگياداعى ەڭبەكتەرى ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى ەكەنىن بىلسەك تە، جازۋشى شىعارماشىلىعىنىڭ تولىققاندى عىلىمي نەگىزىن، قوعامدىق-الەۋمەتتىك ماڭىزىن ايقىنداپ بەرە العان جوقپىز. سەبەبى، عالىم اقجول قالشابەكتىڭ ديسسەرتاتسياسىندا اسقار سۇلەيمەنوۆ شىعارمالارىنىڭ جانرلىق سيپاتى ينتەللەكتۋالدىق-لينگۆيستيكالىق نەگىزدە دەگەن تۇجىرىم جاسالادى، بىراق بۇل «اسقار ادەبيەتى» دەگەندە جاۋاپ قىزمەتىن تولىق اتقارا المايدى، ينتەللەكتۋاليزم تەك شىعارمانىڭ ج ا ل پ ى مازمۇندىق-ستيليستيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن عانا قامتيتىنىن ەسكەرسەك، يدەيالىق-قۇرىلىمدىق، قۇرىلىمدىق-كونتسەپتۋالدىق، مادەني-الەۋمەتتىك، ەستەتيكا-فيلوسوفيالىق ەرەكشەلىكتەر قاراستىرىلماي قالادى (بۇل جەردە ءبىز جوعارىداعى تۇجىرىمنىڭ تەرىس ەكەندىگىن ەمەس، بۇل ۇعىمنان تىس قالعان بولشەكتەر بار ەكەندىگى تۇرعىسىنان ايتىپ وتىرمىز، ياعني «بۇل جاقسى، بۇل از» پوزيتسياسىندا). ال، سىنشىلارىمىزدىڭ ءار جىلدارى جارىق كورگەن ماقالالارى فراگمەنتتىك تالداۋلار عانا بولىپ، جالپىلاۋعا بارا قويعان جوق. ونىڭ ۇستىنە اسقار ادەبيەتىن عالىم جارىلعاپوۆ جانسايا ەكزيستەنتسياليستىك تۇرعىدان ءتۇسىندىرىپ، ەكزيستەنتسياليستىك اعىم وكىلى رەتىندە قاراستىرسا، عالىم گۇلزيا پىراليەۆا ونى پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى تۇرعىسىنان زەرتتەيدى. بۇل جاعداي بىزگە ءبىر جاعىنان اسقار الەمىن جان-جاقتى قىرىنان تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرگەنىمەن، ەكىنشى جاعىنان اسقار شىعارماشىلىعىنىڭ تولىققاندى يدەيالىق ءمانىن انىقتاۋ قاجەتتىلىگىن تۋدىرادى. سەبەبى، جازۋشى شىعارماشىلىعىنىڭ بيىگىن انىقتاپ سول بيىككە ءارتۇرلى قىرىنان شىقساق قانا عىلىمي جۇيەلىككە جەتەتىن، ناقتى ماقسات-مىندەتتەردى انىقتاي الاتىن سياقتىمىز. سەبەبى، اسقار سۇلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعى ۇلكەن مۇحيت دەيتىن بولساق، ونى قالىپتاستىرعان قانداي ۇلتتىق ارنا، الەمدىك اعىندار ەكەنىن، گەنەزيسىن انىقتاماي، بۇگىنگى كۇنگى ناتيجەسىن پايىمدايمىز دەۋ ابەستىك بولار.
اسقار سۇلەيمەنوۆ شىعارمالارىنىڭ كىلتى - «بەسىن»
ءاربىر ونەر تۋىندىسى ءبىز ءۇشىن جاڭا الەم بولسا، شىعارما اتاۋى، كىتاپ اتاۋى سول الەمنىڭ كىلتى بولماق. «بەسىن». اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ العاشقى كىتابى وسىلاي اتالدى. بىراق، نەگە - «بەسىن»؟ اسقار سۇلەيمەنوۆ الەمىنە بويلاۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن وسى ءتۇيىندى شەشۋ كەرەك سياقتى. ال، ءبىز بىلەتىن ءتۇيىندى سوڭىنان باستاپ شەشەدى، ياعني ءتۇيىننىڭ توقتاعان، اياقتالعان جەرىنەن سوگەدى. سۇلەيمەنوۆ 1992 جىلدىڭ 17 ناۋرىزىندا توماس كارلەيلدىڭ «قاھارمان. پايعامبار. مۋھاممەد» اتتى ەڭبەگىن قازاق تىلىنە اۋداردى. سوندا: «مۋھاممەدتىڭ 52-دەگى كەزى; ەكىندىگە بەت العان كەزى; دوستارىنىڭ قاتتى سيرەگەن كەزى» - دەيدى. («ەكىندىگە بەت العان كەز» كۇننىڭ تاس توبەگە كوتەرىلىپ باتۋعا بەت العان كەزى، ياعني مۇندا ورتا جاستان بەسىننەن) ءوتىپ جاتقانى ايتىلۋدا). ودان الدىڭعى، 1987 جىلى جازىلعان ء«تورت تاقتا - جايناماز» دراما-ديولوگىندا: «رايفين: بالكىم. (پاۋزا. ءشۇيىلىپ وتىرىپ ساعاتىن ۇزاق بۇرايدى) مىنا ساردابا تۇرىپ قاپتى. ۋاقىتىڭىز قانشا بولدى؟ كەمپىر: ۋاقىتى نەسى؟ رايفين: ساعاتتى ايتام. كەمپىر: ءبىزدىڭ ساعات - ناماز. (تەرەزەگە نازار قىدىرتادى.) تۇمان ءسىڭىلىم كەپ قاپتى عوي. (پاۋزا.) جوبا - جوبا. بەسىنگە ءسۇت پىسىرەردەي ۋاقىت بار» - دەگەن ديالوگ ءوربيدى. (مۇندا دا اۆتور قازاق تانىمىندا ۋاقىتتىڭ ولشەمىن كەلتىرىپ تۇر). ءار جىلدارى جازىلعان، جازۋشى شىعارمالارىنىڭ يدەيالىق-موتيۆاتسيالىق نەگىزىندەي كورىنىس تاپقان «شاشىلىپ تۇسكەن تىركەستەرىندە»: «ۋاقىت - ەنەدى. ادامعا دا، قوعامعا دا، مەملەكەتكە دە ەنەدى»، - دەسە، تاعى بىردە: «سانانىڭ نامازدىگەر كەزى، نامازشام كەزى، قۇپتان كەزى، الاكەۋىم كەزى، ءسارى كەزى، شاپاق كەزى، شاڭقاي كەزى، ەكىندى كەزى، بەسىن كەزى - بىزدەگى قايسىسى؟» - دەيدى. وسى مىسالداردان جازۋشىنىڭ «ۋاقىت» تۋرالى فيلوسوفياسىن، ونىڭ قازاق تانىمىنداعى ولشەمى رەتىندە دىنىمىزدەگى ناماز ۋاقىتىن العانىن بايقايمىز. ەندى، تىكەلەي «بەسىن» كىتابىنا ەنگەن، 1968 جىلى جازىلعان «بەساتار» پوۆەسىندە ءبىرىنشى جاقپەن باياندالاتىن ء«سارۋار» جانە ء«سارۋار، 1916 ج.، 8-شىلدە، بەسىن» دەپ اتالاتىن سوڭعى بولىمىندە: «اقسايدان كۇن اۋعاندا وتكەنبىز، ال قازىر بولسا ءشوبىن جۇلساڭ ءسۇت تامار كەرەگەتاستىڭ اڭعارىنا بەسىن تۇنا باستاعان ەكەن»، «قازىر ويلاپ قاراسام، ۇندەمەگەنىم اقىل بولدى عوي دەيمىن; سەبەبى مەنىڭ ساۋال اتىپ، ونىڭ جاۋاپ لاقتىرعانىنان تورەحاننىڭ جالعىزىنىڭ بايلاۋعا قالعان باسىنان جۇگەن-نوقتانىڭ سىپىرىلىپ قالۋى كادىك-ءتى. كرەيگەل سەبەبى، ءمىنى تاۋلىك جارىمنان اسىپ بارادى, مەنەن جۇگەن نوقتانى سىپىرىپ ەمەس، ماعان بۇعالىق سالۋمەن الەك» - دەگەن جولدار كەلەدى. بۇل تاراۋلار باسقا تاراۋلاردان ەرەكشە ءبىرىنشى جاقپەن جانە الدەقاشان بولىپ وتكەن وقيعا رەتىندە باياندالادى. ال جوعارىداعى سويلەمدەردى، فيلولوگيالىق تالداۋ جاساماي-اق، ءسال زەر سالىپ وقيتىن بولساق وسى شاقتا باياندالىپ وتىرعانىن بايقامىز. ءبىز بىلەتىن سۋرەتكەر – ەڭ الدىمەن ۋاقىت پەرزەنتى، ءوز ورتاسىنىڭ، قوعامىنىڭ جىرشىسى بولعاندىقتان، اسقار سۇلەيمەنوۆ تە «بەسىن» كونتسەپتۋالدى-سيمۆولى ارقىلى ءوز داۋىرىندەگى وتارلىق جۇيەنىڭ بەتپەردەسىن اشىپ بەرىپ، وتارلاندىرۋدىڭ-ورىستاندىرۋدىڭ جالعاسىپ جاتقانىن جەتكىزىپ وتىر. سەبەبى، جازۋشى بۇل شىعارماسىن حح عاسىردىڭ بەسىنىندە, ياعني عاسىر مەجەسى «تاۋلىك جارىمىنان اسىپ بارا جاتقاندا» جازدى. (وسى ورايدا، اۆتور ءبىرىنشى جاققا دا باسقاشا، جاڭاشا قىرىنان كەلگەنىن ەسكەرۋ قاجەت، بىراق بۇل جايلى تاعى بىردە جەكە توقتالامىز). اسقارتانۋدىڭ العاشقى قادامى، كورنەكتى جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «كىتاپ اتى - «بەسىن»، اۆتورى - اسقار» ماقالاسىندا: «بەرىلگەن كورىنىستەرىندە ءمان بار، سەرپىن بار – الدەنەلەردى استىرتىن اڭداتا كەتۋ بار»، - دەۋى دە تەگىن بولماسا كەرەك. وسىلاردان كەلىپ شىعىپ اسقار سۇلەيمەنوۆ ادەبيەتى، تاريحشى مامبەت قويگەلدى اعامىز ايتقانداي: «الاشورداشىلار باستاعان قارسىلىق ادەبيەتىنىڭ جالعاسى، ۇلتتىق رۋحاني تاۋەلسىزدىك ادەبيەتى» ەكەنى دالەندەنەدى. بۇل تۇرعىدا دا الاشورداشىلار ادەبيەتى مەن اسقار سۇلەيمەنوۆ شىعارمالارىنىڭ رۋحاني ساباقتاستىعى تۋرالى جۇيەلى عىلىمي ەڭبەك جاسالۋى كەرەك سياقتى.
نەيرو-لينگۆيستيكالىق باعدارلامالاۋ
جازۋشى ءوزى ءومىر سۇرگەن جۇيدەگى شەكتەۋلەردى تۇسىنە وتىرىپ ءوز يدەيالارىن گەنەراتسيالاۋ ءۇشىن جاڭا جولداردى، جاڭا ستيليستيكالىق باعىتتاردى پايدالاندى. سوندىقتان دا، عالىم گۇلزيا پىراليەۆا ايتقانداي، ونىڭ سويلەمدەرى: «قىسقا بولعانمەن وقۋعا اۋىر، وي مەن سەزىم قاقتىعىسى مول كۇردەلى الەمگە الىپ كەلەدى». جازۋشى ومىرگە الىپ كەلگەن ءستيلدىڭ عىلىمي نەگىزىن قالىپتاستىرۋ بۇگىنگى ادەبيەتتانۋدىڭ كۇن تارتىبىنە قويىلۋعا ءتيىس. قوعامدا جاڭا ۇعىم پايدا بولعان كەزدە، ول ۇعىم بەلگىلى ءبىر تەرمينمەن تۇسىندىرىلەدى، سول تەرمينگە قۇندالاقتالادى. اسقار سۇلەيمەنوۆتەگى سويلەم سترۋكتۋراسىنىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن دە وسىنداي جاڭا تەرمين قاجەت ەتىلەتىن سياقتى.
وسى رەتتە، ءبىز ايتقان ەرەكشەلىكتەر تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن جازۋشىنىڭ «بەساتار» پوۆەسىنەن ءۇزىندى كەلتىرسەك. مىسالى: «مانا، سىرتتان دەمەسەڭ، كوز توقتاتىپ قاراي الماپ ەدى – كىرگەن بەتتە جۇلدىز ىزدەگەندەي تۇندىككە ۇلىپ تۇرىپ العان اق تورە جاراۋ اتتاي شيراقى كىسى ەكەن. ءسارۋار ۇ ش ى پ ورنىنان تۇردى. كرەيگەل بەلىن جازعانى ما، قوس قولىن مىقىنىنا تايانىپ وڭدى-سولدى تەڭسەلىپ كەتتى. تاربيەسىندە ك ءى ش ءى د ە ن الدىمەن يبا، ءۇ ل ك ە ن – ن ە ن الدىمەن ساليقالىق كۇتىپ ۇيرەنگەن جاس جىگىت بۇتىنان بۇزاۋ وتكەندەي ۇزىن سيراق وفيتسەردىڭ مىنا قىلىعىنان قاتتى ىڭعايسىزدانىپ قالىپ ەدى». قاراپايىم سويلەمدەر. وفيتسەردىڭ بەل جازعانىن بايانداۋ نەگە قاجەت؟ سوڭعى سويلەمدى بۇلاي شۇبىرتپاي-اق: «جاس جىگىت وفيتسەردىڭ مىنا قىلىعىنان قاتتى ىڭعايسىزدانىپ قالدى» - دەسە دە جەتكىلىكتى ەمەس پە؟ بۇل ءۇستىرت ويلانعاندا تۋاتىن ساۋالدار البەتتە. بايقاپ قاراساڭىز، اۆتور قازاق بالانى، ءسارۋاردى قورلىققا قيمايدى، بىراق اقيقاتتان دا اتتاي المايدى، ويتسە وقۋشىسىن جوعالتادى، سەنىمنەن ايىرىلادى. ءتىلماش بولىپ ىستەيتىن كەز-كەلگەن قىزمەتكەر تورە كەلگەندە ورنىنان تۇرادى، بىراق ءبىر جاعىنان نامىس كەتىپ جاتىر. سەبەبى، اكادەميك رابيعا سىزدىق ايتقانداي: ««بەساتارداعى» ...وي-سانا تارتىسى – زيالىلاردىڭ ءوزارا پىكىر تالاسى ەمەس، ۇلتتىق نامىس پەن يمپەريالىق وكتەمدىك اراسىنداعى ارپالىس» بولاتىن. وسى كەزدە اۆتور، وفيتسەرگە ەرسى ءىس-ارەكەت جاساتىپ الادى دا، ونى كەلەمەجدەپ قويادى. سول ساتتە ەپيتەت ارقىلى ءبىر جاعىنان جاس جىگىتتى ىنىلىك پارىزىن ورىنداپ «يبالىق» جاسادى دەپ «ۇشىپ ورنىنان» تۇرعانىن كومكەرىپ كەتىپ، اقتاپ الادى، ال ەكىنشى جاعىنان ورىس وفيتسەرىن «وڭدى-سولدى تەڭسەلگەنىن» ۇلكەن ادامعا جاراسپايتىن ساليقاسىزدىق قىلىپ تۇقىرتىپ كەتەدى. ء«سوز قۇدىرەتى» دەگەن مىنە وسى بولسا كەرەك. جازۋشى سويلەمدەرىندەگى بۇل ەرەكشەلىكتەردىڭ عىلىمي انىقتاماسىن جاساماس بۇرىن، وسى ستيلگە الىپ كەلگەن نەگىزدى، تامىردى تانىپ الۋ قاجەت ەتىلەتىن سياقتى. ءبىز بىلەتىن ادەبيەتتەگى جاعىمسىز، انتيگۋمانيستىك ءىس-ارەكەتتەر وقىرماندى جيرەندىرۋ ءۇشىن، ونداي ءىس-ارەكەتتەردەن، قىلىقتاردان اۋلاق بولۋى ءۇشىن باياندالادى، ال جازۋشىنىڭ بۇل ارەكەتتەن سانالى تۇردە باس تارتقانى، جاڭا جول ىزدەگەنى ونىڭ شىعارمالارىنان، جوعارىداعىداي ۇزىندىلەردەن ايقىن كورىنەدى. (جازۋشى ءتىلماش بالانى جالباقايلاتىپ، قۇراق ۇشىرىپ ول ارەكەتتى جيرەنىشتى ەتىپ كورسەتە الار ەدى).
مۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ دۇنيەتانىمدىق قاينارىن قازبالاساق. ەڭ الدىمەن جازۋشى قازاق قوعامىنداعى تانىمدىق دەڭگەيدەگى توقىراۋ پروتسەسىن زايىر ۇقتى. سوندىقتان دا ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ قازىرگى قالپى جايلى: «ەكى عاسىردىڭ ءجۇزى مولىنان ءوتتى – ءبىز ءوزى ۇراننىڭ، بۇيرىق بوپ جەتكەن ۇراننىڭ ەتنوسى بوپ الدىق; الىپ كەلدىڭ، بارىپ كەلدىڭ ەتنوسى بوپ الدىق; بولىس بولعان كۇلەمباي سياقتى سونىمىزدى جانە ماقتان تۇتار بوپ الدىق. تۋاسى، ءوزى ج ۇ م س ا پ ۇيرەنبەگەن، ءوزىنىڭ ج ۇ م س ا ل ع ا ن ى ن ونەر دەپ ۇعادى; مايىسقاق قاراتاي بولسا ءبىر ءجون، جورعا جۇمابايشىلاپ، تىزگىن تىلەپ قۇلدىراعاندى باق دەپ، باقىت دەپ ۇعادى» - دەيدى. تاعى بىردە: «جازمىش دەسەڭ جايداق، يۋمور بوپ شىعادى. دۇرىسى: ءبىز (قوعام) وقىعان، ءبىزدى (قوعامدى) وقىتقان قيسىننىڭ وزىندە مە دەيسىڭ. نە وقىدىق، نە وقىتتى؟». قازىرگى ماركەنتينگ زاڭدارىمەن كەلىسەتىن بولساق، «جارنامانىڭ جامانى بولمايدى». اۆتور جامان قىلىقتى جارنامالاۋدان باس تارتىپ، «سۇرىنگەنىن سەكىرگەندەي كورسەتۋگە» تىرىساتىن سياقتى. بۇل رەتتە جازۋشىمەن كەلىسپەۋ قيىنداۋ. سەبەبى، بۇل پسيحولوگيانىڭ تامىرىن، رۋحاني باستاۋىن «بەساتار» پوۆەسىندە ءسارۋاردىڭ ىشكى مونولوگىمەن بىلاي دەپ جەتكىزەدى: «ءسارۋار، مازا قاشقان وسىنداي ءبىر ساتتە، كرەيگەلدىڭ قولىنداعى بيلىك پەن مىلتىقتى وزىمە بەرسە نە ىستەر ەم دەپ قالىپ ەدى. وزىنەن بىراق سۇسى سۇمدىق ۇلىققا مىلتىق كەزەنىپ، بيلىك ايتارلىق ءدات تاپقان جوق. كرەيگەلگە جاڭاعى ءبىر ازىردە وركەش-وركەش ءسوز ايتىپ، بىلەم-بىلەم اشۋ كورسەتكەنىن ۇمىتا باستاعان ءسارۋار وعان ناگان كەزەنگەندى تاتەسىنىڭ ساقالىنا جارماسقانداي بەيجوسىق، بەيمۇمكىن ارەكەت دەپ تانىدى. ..ءوزى، كوزىنىڭ جەتكەن جەرىنە دەيىن شارلاپ، بىلىگىنىڭ باتقان جەرىنە دەيىن بويلاپ قاراسا، بۇل ەل كرەيگەلدەي مۇز جانار وفيتسەردىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاپ وتكەن. گيمنازيانىڭ ءتورت كلاسىن تاۋىسقاندا وقىپ شىققانى دا وسى - قۇرداي جورعالاۋ. گيمنازيانىڭ ايدارلاپ بەرگەن تاعىلىمى دا وسى - قۇرداي جورعالاۋ». بايقاعانىمىزداي جازۋشى شىعارماداعى «سويلەمدەردىڭ اۆتونومدى» ءومىر ءسۇرىپ، يدەيالوگياعا قىزمەت ەتەتىنىن، ونىڭ ۇلتتىق ساناعا كەرى اسەرىن كورىپ، تامىرىن سەزىپ وتىر، ءوز تۋىندىسى ارقىلى ولارعا تاعى ءبىر دالەل تاۋىپ بەرمەۋدىڭ جولىن ىزدەيدى. ول جول ونىڭ وزىندىك ەرەكشە ءستيلى بولدى. ونىڭ «قىسقا بولعانمەن وقۋعا اۋىر» سويلەمدەرى - ءبىز ءۇشىن جاڭا دۇنيە. ول ءوز كەزەگىندە وقىرماننان جيناقىلىقتى، زەيىندى تالاپ ەتەدى. وقىرمانعا راتسيونالدىق-ەموتسيانالدىق اسەر ەتۋگە تىرىسادى، ياعني اۆتوردىڭ سويلەم قۇراعاندا وقىرمان ساناسىن، وعان قانداي اقپارات باراتىنىن دا ەسكەرگەنىن كورەمىز. وسى ورايدا قازىر جەدەل دامىپ كەلە جاتقان، سويلەمنىڭ، ءسوزدىڭ تىكەلەي ادام تاعدىرىنا، ساناسىنا اسەرىن زەرتتەيتىن نەيرو-لينگۆيستيكالىق باعدارلامالاۋ دەپ اتالىپ جۇرگەن عىلىم سالاسى ەسكە تۇسەدى.
نەيرو-لينگۆيستيكالىق باعدارلامالاۋ (نلب) (ورىسشا نەيرو-لينگۆيستيچەسكوە پروگرامميروۆانيە (نلپ) - بۇل پسيحوتەراپيا مەن پراكتيكالىق پسيحولوگيانىڭ 1970 جىلدارى پايدا بولا باستاعان ءبىر سالاسى، ازىرشە اكەدەميالىق ورتادا مويىندالا قويماعان. نلب نەگىزىنەن ءسوز ارقىلى ادام ساناسىنا اسەر ەتۋ، ياعني قارىم-قاتىناس كەزىندەگى ءسوز قۇدىرەتىن زەرتتەيدى، ءتيىمدى سويلەم قۇرۋ جولدارىن قاراستىرادى. اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ بۇل عىلىم سالاسىنان حاباردار بولعاندىعى تۋرالى دەرەكتەر جوق جانە اڭگىمە دە بۇل جايىندا ەمەس. اڭگىمە ءبىز جوعارىدا ايتقانداي جازۋشىنىڭ شىعارمالارىنداعى ەرەكشەلىكتەردىڭ عىلىمي نەگىزىن جاساۋ، انىقتاۋ، ءتۇسىندىرۋ بۇگىنگى ادەبيەتتانۋدىڭ كۇن تارتىبىنە كوتەرىلىپ وتىرعاندىعى. وسى قىرىنان كەلگەندە اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ سويلەم قۇرۋ ەرەكشەلىكتەرىن وسى عىلىم سالاسىنىڭ پريزماسىندا زەردەلەۋ قاجەت سياقتى.
جازۋشى فيلوسوفياسىنىڭ ۇلتتىق نەگىزى
ءسوز جوق، اسقار سۇلەيمەنوۆ جان-جاقتى ءبىلىمدى ادام. الەمدىك فيلوسوفيالىق ءىلىم جاۋھارلارىنىڭ بارلىعىمەن دەرلىك حاباردار بولعان ادام. ەشقانداي فيلوسوفيالىق تراكتات جازا قويماسا دا، كوركەم شىعارمالارىنداعى فيلوسوفيالىق تۇيىندەر، دۇنيەتانىمدىق نەگىزدەر بىرنەشە كىتاپتىڭ جۇگىن ارتا الاتىنداي اۋقىمدى ەكەنى داۋسىز. وسى رەتتە: «جازۋشى قانداي ادەبي-فيلوسوفيالىق اعىم وكىلى؟ دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسى قانداي؟» دەگەن سياقتى ساۋالدىڭ تۋاتىنى انىق. جاۋاپ ىزدەپ كورسەك.
عالىم جارىلعاپوۆ جانسايا اعامىز ءوزىنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىندا اسقار سۇلەيمەنوۆتى باتىستىق ەكزيستەنتسياليزمنىڭ وكىلى رەتىندە قاراستىرادى. دالەل رەتىندە «بەساتار» پوۆەسىنىڭ يدەيالىق-فيلوسوفيالىق شەشىمى قىزمەتىن ارقالاعان دەتالدى كەلتىرەدى. ياعني، «اجال ساپارىنا دايىنبىسىڭ؟» دەدى ول، - جوق دەدىم مەن - اتىلارىمدى ساسكەدە عانا بىلسەم قايتىپ دايىن بولماقپىن؟» «اقىماقسىڭ - دەدى ول، - اقىماقسىڭ. ادام، سەبەبى، اجالعا ءومىر بويى دايىندالۋعا كەرەك; ادامنىڭ عۇمىرى، سەبەبى، جالعىز ساتكە – اجال ساتىنە دايىندىق» - دەگەن، ەكزيستەنتسياليزمنىڭ تۇپكى ءمانىن اشىپ بەرەتىن ء«ولىم» كونتسەپتىسى، اجالمەن بەتپە-بەت كەلۋ ءساتى سۋرەتتەلەتىن ءساتتى كەلتىرەدى. جازۋشىنىڭ ەڭ تانىمال شىعارمارسىنىڭ ەكزيستەنتسياليستىك كوزقاراسپەن شەشىم تاپقانى وي توقتاتۋعا تۇرارلىق. بىراق «بەساتار» پوۆەسى وسىمەن بىتپەيدى، مۇنىمەن باستالمايدى دا. ودان بولەك اسقار سۇلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعى دا «بەساتارمەن» باستالىپ، «بەساتارمەن» اياقتالمايدى. سول سەبەپتى، بەلگىلى ءبىر جازۋشىنى قانداي اعىمنىڭ وكىلى رەتىندە قاراستىرساق تا، جەكەلەگەن دەتالدارعا ەمەس، جالپى شىعارماشىلىعىنا زەر سالۋىمىز كەرەك سياقتى.
الدىمەن جالپى ەكزيستەنتسياليزم دەگەنىمىز نە ەكەنىنە توقتالساق. ەكزيستەنتسياليزم - ادام ءومىرىنىڭ ءمانى، ونىڭ تۇلعالىق بولمىسى جايلى باتىس فيلوسوفياسىنداعى يرراتسيوناليستىك باعىت. نەگىزگى زەرتتەۋ وبەكتىلەرى «ەكزيستەنتسيا»، ياعني ءومىر ءسۇرۋدىڭ قاراپايىم ناقتىلىعى, شىنايى ءومىر ءسۇرۋ دەگەن سياقتى سۇراقتاردىڭ اينالاسىنداعى ۇعىمدار بولىپ تابىلادى. ال، «شىنايى ءومىر ءسۇرۋ دەگەنىمىز – كۇندەلىكتى ومىرمەن تىعىز بايلانىستى، ءوز باسىنىڭ سەزىمى مەن تىلەگىنىڭ، سەنىمى مەن قاۋىپتىلىگىنىڭ، تاجىريبەسى مەن ءۇمىتىنىڭ، ءوز قامى مەن مۇقتاجدىعىنىڭ جيىنتىعى نەگىزىندە ءىس-ارەكەت جاساعان ادامداردىڭ ە ك ز ي س ت ە ن تس ي يا رەتىندە تىرشىلىك ەتۋى». ەكزيستەنتسياليزم فيلوسوفياسىنا ءتان تاعى ءبىر ەرەكشەلىك ول «شەكارالىق جاعداي». «شەكارالىق جاعداي» ادام تىرشىلىگىنە ءوزىنىڭ بىرتۇتاستىعىن، وزگەرمەيتىندىگىن، اياقتالعانىن تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى. قىسىلتاياڭ جاعدايدا، ءولىم قاۋپى تۋعاندا، ت.س.س. ءوزىنىڭ ءرولىن، پايدالى ءىس-ارەكەتىن شىن مانىندە تەرەڭ تۇسىنەدى.
ەندى وسى ايتىلعاندار اسقار سۇلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعىندا قانداي كورىنىس تاپقانىن سارالاپ كورسەك. نەگىزگى دالەل «بەساتار» پوۆەسىنەن الىنىپ وتىرعاندىقتان ءبىز دە وسى شىعارما كولەمىندە پىكىر قوزعاساق. الدىمەن، مويىنداۋ كەرەك، «بەساتار» پوۆەسىندە ەكزيستەنتسيا كورىنىس تاپقان، بىراق ول باتىستىق ەكزيستەنتسيا سياقتى جەكە تۇلعالىق، ينديۆيدتىك دەڭگەيدە قالمايدى، كوبىنە ۇلتتىق بولمىسقا، جالپى قوعامدىق مانگە تالپىنادى. سەبەبى، «بەساتار» پوۆەسىندەگى ءسارۋار باتىرلىعى، نامىسى، ومىرلىك ءمانى ەكزيستەنتسياليزمدەگىدەي «شەكارالىق ساتتە»، ولىممەن بەتپە-بەت كەلگەن كەزدە ەمەس، ودان الدىن، كرەيگەلدىڭ «مامىق ماملەسىنە» الدانىپ، تەك ءوز اكەمدى قۇتقارسام بولدى، ەل جۇرتتىڭ مۇڭ-زارىن موينىما ارقالاعان ەمەسپىن، ونداي قاۋقارىم دا جوق دەپ، ء«ومىر - اتا، نامىس - بالا»، سول سەبەپتى ءومىر اتا باسىمەن، بالانىڭ - نامىستىڭ قانجىعاسىنا بايلانباۋى كەرەك دەگەن ۇستانىمدى جۇتىپ وتىرعان، كونىپ وتىرعان كەزدە سول كرەيگەلدىڭ كىشكەنتاي وقىس قيمىلىنان تۋعان بولاتىن. ەڭ شەشۋشى ءسات كرەيگەلدىڭ «توردەگى قايقى قىلىشتى» الىپ «دوعال ەركەكتىڭ بالا جۇباتقانىنداي قوس الاقانىنا ساپ سالماقتاپ كوردى دە تىرناعىن جونىپ بايقادى»، سونسوڭ «ايتسام ايتتى دەيسىڭ عوي. بۋنت نەڭدى العان سەندەردىڭ. قىنعا بۇققان قىلىشتارىنا دەيىن ءتورشىل تاعى دا» - دەدى، ءمىنى وسى سيتۋاتسيا ءسارۋاردىڭ بۇكىل ءومىرىنىڭ استان كەستەڭىن شىعاردى، كوزقاراسىن، دۇنيەتانىمىن وزگەرتتى، ۇلتتىق نامىسىن وياتتى. جازۋشى ءسارۋاردىڭ وسى كۇيى ارقىلى سول كەزدەگى بۇكىل قازاقتىڭ كۇيىن، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باستاۋ نەگىزىن، قاينار كوزىن بايانداپ وتىر. سەبەبى، ەر جىگىتتىڭ سوعىسقا قاتىسپاي، قارۋ-جاراق بەرىلمەي، تەك تىلدا ەڭبەك ەتۋ ءۇشىن عانا مايدانعا شاقىرىلۋى، الماس قىلىشتى تەك تىرناق جونۋ ءۇشىن عانا قىنىنان شىعارعانداي قورلىق ەدى، نامىسقا ءتيۋدىڭ ەڭ سوراقى ءتۇرى ەدى. سوندىقتان دا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە شىققانداردىڭ ەڭ العاشقى تالاپتارى: «قولىمىزعا قارۋ بەرىپ، سوعىسقا قاتىستىراتىن بولسا عانا بارامىز» دەگەن تالاپ بولاتىن. دەمەك، جازۋشى باتىستىق ەكزيستەنتسياليزم سياقتى جەكە ادامنىڭ بولمىسى، ءمانىن ەمەس ۇلتتىق رۋحتىڭ قاينارىن، ۇلتتىق بولمىستى اشۋعا تالپىنعانىن كورەمىز.
ەكىنشى، «بەساتارداعى» يدەيالىق-فيلوسوفيالىق قورىتىندى قىزمەتىن اتقارعان «ادامنىڭ عۇمىرى، سەبەبى، جالعىز ساتكە – اجال ساتىنە دايىندىق» دەگەن تۇجىرىم دا جەكە ينديۆيدتىك قىزمەتتە ەمەس، قالىڭ بوياۋ جانە كونتسەپتۋالدىق سيمۆولداردىڭ استارىندا، بۇكىل ۇلتتىق ماعىنادا، بۇكىل قازاق اتاۋلىعا قاتىستى ايتىلىپ وتىر. اۆتور بۇل قورىتىندىعا جايدان-جاي كەلمەيدى، وعان بارلىق كەيىپكەرلەردى، وقىرماندى جەتەلەپ الىپ كەلەدى. ەڭ الدىمەن كرەيگەلدىڭ ساناسىنا: «بۇلاردىڭ جىلقىسى، جەلىسكە جوق دەمەسەڭ، شابىسقا كەلگەندە، دەس بەرمەستىڭ ءوزى. قوس تاناۋىن انار سيارداي عىپ اينالدىرىپ اپ ەمىنگەندە ورلوۆ پەن روستوۆتان قولقالاپ اكەلگەن ۇزىن سيراق ارعىماقتاردىڭ شاڭ قاۋىپ قالعانىن جەكسەنبى جارىستاردا تالاي كورگەن» - دەگەن وي جۇگىرتەدى. كەيىن، تورەحاننىڭ تابيعاتتىڭ مىنەزى تۋرالى كوزقاراسىن باياندايدى: «تورەحاننىڭ شىلدە دەسە، شىلدەنىڭ قاپىرىعى دەسە قانى قاراياتىنى دا وسى. بەردەڭكەنىڭ ءدۇرسىلءىن قىر اسىرماي جۇتىپ قويادى، پادەرىڭە نالەت. شىركىن، ەشكى تۇشكىرىكتىڭ ءوزىن جاڭعىرتىپ الىپ كەتەتىن قاۋىستىڭ قىزىل شۇناق ايازى بولار ما دەيدى. اياز بولسا، قاشىپ اتىسقان، كورىنبەي اتىسقان ءتورت-بەس جىگىتتىڭ سوڭىنان شاتقال-شاتقالعا ەمىنىپ ەرىپ كەلگەن قالىڭ كاراتەلدى لاقشا باقىرتىپ شىقشىتتان اتۋعا دا مۇمكىندىك بار ەكەن. اياز جوق بىراق: ال ونىڭ ەسەسىنە، كيىز كومەي، ماڭقا ماقاۋ قاپىرىقتىڭ تۇنىپ تۇرىسى مىناۋ»; ودان سوڭ وسى ەكى كونتسەپتۋالدى سيمۆولداردىڭ شەشىمىن تورەحاندى، ءسارۋاردىڭ قامالاتىنىن ەسىتكەندە، ويلانتىرىپ قويىپ، تاپقىزادى: «نە شارا بىراق؟ باسقا تۇسكەن ەكەن كورىپ الادى دا. ايتپەسە قازىعۇرتتىڭ اق مايى كىلكىگەن اق قىمىزىن تاڭ اسىرىپ ءىشىپ وتىرعاندا ەل باسىنا وسىنشالىق اپات تونەر دەپ كىم ويلاعان. نەنى كورىپ الادى سوندا؟ اپىر-اۋ، وسى ەلدىڭ تۇبىنە كورىپ الام جەتپەپ پە ەدى, ءبىر اللانىڭ ءوزى ساقتار جەتپەپ پە ەدى; اۋىپ كەلىپ اسىڭدى ءىشىپ، تاباعىڭدى تەپكەن جەندەتتىڭ قىمىز كەكىرىپ تۇرىپ ماڭدايىڭنان شەرتكەندە قول قۋسىرعانىڭ، قول قۋسىرا بەرگەنىڭ جەتپەپ پە ەدى؟ نەنى كورىپ الاسىڭ سوندا؟ ەل ايباتى كوپ ەردىڭ ىركەس-تىركەس ايدالىپ كەتكەنىن بە؟». سىرتتاي قاراعاندا كەلتىرىلگەن ءۇش ءماتىن دە ءبىر-بىرىنە قاتىسى جوق ءۇش الەم سياقتى، بىراق تەرەڭىنە بويلاساق ءبىر-ءبىرىنىڭ تىكەلەي جالعاسى ەكەنىن كورەمىز. ەڭ الدىمەن كرەيگەلدىڭ جىلقى تۋرالى ويى، قازاق جىلقىسىنىڭ جەلىسكە جوقتىعى، شابىسقا، ياعني اشىق كۇرەس، تىكەلەي تايتالاسقا بەيىمدىگى نەگە ايتىلىپ وتىر؟ بۇل جەردە اۆتور قازاق جىلقىسى ارقىلى قازاقتىڭ ءوز بولمىسىن تانىتىپ وتىر. سەبەبى، «قازاق جىلقى مىنەزدى»، «قازاق جىلقى تەكتەس» دەگەن تىركەستەردى كوپ ەستيمىز، ونداي قازاقتىڭ دا تاريحي ۋاقىت پەن كەڭىستىكتە «جەلىس» ياعني بىرقالىپتى سوعىسسىز بەيبىت داميتىن كەزەڭدەرگە بەيىم ەمەس ەكەنىن، تىكەلەي شابىستا، سوعىستا ەشكىمگە دەس بەرمەيتىندىگىن ايتىپ وتىرعان سياقتى. ودان كەيىنگى تورەحاننىڭ «جازعى ماقاۋ قاپىرىق» پەن «قىسقى اشىق ايازدى» بايانداعانى وسى ويدى تولىقتىرىپ تۇرعان سياقتى. سەبەبى، تاۋەلدىلىكتىڭ ءتۇر-ءتۇرى بولعانداي، سوعىستىڭ دا ءتۇر-ءتۇرى، اشىق ءتۇرى (اسكەري، ساياسي، ەكونوميكالىق), جاسىرىن ءتۇرى (يدەيالوگيالىق، اقپاراتتىق) بولاتىنىن بىلەمىز. وسى ەكى كونتسەپتسيانىڭ ءتۇيىنىن، وسىعان الىپ كەلگەن سەبەپتى دە اۆتور ءدوپ باسىپ تابادى. قازاقتىڭ بودان مەملەكەتكە اينالىپ قالعانىن «جايباراقاتتىق»، «نەمقۇرايلىق»، «كورىپ الامىز» دەگەن سىندى كەرتارتپا مىنەزدەردەن كورەدى. ەندى، اۆتور وسى جاعدايدان شىعۋ جولىن سارۋارعا تاپقىزادى، ول جول: «اجال ساپارىنا دايىنبىسىڭ؟» دەدى ول، - جوق دەدىم مەن - اتىلارىمدى ساسكەدە عانا بىلسەم قايتىپ دايىن بولماقپىن؟» «اقىماقسىڭ - دەدى ول، - اقىماقسىڭ. ادام، سەبەبى، اجالعا ءومىر بويى دايىندالۋعا كەرەك; ادامنىڭ عۇمىرى، سەبەبى، جالعىز ساتكە – اجال ساتىنە دايىندىق» - دەگەن تۇجىرىم بولاتىن. مۇنى ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرەتىن - تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس ءبىر ساتكە دە توقتامايتىندىعى بولماق. بۇل يدەيا اسىرەسە بۇگىن ءوز ماڭىزىن تاۋىپ وتىر. سەبەبى، ماڭگىلىك ەل بولامىز دەسەك تاۋەلسىزدىك ءۇشىن (ياعني اجال ساتىنە، تاۋەلدىلىككە ۇرىنباۋ ءۇشىن) ماڭگىلىك كۇرەسۋىمىز قاجەت، سوعىستىڭ اشىق جانە جابىق (اياز بەن قاپىرىق) تۇرلەرىنە توتەپ بەرۋىمىز قاجەت، حالىقىمىز جەلىسكە دە، شابىسقا دا دايىن بولىپ، «كورىپ الامىز» دەگەن سياقتى كەرتارتپالىقتان ادا بولۋىمىز ءتيىس. ارينە، بۇل مەنىڭ جەكە ينتەرپرەتاتسيام بولعاندىقتان، مەنىمەن كەلىسپەسەڭىز، اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ پرولوگتاعى ءوز ءسوزىن ايتىپ، جوعارىداعى تۇجىرىمدى تۇقىرتىپ كەتە سالۋ تۇك ەمەس. ءوزىم دە وزىمە وسىنى ايتىپ قانشا توقتاۋ سالدىم، «جوقتى ايتىپ كەتكەن جوقپىن با؟» دەپ قايتا-قايتا وسى دەتالداردى وقىپ كوردىم. بىراق، سوندا دا بۇل تۇجىرىمدى ورتاعا سالۋدى ءجون كوردىم، بۇعان ەكى ادامنىڭ پىكىرى تۇرتكى بولىپ، ايتۋعا ءماجبۇر ەتتى.
ءبىرىنشىسى، كورنەكتى جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ: «باسقا ءبىر جازۋشى، مۇمكىن، جازالاۋشى وفيتسەردىڭ بەس ادامدى قاباتتاستىرىپ قويىپ وق نەشەۋىن تەسىپ وتەر ەكەن دەپ اتقانىنا ونداعان بەت بەرەر ەدى. اسقار وعان قىزىقپاعان» دەگەن پىكىر بولاتىن. ەڭ الدىمەن ساناعا كەلگەن سۇراق: «نەگە قىزىققان سوندا؟» ادامداردى اياۋسىز، ەشكىمنىڭ باسىنا كىرىپ شىقپايتىنداي، جاۋىزدىقپەن اتقانىنا، كوپ كوڭىل بولمەي، قاي-قايداعى ءبىر جىلقىنىڭ شابىسى مەن جەلىسىن بايانداۋدىڭ، قارت شالدىڭ «اياز بەن قاپىرىقتى» سالىستىرعانىن نەگە سونشا تاپتىشتەگەنىن تۇسىنبەيسىن. وسى جۇمباقتىڭ شەشىمى دە جوعارىداعى كونتسەپتسيالاردا جاتقانداي كورىنەدى.
ەكىنىشىسى، اكادەميك رابيعا سىزدىقتىڭ: «بەساتارداعى» ...وي-سانا تارتىسى – زيالىلاردىڭ ءوزارا پىكىر تالاسى ەمەس، ۇلتتىق نامىس پەن يمپەريالىق وكتەمدىك اراسىنداعى ارپالىس» - دەگەن پىكىرى. «بەساتارداعى» ءاربىر مونولوگتىڭ وزىندە ۇلتتىق سانا مەن يمپەريالىق سانانىڭ استىرتىن كۇرەسى سەزىلىپ، كورىنىپ جاتادى. ارينە، ارقايسىسىڭىز ءوز كەۋدەلەرىڭىزدەگى اقيقات تارازىسىنا سالىپ، قايتالاپ وقىپ كورىپ، پىكىرىمىزدى قولداۋ-قولداۋماڭىزدى دا وزدەرىڭىز شەشەسىزدەر، سەبەبى ءبىزدىڭ جوعارىداعىلاردى ايتۋداعى ماقساتىمىز ءوز ويىمىزدى سىزدەرگە ارتىپ، سىزدەردى دە سونداي ويلاسىن دەگەن ماقسات ەمەس، تەك قانا ادەبيەتتىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك مانىنە تەرەڭ بويلاۋعا تالپىنىس قانا بولاتىن. سەبەبى، «بەساتاردىڭ» - ۇلتتىق مادەني ماقتانىشىمىزعا اينالاتىن ءداۋىرى كەلگەن سياقتى.
اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ باتىستىق ەكزيستەنتسياليستەردەن ەڭ باستى ەرەكشەلىگى دە ونىڭ ۇلتتىق بولمىسقا دەن قويعانىندا. مويىندايىقشى، قۇرالدى پايدالانىپ ءوز دۇنيەتانىمىن تانىتۋ بار دا، سول قۇرالدى اياسىندا تۇرىپ دۇنيەنى تانۋ بار. بۇل ەكەۋى ەكى الەم. اسقار سۇلەيمەنوۆ ەكزيستەنتسيانى پايدالانىپ ءوز يدەياسىن جەتكىزدى، ەكزيستەنتسياليزم اياسىندا تۇرىپ الەمدى تانۋعا، تانىتۋعا تالپىنعان جوق. دەمەك، ول ەكزيستەنتسياليزمنىڭ وكىلى ەمەس. ەگەر، بەلگىلى ءبىر اعىمنىڭ ارتىقشىلىعىن پايدالاندى دەپ سول اعىمعا جاتقىزاتىن لوگيكاعا سۇيەنسەك، اسقار سۇلەيمەنوۆ ەڭ الدىمەن سيمۆوليزم وكىلى بولماق وندا. ولاي ەمەس ەكەنى بارىمىزگە اقيقات قوي. ودان بولەك اسقار سۇلەيمەنوۆ تانىمىنىڭ: «جاڭا مەملەكەتكە، قاتتى بۇلقىنىپ، بالتىر قايرات كورسەتىپ شىدەر ءۇزىپ كورمەگەن تاي مەملەكەتكە، پسيحو-فيزيكالىق استارى قات-قابات ديپلوماتيانىڭ، ..اقش-تىڭ ادام پراۆوسىن ۇلت پراۆوسىنان جوعارى قويۋى جۇرمەيدى. جاستىعىنا قوسا ءوز تەرريتورياسىندا ءوزى تىلەنىپ جۇرگەن ەلدىڭ ۇستانارى: ەل ازات بولماي - مەيلى دوستوەۆسكي بوپ كەتسىن - ەر ازات ەمەس. ادام پروۆوسىنىڭ پريماتى تازا ۇلتتىق قۇرىلىمدا جۇرەدى» - دەگەن ويىنان دا، ونىڭ باتىس ەكزيستەنتسياليزمى سياقتى تازا ينديۆيدۋاليستىك جانە سونىڭ ارقاسىندا بارىنشا پەسسيميستىك فورمادان الدەقايدا وزگەشە، الدەقايدا بيىك، جالپىحالىقتىق، جالپىۇلتتىق تانىم ەكەنىن كورەمىز.
سونىمەن، اسقار سۇلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعى نە تۋرالى؟
اسقار سۇلەيمەنوۆ ينتەللەكتۋالدىق-لينگۆيستيكالىق اعىمنىڭ ارناسىنا سىيمايدى ەكەن، ەكزيستەنتسياليست ەمەس ەكەن، پسيحولوگيزم ونىڭ ءبىر قىرى عانا ەكەن، سىنشىلار فراگمەنتالدى تالداۋ عانا جۇرگىزىپتى، سوندا اسقار سۇلەيمەنوۆ ادەبيەتىنىڭ، فەنومەنىنىڭ قازاق تاريحىنداعى، ادەبيەت تاريحى مەن تەورياسىنداعى ورنى قايسى، اسقار سۇلەيمەنوۆ ادەبيەتى دەگەندە الدىمەن نە ايتىلۋى قاجەت، نە ەسكە ءتۇسۋى قاجەت، ونىڭ شىعارماشىلىعى، ادەبيەتى نە تۋرالى؟
اسقار سۇلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعى ەڭ الدىمەن ۇلتسىزدانۋعا قارسى شىعارماشىلىق، قارسىلىق ادەبيەتى. دەمەك، ونىڭ قاينار كوزى دە ۇلتتىق دۇنيەتانىمدا، ۇلتتىق فيلوسوفيادا، سالت-داستۇردە، سانا-سەزىمدە. بايقاپ قاراساق، ونىڭ ءاربىر شىعارماسىندا بۇل ەرەكشەلىكتەر ايقىن كورىنەدى. مىسالى، جازۋشىنىڭ ءۇش كولەمدى شىعارماسى «سيتۋاتسيا»، «بەساتار»، «اداسقاق» پوۆەستەرىن الايىق. ۇشەۋىندەگى نەگىزگى كەيىپكەر، وبەكت «بەكتۇروۆ»، ء«سارۋار»، ء«بىرجان» سياقتى كوزى اشىق، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، تەگىن ادامدار ەمەس. بىراق، ۇشەۋى دە، اۆتوردىڭ سۋرەتتەۋى بويىنشا، قازاق تانىمىنداعى يدەالدار، تولىق ادامدار ەمەس. عالىم اۋەزحان قودار ايتقانداي: «ول ءوزىنىڭ كەيىپكەرىن ايگىلى دانتە شىعارماسىنداعىداي «توزاقتىڭ توعىز شەڭبەرىنەن» وتكىزەدى، كوپ يلليۋزيادان ارىلتىپ، كوپ نارسەگە كوزىن اشادى»، سونىڭ ناتيجەسىندە كەمەل وبراز، تولىق ادام جاسايدى. سوناۋ ءال-فارابيدەن باستالعان اقىلدى جۇرەك باسقارۋى كەرەك دەگەن ۇستانىمنىڭ، ابايدا كورىنىس تاپقان «تولىق ادام» ءىلىمىنىڭ، اسقار سۇلەيمەنوۆ شىعارمالارىندا قايتىپ جۇزەگە اسقاندىعىن، سول تولىق ادامعا جەتۋ جولىن كورەمىز، ونىڭ مۇمكىن ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتەدى. سەبەبى، ول كەيىپكەرلەرىن تازا رەاليستىك قالىپتا، بارلىق ارتىقشىلىقتارىمەن، كەمشىلىكتەرىمەن قابىلداپ الادى دا، ءارتۇرلى سيتۋاتسيالارعا سالىپ، وقيعا سوڭىندا شىنايى رومانتيكالىق، قازاق تانىمىنداعى يدەال بەينەنى، تولىق، كەمەلدەنگەن ادامنىڭ وبرازىن جاسايدى، ادام كۇش-جىگەرىنىڭ، ار-ۇياتىنىڭ، جىلى جۇرەگىنىڭ جەڭەتىنىنە سەندىرەدى، ادامنىڭ جەڭەتىنىنە سەندىرەدى. مىسالى، «سيتۋاتسيا» پوۆەسىندەگى بەكتۇروۆ جاس جازۋشى، سىنشى وقيعانىڭ سوڭىنا دەيىن مورالدىق-گۋمانيستىك ۇستانىمدارىن جۇتىپ قويىپ، ەسكى تانىس-بىلىستىك، جەرلەستىك سياقتى مايدا ۇعىمداردىڭ اينالاسىندا جۇرەدى دە، وقيعانىڭ سوڭىندا كەلىپ، بارلىق لاس ايلا-امالداردى، وتىرىكتى، جالاڭ جاعىمپازدىقتى، بوس ماقتاندى كورىپ ولاردان جيىركەنەدى، جارىلادى، ول ەڭ الدىمەن ءوزىن جەڭەدى، سەبەبى سول جەردە ۇندەمەسە دە وعان ەشكىم ەشتەڭە دەي المايتىن ەدى، سالقىن اقىلعا سالسا قايتا سەرجاننىڭ راقمەت-ىرزاشىلىعىنا كەنەلىپ قالاتىن ەدى، دوسىن دا جوعالتپاس ەدى، بىراق ونەرگە دەگەن، ونىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك، ۇلتتىق ماڭىزىنا دەگەن جۇرەكتەگى ار-ۇيات سەزىمى جەڭىپ شىقتى، ءسويتىپ جىلى جۇرەكتىڭ، سۋىق اقىلدى جەڭىپ، ونى نۇرلاندىرعانىن كورەمىز. جازۋشىنىڭ باسقا پوۆەستەرىندەگى كەيىپكەرلەردىڭ دە وسىنداي حالدەردى باسىنان كەشىرگەنىن، وسىعان ۇقساس جايتتاردان وتكەنىن بىلەمىز. كەرەك دەسەڭىز، جازۋشىنىڭ «سيتۋاتسيا» دەگەن اتاۋدى قولدانۋىندا دا ۇلكەن ءمان جاتقان سياقتى. سەبەبى، ادامدى قاراپايىم ۋاقىت ولشەمى، كۇندەر، ايلار، جىلدار وسىرمەيتىندىگىنە، كەمەلدەندىرمەيتىندىگىنە بۇگىنگى كۇندە جاسى ءبىرتالاي جەرگە جەتىپ جاس بالانىڭ اڭگىمەسىن ايتىپ جۇرگەندەر ءتىرى دالەل بولسا كەرەك، قايتا كوبىنە ادامداردىڭ بەلگىلى-ءبىر ءومىر تاۋقىمەنىن كورىپ، قيىن سيتۋاتسيالارعا تۇسكەن سوڭ كوپ ويلانىپ، وڭ-سولىنا باعا بەرگەنىن، وسكەنىن، كەمەلدەنگەنىن كورىپ جاتامىز. وسىدان كەلىپ شىعىپ ادامدى جىلدار ەمەس، سيتۋاتسيالار وسىرەدى دەگەن تۇجىرىمنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىمىز جەتكەندەي بولادى.
ءبىر جاعىنان، جوعارىدا جوققا شىعارعان ەكزيستەنتسيامىزعا دا كەلىپ تۇرعان سياقتى، بىراق ونداي ەمەستىگىنە تاعى دا دالەلدەر جەتكىلىكتى. ەڭ الدىمەن ەكزيستەنتسياليزمگە نەگە ۇقسايتىنىنا كەلەتىن بولساق. ەكزيستەنتسياليزم جوعاردا ايتقانىمىزداي ءيرراتسيوناليزمنىڭ ءبىر تارماعى بولىپ كەلەدى. ال، يرراتسيوناليزم دەگەنىمىز شىعىس فيلوسوفياسىنىڭ باتىستىق كورىنىسى بولىپ تابىلادى. نەگىزىنەن اقىلعا، ياعني راتسيوناليزمگە قارسى تۋعان اعىم بولىپ تابىلادى. قىسقاشا قايىرعاندا: «يرراتسيوناليزم دەگەنىمىز پايداگەرلىك اقىلدىڭ, تاجىريبەلىك ويلاۋدىڭ تانىمدىق مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى دەپ سانايتىن جانە رۋحانيلىقتى، سەزىمدى, تۇيسىكتى، قيالدى دۇنيەتانىمنىڭ نەگىزى دەپ ەسەپتەيتىن، راتسيوناليزمگە قاراما-قارسى تانىم جۇيەسى. ازاماتتىق قوعامداعى قارىم-قاتىناستا ادامگەرشىلىك, ىزگىلىك جانە ۇندەستىك، جەكە ادامنىڭ كەمەلدەنۋى - يرراتسيوناليزم تانىمىنىڭ نەگىزگى ءتۇپ قازىعى». دەمەك، ءبىز ايتىپ وتىرعان اسقار سۇلەيمەنوۆ ادەبيەتىنىڭ ەكزيستەنتسياليزمگە جاقىندايتىندىعى، ۇقساستىعى وسىمەن دالەلدەنەدى. بىراق، اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ ولاردىڭ بىرجاقتى ينديۆيدۋاليستىك باعىتىن جاقتامايتىندىعى، ۇلتتىق بولمىسقا دەن قويعاندىعى تۋرالى ايتىپ كەتكەن بولاتىنبىز. ودان بولەك جانە ەڭ ماڭىزدىسى باتىستىق ءيرراتسياليزمنىڭ نەگىزگى ءتۇپ-تامىرى شىعىستا، قازاق دالاسىندا، سوناۋ الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى سانالعان ءال-فارابيلەردەن باستاۋ الاتىنىن ەسكەرۋىمىز قاجەت. سوندىقتان دا، اسقار سۇلەيمەنوۆ دۇنيەتانىمىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن باتىستان ەمەس، ءوز تاريحىمىزدان، ءوز فيلوسوفيامىزدان باستاۋ كەرەك سياقتى.
ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ : «مەن كوركەم دۇنيەنىڭ قۇندىلىعىن ونىڭ قانداي يدەيانى نەگىزگە العاندىعىمەن ەمەس، ادامنىڭ جان دۇنيەسىنە، سەزىمىنە قالاي اسەر ەتۋىنە بايلانىستى باعالانۋى كەرەك دەگەن كوزقاراستى جاقتايمىن» - دەگەنى دە، وسى ورىندا ۇلكەن مانگە يە بولىپ وتىر، ءتىپتى، بۇل ۇستانىمدى ۇلتتىق ونەر فيلوسوفيامىزدىڭ نەگىزى رەتىندە دە قابىلداساق بولاتىنداي. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى نەيروفيزيولوگيانىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرى بويىنشا انىقتالعانداي، ادام بەلگىلى-ءبىر ءىس-ارەكەتتى ىستەمەي، جاي عانا كورەتىن بولسا، سانادا سول ءىس-ارەكەتتى ىستەگەندەگىندەي نەيرونداردىڭ قوزعالىسى بايقالادى ەكەن. دەمەك، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ شىعارمانىڭ كوتەرگەن يدەياسى ەمەس، ونىڭ قانداي اسەر ەتەتىنى، قانداي سەزىم تۋدىراتىنى ماڭىزدى دەگەن ويىنىڭ عىلىمي نەگىزى بار ەكەنىن كورەمىز. سوندىقتان دا، اسقار سۇلەيمەنوۆ كەمەلدىككە جەتۋگە بولاتىنىن، جۇرەكتىڭ، ونداعى گۋمانيستىك سەزىمدەردىڭ، اقىلدى، پايداكۇنەمدىكتى، نەمقۇرايلىقتى جەڭۋگە بولاتىنىن دالەلدەۋى، ونى وقىعان ادامداردىڭ، ول وقيعانى ەلەستەتكەن ادامداردىڭ ساناسىندا سول پروتسەستىڭ جۇرگەنىن، سول ارەكەتتى جاساعانداي نەيرونداردىڭ قوزعالىسى بولعاندىعىن، ادەبيەتتىڭ، جازۋشىنىڭ ءوز ماقساتىنا جەتكەندىگىن كورەمىز.
جوعارىداعىلاردان كەلىپ شىعىپ، «اسقار سۇلەيمەنوۆ ادەبيەتى قانداي ادەبيەت، ونىڭ شىعارماشىلىعى نە تۋرالى؟» - دەگەن ساۋالعا، «ونىڭ ادەبيەتى ادامنىڭ جەڭىسى، ادامگەرشىلىكتىڭ جەڭىسى، ادام كۇش-جىگەرىنىڭ جەڭىسى تۋرالى. ونىڭ شىعارماشىلىعى ادامنىڭ كەمەلدەنۋ پروتسەسى تۋرالى. ال، ونىڭ ادەبيەتى «كەمەلدەنۋ ادەبيەتى» - دەر ەدىك.
ءسىز نە دەيسىز؟
ابدۋل راحمانۇلى ابدۋلكارىم، ماگيسترانت
Abai.kz
