اڭىزدا اقيقات بار...

حالىق دانالىعى.

 23-جەلتوقسان كۇنى قازاقستان ۇلتتىق ارناسىنان ۇلتىن سۇيەتىن ازاماتتاردىڭ اتسالىسۋىمەن ەفيرگە شىعاتىن، ءارى ونى قارىمدى قالام يەسى (جۋرناليست) بەيسەن قۇرانبەك جۇرگىزەتىن «ايتۋعا وڭاي» تەلەباعدارلاماسىنىڭ كەزەكتى «وتشاشۋ ما، وتپەن ويناۋ ما؟» اتتى كورسەتىلىمىن تاماشالادىم.  تەلەباعدارلاما ادەتتەگىدەي  ادەمىلىگىن جوعالتپاي،  تۇيمەدەي سوزدەر ارقىلى تۇيەدەي وي تاستاپ كەتتى. 

ايتىلعان مالىمەتتەرگە  قاراعاندا ءبىر عانا الماتى قالاسىندا جىلىنا  70-80 ادام وسى وتشاشۋدىڭ زاردابىنان جەدەل جاردەم شاقىرادى ەكەن. وسىلاي ەسەپتەگەندە كۇللى قازاق ەلىندە جىلىنا مىڭ شامالى ادام، ۇلكەنى بار، كىشىسى بار ءتۇرلى دەنە جاراقاتىن الاتىنى بەلگىلى. ءتىپتى كەيبىرى اجال قۇشسا، كەيى ءومىر بويى مۇگەدەك بولىپ قالاتىنى تاعى جاسىرىن ەمەس. اۆتوكولىك اپاتىنان جىلىنا مىڭداعان ادام ومىرىمەن مەزگىلسىز قوشتاسىپ جاتادى. سوندا دەيمىن-اۋ ءبىزدىڭ حالىق  ەشكىممەن اتىسىپ-شابىسپاي-اق (ونىڭ بەتىن ارى قىلسىن)  بەيبىت كۇندە  ءۇستىپ قىرىلىپ نەمەسە مۇگەدەك بولىپ قالا بەرەدى مە؟ بۇل دا حالىق بولىپ قامىعاتىن،  قامىعا وتىرىپ  حاراكەت قىلۋدى  قالايتىن  قاجەتتىلىك.

ەندى از كۇننەن سوڭ اللا امانشىلىعىن بەرسە 2016 جىلدى كۇتىپ الامىز. دەمەك وتشاشۋدىڭ ورايلى شاقتارى ورتامىزعا ورنىعا باستادى دەگەن ءسوز. جىل سايىن قايتالاناتىن وكىنىشتى وكسىكتەردىڭ بيىل دا بولماسىنا كىم كەپىل؟  «وتشاشۋ ما، وتپەن ويناۋ ما؟» اتتى وسى باعدارلامالىق كورىلىمنىڭ كوتەرگەن ماقساتىنا  ءوز قولداۋىمدى ءبىلدىرۋ نيەتىممەن وسى جازىلعان دۇنيەنى قانداستارىما، كۇللى قازاقستان حالقىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادىم. بىرەۋ بولماسا بىرەۋ وقىپ، وتشاشايىن دەگەن ويىنان باز كەشەر.

جاڭا جىلدىق مەرەكە ەلىمىزدە كەڭەستىك بيلىك داۋرەندەپ تۇرعان 1937 جىلدان بەرى ۇزدىكسىز تويلانىپ كەلە جاتىر. بىراق ول كەزدە وتشاشۋ بولدى ما، جوق پا ونى كونە كوز قارتتار بىلەر. مەنىڭ ايتپاعىم وسى شاق. قالىپتاسقان قاعيدا بويىنشا مەرەكە قارساڭىندا حالىقتىڭ، قالا بەردى قالالىق اكىمشىلىكتىڭ ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەسكەندەي، ءبىر-بىرىنەن اسىپ-ءتۇسىپ، قىزىلدى-جاسىلدى، الۋان ءتۇرلى وتشاشۋلاردى ويقاستاتىپ شاشاتىنى بار. وي جۇگىرتكەن ادامعا وسىدان تۇسەر ەش پايدا جوق ەكەنى انىق. كەرىسىنشە ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق جانە قاۋىپسىزدىك، ساۋلىق پەن سالاۋاتتىلىق تۇرعىسىنان اسا زالالدى. ونىڭ ۇستىنە ۇلتتىق ءداستۇرىمىز مەن دىنىمىزدە دە ونداي سالت پەن سانا جوق.  ارعى-بەرگى تاريحىمىزعا ۇڭىلسەك ەشبىر مەرەكەمىزدى تارس-تۇرس اتىسپەن قارسى الماعانىمىز انىق.

ولاي بولسا «بۇل ءۇردىس قايدان كەلدى، كىمنەن ۇيرەندىك؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. ادامزات تاريحىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرىنە كوز جىبەرسەك ەڭ العاش بولىپ قىتايلاردىڭ وق ءدارىنى ويلاپ تاپقانىن بىلەمىز. قىتايلار ادامزات وركەنيەتىنە كومپاستى، وق ءدارىنى، قاعازدى جانە باسپا ماشيناسىن تاپقىرلاۋ ارقىلى ۇلەس قوسقان حالىق. ولار سەليترا، كۇكىرت جانە اعاش كومىرىن قوسىپ جارىلعىش زاتتى ومىرگە اكەلدى. بۇل زاتتاردىڭ بارلىعى دا كەزىندە ادام ەمدەۋگە قولدانىپ كەلگەندىكتەن ءارى اتىلعاندا وت شاشاتىندىقتان «وق ءدارى» دەپ اتالىپ كەتكەن. وق ءدارىنىڭ باسقا ەمەس قىتايدا پايدا بولۋى سول ەلدىڭ سالت-داستۇرىمەن دە بايلانىسى بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى قىتايلاردىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق كۇنتىزبەسى بويىنشا جاڭا جىل مەركەسىن ء(ار جىلى اقپان ايىنىڭ ىشىندە اتاپ وتىلەدى، تەك ون كۇن ىلگەرى نەمەسە كەيىن كەلەدى) جانە الەم ەلدەرىمەن بىرگە جەلتوقساننىڭ قاڭتارعا قاراعان ءتۇنىن  قارسى العاندا، وتباسى مۇشەلەرى جينالىپ جىلى-جۇمساقتى الدارىنا الىپ، تاڭ سىز بەرگەنشە مەرەكەلەيتىن سالتى بار. مىنە سول كەزدە وتشاشۋدى (تورسىلداق) توپىرلاتىپ اتۋ باستالادى. تورسىلداقتىڭ ءدال وسى كەشتە اتىلۋ سەبەبى قىتاي حالقىنىڭ كوپتەگەن اڭىز-ەرتەگىلەرىندە باياندالعان. ولاردى ءبىر جۇيەگە كەلتىرسەك مىناداي قىزىقتى وقيعالاردى كەزدەستىرەمىز. ەرتەدە «قارساڭ» دەگەن وتە جىرتقىش جانە وتە ۇرەيلى ماقۇلىق ءومىر ءسۇرىپتى. ول ادامدار مەن ءۇي جانۋارلارىنا اۋىز سالىپ ەلدىڭ بەرەكەسىن الىپتى. جۇيەدەن ءار جىلى جاڭا جىل قارساڭىندا اۋىل-اۋىلدى ارالاپ ادەمى قىز-كەلىنشەكتەردى «اۋلايدى» ەكەن. حالىقتىڭ وعان كورسەتەر قايراڭى بولماپتى. ادامدار بىرتىندەپ  ونىڭ تەك قانا قىزىل ءتۇس پەن تارسىلداعان داۋىستان قورقاتىنىن سەزىپ جىل قارساڭىندا وت جاعىپ، بارابان، كەرنەي شالىپ ۇرەيلى ماقۇلىقتان ساقتانا باستاپتى. وسى ءۇردىس دامي كەلە وزىنەن ءارى وت ءارى داۋىس شىعاراتىن تورسىلداقتاردىڭ جاسالۋىنا نەگىز بولىپتى. كەي ءبىر اڭىز جەلىسىندە ەرتەدەگى سول ماقلۇقتىڭ اتى «قارساڭ» ەمەس، «جىل» دەپ تە اتالدى ەكەن ادامدار وسى «جىلدىڭ» كەلىپ-كەتكەنىنەن امان قالعاندارى ءۇشىن ءبىر-ءبىرىن «جىلدان امان وتكەنىڭىزبەن» دەپ قۇتتىقتايتىن بولىپتى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن قىتايلار جاڭا جىلدا ءبىرىن-ءبىرى «جىلدان وتۋىڭىزبەن» دەپ قۇتتىقتاپ جاتادى. ءبىزدىڭ «جاڭا جىل قۇتتى بولسىن» دەگەنىمىزدىڭ كەرىسى. قاي حالىق بولسا دا جاقسىلىقتان ءۇمىت كۇتەتىنى انىق، سودان بولار اڭىز-اڭگىمەلەرىنىڭ سوڭى جاقسىلىقپەن اياقتاپ جاتادى. بۇل اڭىزداردىڭ دا سوڭى سولاي، ءبىر باتىر اڭششى جىگىت الگى قورقىنىشتى جىرتقىشتىڭ ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ اقىر-سوڭىندا جەر قاپتىرادى.

اڭىزدىڭ كەلەسى ءبىر بۇتاعى داستۇردەن گورى ءدىني سەنىمگە جاقىن. ول اڭىز بويىنشا ەرتەدە ءبىر پاتشانىڭ ەركە-شورا ءبىر قىزى بولىپتى، ول ەل ارالاپ ساۋىق-سايران سالۋدى جانى سۇيەدى ەكەن. سول قىز بىردە شەتكەرى ءبىر قالاعا كەلىپ قوناق ۇيدە ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە سول قالا ماڭىن مەكەندەپ جۇرگەن ءبىر الباستى قىزدىڭ جۇرەگىن سۋىرىپ اكەتىپتى. قىزدىڭ جۇمباق جاعدايدا ءولۋى پاتشاعا اسا اۋىر ءتيىپتى، قاندى قول قاراقشىنى ۇستاۋعا قانشا كۇش جۇمساسا دا ناتيجەسىز، اياقسىز قالا بەرىپتى. ەل قۇلاعى ەلۋ دەگەندەي بۇل وقيعا ەل-جۇرت اراسىنا تاراي باستاعان سوڭ الگى قوناق ۇيگە كەلۋشىلەردىڭ اياعىدا سايابىرلاپتى. كۇندەردىڭ بىرىندە الىس ايماقتان بۇل قالاعا ءبىر بەكزادا مەن ءبىر شاكىرت بالا ساپارلاي كەلىپ وسى قوناق ۇيگە قونۋعا تۇسەدى، كوپتەن قوناق كەلمەي كوڭىلى جابىرقاپ جۇرگەن قوجايىن ولاردى جىلى قارسى الىپ ەڭ ءتاۋىر دەگەن بولمەسىنە ورنالاستىرادى. بۇل بولمە كەزىندە قىز ولگەن بولمە ەدى، كاپەرىندە ەشتەڭە جوق ەكەۋى توسەك سالىپ جاتىپ قالادى، ءتۇن ىشىندە بولمەدەن جىلاعان قىزدىڭ داۋىسى ششىعادى، بەكزادا ورنىنان تۇرىپ بالاۋىز ششامدى جاعىپ قاراسا ادەمى ءبىر جاس قىز ەگىلىپ وتىر ەكەن. «سەن كىمسىڭ؟» دەگەن جىگىت سۇراعىنا قىز بولعان وقيعانى ايتىپ بەرەدى جانە ءوزىن اكەسىنە كەزدەستىرۋىن سۇرايدى. ول ءۇشىن ۇيىقتاپ جاتقان شاكىرت بالانىڭ جۇرەگىن الىپ الباستىعا بەرىپ، الباستىداعى ءوز جۇرەگىن قايتارىپ سول ارقىلى ءتىرىلىپ اكەسىنە جولىعىپ بولعان ءىستى بايانداپ بولعان سوڭ قايتىپ كەلىپ شاكىرت بالانىڭ جۇرەگىن وزىنە قايتارىپ بەرەتىنىن ايتادى. بۇل ۇسىنىسقا بەكزادانىڭ باسى ابدەن قاتادى. قىزدا ءوتىنىشىن جىلاپ-ەڭىرەپ قايتالاپ ايتۋدان شارشامايدى. نە كەرەك سوڭىندا جىگىت كەلىسىم بەرەدى. قىز ءتىرىلىپ، شاكىرت بالا ولەدى. ەرتەسى قىز بەن جىگىت ەكەۋى پاتشاعا كەزدەسۋگە جولعا شىعادى، ءارى شاكىرت بالانىڭ ۋاقىتشا ولگەنىن باسقالار بۇلار قايتىپ كەلگەنشە سەزىپ قالماسىن دەگەن ويمەن ەسىككە قىزىل شىراق ءىلىپ كەتەدى. مىنە وسىلايشا قىتاي حالقىنىڭ جاڭا جىل كەشىندە تورسىلداق اتىپ، ەسىك ماڭدايشالارىنا قىزىل شىراق ءىلىپ قويۋ سالتى قالىپتاسىپ بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ وتىر.

قىتاي حالقىنىڭ وتشاشۋدى پايدالانۋ تاريحىندا جىن-شايتاندار مەن ارۋاقتاردان ساقتانۋ ۇعىمى بار. سەبەبى ولار ارۋاقتاردان اۋلاق ءجۇرۋدى قالايدى. كىم ولسە دە ونىڭ بارلىق كەرەك-جاراعىن مۇمكىندىگىنشە تابىتىمەن بىرگە كومۋ ءداستۇرى بار. ەگەر ءبىر زاتى قالىپ قويسا ارتىنان ارۋاق ىزدەپ كەلىپ مازامىزدى الادى دەگەن تۇسىنىك ساقتالعان. سوندىقتان بولار ولىك شىققان ۇيگە وتىرمايدى مۇمكىندىگىنشە باسقا ورىنعا قونىس اۋدارۋدى قالايدى. بۇل جاعىنان ارۋاقتى سىيلايتىن، ءتىپتى كومەك سۇراپ باسىنا تۇنەيتىن ءبىزدىڭ حالىقپەن ءداستۇر الشاقتىعىنىڭ ۇلكەن ەكەندىگىن كورۋگە بولادى. ەگەر شىندىعىندا وتشاشۋ اتۋ  ارۋاقتارمەن «اتىستىڭ» ءبىر ءتۇرى بولسا، «وسى بىزدەر اتا-بابا ارۋاعىن ۇركىتىپ، سودان  جولىمىز بولماي جۇرگەن جوق پا؟» دەپ تە ويلايمىن. (بۇل ءسوزىمدى ءازىل دەپ قابىلداڭىزدار). باستىسى وسى ءبىر سالتىمىزدا جوق، ونىڭ ۇستىنە دەنساۋلىق پەن باس اماندىعىمىزعا قاۋىپتى، قورشاعان ورتانى لاستايتىن، قالا بەردى قالتامىزعا قايىرىمى جوق قارجىلىق شىعىن نە ءۇىشىن كەرەك؟ اقىلمەن ويلاعان جانعا تۇككە تۇرعىسىز، قادىرسىز ءىس. جاڭا جىلدى وتشاشۋسىز-اق ءبىر-ءبىرىمىزدى جىلى لەبىزبەن قۇتتىقتاپ،  حال سۇراسىپ، جاعداي ءبىلىسىپ دەگەندەي قاراپايىم ەتىپ وتكىزۋگە دە بولادى عوي. ناعىز تابيعاتتىڭ كۇنى مەن ءتۇنى تەڭەلەتىن، جەر بەتى بۋسانىپ، كۇن كوزى ەمىرەنەتىن، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلارداي قۋانىشقا تولى، حالقىمىزدىڭ تاريحي، ءتول  مەرەكەسى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى الدىمىزدا ەمەس پە؟. سول مەرەكەگە امان-ەسەن جەتىپ، ەلىمىزدە، ءوز دەڭگەيىندە تويلانا الماي كەلە جاتقان تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىن دە قوسىپ، ۇلىستىڭ ۇلىن كۇنى ءداستۇرىمىز بەن تىلىمىزگە، دىنىمىزگە ساي كەلەتىندەي تويللاۋدى اللا بىزگە نەسىپ ەتكەي اعايىن. 

قاستەر سارقىتحان، اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءدىڭ دوتسەنتى

Abai.kz