قازاق كينوسىن ءسوزسىز تۇردە كەڭەستىك جانە تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى دەپ ەكىگە بولۋگە بولادى.

وكىنىشتىسى، قازاق كينوسى ەكى كەزەڭدە دە قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەگەن جوق. العاشقىسى كوممۋنيزمدى دارىپتەسە، قازىرگىسى حالىقتى ازعىنداتىپ جويۋ (ا.داللەستىڭ) ساياساتىن ناسيحاتتاۋدا. دەگەنمەن ەكى كەزەڭدى سالىستىرىپ قارار بولساق، كەڭەستىك كەزەڭدەگى قازاق كينوسى استارلاپ بولسا دا، قازاقتىڭ ۇلت بولىپ ساقتالۋىنا الدەقايدا كوپ ۇلەس قوستى.

قازاق كينوسىن ءسوزسىز تۇردە كەڭەستىك جانە تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى دەپ ەكىگە بولۋگە بولادى.

وكىنىشتىسى، قازاق كينوسى ەكى كەزەڭدە دە قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەگەن جوق. العاشقىسى كوممۋنيزمدى دارىپتەسە، قازىرگىسى حالىقتى ازعىنداتىپ جويۋ (ا.داللەستىڭ) ساياساتىن ناسيحاتتاۋدا. دەگەنمەن ەكى كەزەڭدى سالىستىرىپ قارار بولساق، كەڭەستىك كەزەڭدەگى قازاق كينوسى استارلاپ بولسا دا، قازاقتىڭ ۇلت بولىپ ساقتالۋىنا الدەقايدا كوپ ۇلەس قوستى.

قازىرگى زامان يلەۋىنىڭ ولشەمىنە سالساق، ەرلىك دەپ باعالار ەدىم. سول كەزدەگى قاي كينونى الىپ قاراساق تا، مۇمكىندىگىنشە قازاق ۇلتىنىڭ جىرتىسىن جىرتقانىن بايقايمىز. ءبىر مىسالمەن ايتار بولسام، «جاۋشى» كينوسىندا قازاق قىزىنىڭ ارى مەن نامىسىن شەبەر قورعاتىپ، «بىرىكسەك جەر قايىسقان قول ەكەنبىز عوي» دەپ قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرەدى. تۇنىپ تۇرعان نەتكەن ۇلتتىق رۋح! كوش باستار دەپ ۇكىلەگەن «كوشپەندىلەر» كينوسى مۇنىڭ جانىندا دالادا شاڭ قاۋىپ قالادى. تىلسىم تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا، قانداي دا ءبىر تۋىندى، ەڭبەك بولسىن ۇلتتىق تامىرمەن استاسىپ جاتۋى ءتيىس. تامىرى جوق تۋىندىنىڭ عۇمىرى جىلت ەتكەن جىلتىراقپەن تەڭ. بوداندىق تۇستىڭ وزىندە تۇسىرىلگەن «قىز جىبەك»، «شاڭىراق»، «كوكسەرەك»، «مەنىڭ اتىم قوجا» سياقتى كينولار دەڭگەيىنە جەتەتىن ءارى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتايتىن تۋىندىلاردى ەگەمەن ەل بولىپ، ەتەك-جەڭىمىزدى جيعان بۇگىنگى كۇنى تۇسىرە الماۋىمىز - بەيشارالىق. جوعارىدا اتالعان كينوتۋىندىلار ۇلت تامىرىمەن استاسىپ جاتقانى ءۇشىن دە عۇمىرى ۇزاق بولدى. باسا ايتۋ كەرەك ول كەزەڭدە قازاق ۇلتىنىڭ رۋحىن ولتىرمەي كۇرەسكەن زيالى قاۋىم بولدى. ءبىز بىلە بەرمەيتىن قانشاسى ىشقۇسا بولىپ، ۇلتى ءۇشىن كۇرەستى. ال قازىرگى كەزەڭدە زيالى قاۋىمنىڭ بار ەكەنىنە حالىقتا كۇدىك پايدا بولعانى جاسىرىن ەمەس.

سۋرەتكە قاراعان ادام ءبىرىنشى ءوزىن ىزدەيتىنى سياقتى، ءار ادام ءوزىن كينودان كورگىسى كەلەدى، ۇلت قاھارمانى بولۋ قالاۋى بار. كينودان ءوزىن كورگەن ادامنىڭ قانداي كۇيدە بولاتىنىن بىلەسىز. سول سياقتى قازاق ۇلتى دا ءوز كەلبەتىن، ءتۇرىن كينودان كورگىسى كەلەدى، ءوزىن ىزدەيدى. شەتەلدىك ءبىر كينونى تانىستىرماي-اق ورتا تۇستاعى سيۋجەتتەرىن كورسەتسە، ونىڭ قىتايدىڭ، تۇرىكتىڭ، نە ورىستىڭ كينوسى دەپ بىردەن تابامىز. ويتكەنى كينونىڭ كەلبەتى، ءتىلى جانە قاي ەلدىڭ يدەولوگياسىن ناسيحاتتاپ جاتقاندىعى ءبارى كورىنىپ تۇرادى. بۇرىندارى ەلدىڭ بولاشاعىن جاستارىنا قاراپ بىلەتىن بولسا، قازىر كينوسىنا قاراپ بايىپتايمىز. ال قازىرگى قازاق كينولارىندا قازاقتار ءوزىن كورە الماعانى ءۇشىن كەڭەستىك كەزەڭدەگى قازاق كينولارىن ءالى ۇمىتا الار ەمەس.

قازىرگى قازاق كينولارى جونىندە سوڭعى ۋاقىتتارى تۇسىرىلگەن قازاق كينولارىن قاراپ جانە ءبىر كينونى باستان اياق تۇسىرۋگە اتسالىسقاننان كەيىن تۋىنداعان پىكىرىممەن بولىسكەندى ءجون سانادىم.

بارلىعىمىزدىڭ كوزىمىز جەتكەندەي، قازىر قالىڭ كوپشىلىكتىڭ وقىعان كىتابىنىڭ سانىنان كورگەن كينوسىنىڭ سانى باسىم. توم-تومداعان كىتاپ وقىعاننان سول تۋرالى تۇسىرىلگەن كينونى كورۋدى، كىتاپ ساتىپ العاننان كينو ساتىپ العاندى ءجون ساناعان زاماندا كينونىڭ تەڭدەسسىز پسيحولوگيالىق-يدەولوگيالىق قارۋ ەكەنى مويىندالدى. سونىمەن بىرگە ەڭ ۇلكەن قارۋ كينو ەكەنىن ەسكەرگەن ەلدەر الەم حالقىنىڭ ساناسىن جاۋلاۋ ءۇشىن اقپاراتتىق سوعىس مايدانىن باستاپ تا كەتتى. ەندى سانامىزدى ويرانداپ جاتقان وسىنداي زاماندا رەجيسسەرلاردىڭ سولارعا قوسىلىپ، حالقىمىزدىڭ ساناسىن بۇزۋى ەش اقىلعا سىيمايدى.

رەجيسسەرلارىمىزدىڭ تۇسىرگەن كينوسىنا قاراپ ءتىپتى حالىقتىڭ جاۋى ما دەگەن ويعا قالاسىڭ. قازاقستاندى قورلايتىن «بورات» كينوسىنا قارسى كينو تۇسىرەتىن شىعار دەپ جۇرسەك، كەرىسىنشە سول كينونىڭ جالعاسى ىسپەتتەس حالىقتى قورلايتىن كينو ءتۇسىرىپ الەك. مۇمكىن حالىقتى تاڭقالدىرعىسى كەلەر. ەگەر قازاق نامىستى ۇلت بولسا، بيۋدجەت قارجىسىن تالان-تاراج ەتىپ، مەيلى ول جەكە بىرەۋدىڭ قارجىسى بولسىن، قازاقتى قورلايتىن كينو تۇسىرۋگە جول بەرمەۋى كەرەك. «كەلىن»، «قاروي»، «ماحاببات تالكەگى (يرونيا ليۋبۆي)»، «ويپىرماي»، «قايرات چەمپيون. دەۆستۆەننيك»، «اكە قورلىعى»، «تيۋلپان» كينولارى قازاقتىڭ سالتىندا جوق داستۇرلەردى ناسيحاتتاپ، ازعىندىقتى، ارسىزدىقتى كورسەتۋ ارقىلى حالىقتىڭ ساناسىن بۇزۋدا. كەز-كەلگەن قازاقتىڭ كينوسىن قاراپ وتىرساڭىز، ازعىندىقتى ناسيحاتتاپ جاتادى. ايى-كۇنى جاقىنداعان ايەلدى زورلاۋ، بالاسىنىڭ اناسىن ءولتىرۋى، قازاقتىڭ قىزى. بۇل نەتكەن نامىسسىز حالىق، نامىسسىز رەجيسسەرلار، نامىسسىز بيلىك. قازاقتىڭ قىزىن جەزوكشە ەتىپ جارنامالاۋ قارقىن الىپ، قورلاۋدىڭ ەپيتسەنترىنە اينالدى.  بىلە بىلگەنگە بۇل ءۇردىس ۇلتتىڭ قورلىقپەن جەڭىلىسكە ۇشىراۋىنىڭ سيمۆولى. الەمدىك تاريحتان بارىمىزگە بەلگىلى، جەڭىلگەن ەلدىڭ قىزىن قاتىندىققا اكەتىپ، وسىلاي ۇلتتى قورلايتىنى. بوتەنگە قىزىن قولدان بەرۋ - بۇل جەڭىلىستىڭ بەلگىسى. كىم نە دەسە دە بۇل - اكسيوما. ۇلتارالىق بىرلىكتى ناسيحاتتاپ ءجۇرمىز دەگەن ءسوز تەك الداۋسىراتۋ. قىزىن بۇزۋ دەگەن ۇلتىن بۇزۋ دەگەن ءسوز. قازاقتىڭ جىگىتىنە بوتەن ۇلتتىڭ قىزىن اپەرۋ ارقىلى دا ناسيحاتتاۋلارىنا بولادى عوي. بۇل جەڭىستىڭ سيمۆولى. بىراق قازاقتى قۇرتۋعا كىرىسكەندەرگە بۇل ۇنامايدى. ەگەر ولار شىن قازاقتىڭ جاناشىرى بولسا ىسىمەن دالەلدەسىن. قازىرگى رەجيسسەرلار قازاقتىڭ جاۋى. بۇل فاكتى. كەزىندە قانداي بوداندىق بۇعاۋدا بولساق تا رۋحتى اعالارىمىز «شاڭىراق» قالعانداي، سۇلۋ تابيعاتىمىز جوقتاي اسەر قالدىرادى. قازاقتىڭ تۇسىنىگىندە «جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس» دەگەندەي جاقسىلىقتى ناسيحاتتاساڭ جاقسىلىق بولماۋشى ما ەدى.

قازاقتىڭ جانىن تۇسىنبەيتىن رەجيسسەرلاردىڭ حالىق پسيحولوگياسىن بۇزاتىن كينوتۋىندى شىعارۋىنا، بارلىق رەسۋرستارىمىزدى تالان-تاراج ەتكەندەرگە بيلىك قاتاڭ جازا قولدانسا. نەگە باسقا ەلگە ۇناۋ ءۇشىن نەمەسە سولاردىڭ جۇلدەلەرى ءۇشىن عانا كينو ءتۇسىرۋىمىز كەرەك.

ونداي ەلدەرگە ءوز يدەولوگياسىن ناسيحاتتاعاندا عانا ۇنايسىڭ عوي. سوندا بوتەن ەلدىڭ قولشوقپارى بولىپ، سول ەلدىڭ يدەولوگياسىن ناسيحاتتاعاندا قازاققا نە پايدا. «قازاقفيلمدى» سىناي قالساڭ بولدى شەتەلدەن العان جۇلدەلەرىن ساناي باستايدى. ءتىپتى كينولارىن كوبىنەسە ورىس تىلىندە تۇسىرەتىن «قازاقفيلم» اتاۋىن «ورىسفيلم» دەپ اۋىستىرسا دەگەن ۇسىنىسىم بار. مەملەكەتتىك تۇتاستىعىمىزدى ۇلىقتامايتىن كينونىڭ بىزگە مەملەكەتشىلدىكتى ۇعىنعان، ۇلتىم دەيتىن ازاماتتاردىڭ تۇسىنىگى جەتكەنىمەن، تاجىريبەسى جەتپەي جاتقان تۇستا ولاردى كوتەرمەلەپ، قولداۋدىڭ ورنىنا جان-جاعىنان جۇلمالاپ تاستادىق. سەبەبى، قازاقتىڭ بىرلىگىن، ۇلتتىعىن ناسيحاتتايتىن كينولار ءدۇبارا رەجيسسەرلارىمىزعا ۇنامايدى. قازاقتى ازعىنداتىپ جويۋ ساياساتىنا قارسى. سوندىقتان ۇلتتىق نامىسى جوعارى رەجيسسەرلار قاتتى سىنعا ۇشىرايدى. بىراق ولار حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعادى. ويتكەنى حالىققا تاربيەنى، يماندىلىقتى ۋاعىزدايتىن/ناسيحاتتايتىن وسى كينو عانا. ۇلتىم دەگەن رەجيسسەرلار عانا مەملەكەتتىك، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزدى قورعايتىن، ۇلتتىق بىرلىگىمىزدى ناسيحاتتايتىن كينولار تۇسىرەدى. سوندىقتان بيلىك، حالىقتىڭ تالعامىمەن ساناسا وتىرىپ حالىق كورەتىن كينو تۇسىرۋگە بەت بۇرۋى كەرەك. حالىقتىڭ قارجىسىنا حالىق كورەتىن كينو ءتۇسىرۋىن نەگە تالاپ ەتە المايمىز.

الىسقا بارماي-اق اكەسىنىڭ قىزىن زورلاۋى، جەزوكشە كەلىن، حايۋانتەكتەس ءومىر ءسۇرۋ سالتى، ءتىپتى ادام اۋزى بارمايتىن سيۋجەتتەر... نەگە بۇل نامىسسىز رەجيسسەرلار قازاق قىزىنىڭ ارىن تاپتاپ الەك بولادى؟ قاي كينوسىنا قاراساڭىز قازاقتىڭ قىزىن جەزوكشە ەتىپ كورسەتەدى. سوعان قاراپ قازاق قىزىن ۇياتتان جۇرداي نامىسسىز ماقۇلىق پا دەپ ويلاپ قالاسىڭ. بۇل ءتىپتى كينو ءتۇسىرۋ بارىسىندا ۇردىسكە اينالىپ بارا جاتىر. امانجول ايتۋاروۆتىڭ «دالا ەكسپرەسىندە» قازاقتىڭ قىزى فرانتسۋزدىڭ قولجاۋلىعى بولسا، قازاقستان، گەرمانيا، فرانتسيا بىرىگىپ تۇسىرگەن «ۇلجان» كينوسىندا دا فرانتسۋزدىڭ قولجاۋلىعى، «ماحاببات تالكەگىندە» ورىستىڭ قولجاۋلىعى، «استانا - مەنىڭ ماحابباتىمدا» تۇرىكتىڭ قولجاۋلىعى، جاڭادان جارىققا شىعايىن دەپ جاتقان «عالامتورداعى ماحاببات»، «نەرەالنايا ليۋبوۆ»، «قارا مايور» كينولارىندا تاعى دا ارى تاپتالاتىن كينوسىندا قازاقتىڭ جىگىتىنە ورىستىڭ قىزىن اپەرگەن ەدى عوي. ءتىپتى سۇيسىنەسىڭ! سول كەزدەگى كينونىڭ ەشقايسىسىندا قازاق قىزىن ەشكىمگە قورلاتپاعان. قىسقاسى ۇلتارالىق بىرلىك ۇرانىمەن ارالاس نەكەنى ناسيحاتتاۋشىلار عاسىرلار بويى تازا ساقتاعان قانىمىزدى بۇزۋدى ونىمەن بىرگە ۇلتىمىزدى جويۋدى مىقتاپ قولعا الىپتى. شىندىق وسى!

ازعىنداعان تۋىندىلاردىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان دەگەندە ارتتا قالىپ، دامىماي قالعان ەلدى، قازاق اۋىلى دەگەندە قۇرىپ بىتكەن اۋىل، توزىعى شىققان مادەنيەت ءۇيi, قيراپ جاتقان مەكەمە، جۇپىنى ادامدار عانا ەلەستەيدى. بۇل - ءدۇبارا رەجيسسەرلارىمىزدىڭ سانامىزدا قالىپتاستىرعان كارتيناسى.

كينولارىنان كوركiنە كوز توياتىن، سىمباتىنا جان سۇيسiنەتiن كورىنىس كورمەيسىز. قازاق دالاسىنىڭ تاماشا تابيعاتىن دا كورە المايسىز. ونىڭ ورنىنا ويرانى شىققان اۋىلدى كورسەتiپ، ەڭسەڭiزدi ەزiپ جiبەرەدi. بىزدە ءبارى قۇرىپ قانشالىقتى كەرەگى بار. مۇنداي ارەكەتىمىزدەن اڭعارعانىمىز ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز سىيلاماعان سوڭ، ءوزىمىزدى وزگەگە جالىنىپ-جالپايىپ قادىرلەتۋگە كوشكەن سەكىلدىمىز. نەگiزiندە ناعىز وتانشىلدىقتى وياتار سەزiم - ءوز ۇلتىڭنىڭ كەرەمەت باتىرلىعى مەن سۇلۋلىعىن ۇعىنۋ جانە ءوز جەرiڭنiڭ عاجايىپ كورiكتi ەكەنiنە كوز جەتكiزۋ ەمەس پە؟!

كينو كورگەندە وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىڭدى وياتاتىنداي، قازاق بوپ تۋعانىڭا باقىتتىمىن دەپ ماقتاناتىنداي، وتان ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە، جان بەرۋگە دايار بولاتىنداي سەزىم قالدىراتىن بولسا شىركىن. وسى اتالعان ولشەمدەرگە وسى كەزگە دەيىن تۇسىرگەن قاي كينومىز لايىق. بارلىق ەلدەردە (كورشىلەرىمىزرەسەي، وزبەكستاننان باستاپ) وتانسۇيگىشتىككە باۋليتىن كەم دەگەندە 5-6 كينولارى بار.

وسى ولشەمدەر سارىنىنداعى كينولاردى بيلىك تۇسىرمەي جاتقان سوڭ، حالىق ءوزى-اق وزىنە قاجەتتى كينونى تۇسىرە باستادى. دەسە دە كورشىلەرىمىزدىڭ ءوزى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن، ۇلتتىق نامىستارىن قازىردىڭ وزىندە قىزعىشتاي قورعاپ جاتىر. وزبەكتەر «قىز ابىرويىنىڭ سالماعى» ءفيلمىن تۇسىرگەن ۋميدا احمەدوۆانى «قىزدارىمىزدىڭ پسيحولوگياسىن بۇزادى» دەپ سوتتاپ، تۇرمەگە جاپتى. ءوزىنىڭ ۇلتتىق نامىسىن ەشكىمگە تاپتاتپايتىن وزبەك بيلىگىندەگى ازاماتتاردىڭ وسى ىسىنە ءتانتى بولماسقا شارامىز جوق. قارجىنىڭ كۇشىمەن وزبەك ۇلتىنىڭ ابىرويى-قىزدارىنىڭ ساناسىن ەۆرەيلىك كۇشتەر تاراپىنان بۇزعىسى كەلىپ ەدى، وزبەك بيلىگى جول بەرمەدى.

قازاقتار ءوز قىزدارىن، كەلىندەرىن جەزوكشە ەتىپ «كەلىن» كينوسىن تۇسىرگەننەن كەيىن وزبەكتەر «سۋپەر كەلىنشەك» دەگەن كەرەمەت كينو شىعاردى. ورتالىق ازيامەن قاتار رەسەي دە ديسكىسىن ساتىپ الىپ جاتىر. نەگە؟ سەبەبى ادامنىڭ جانىنا جاقىن كينو. ادامگەرشىلىك جاقسى سۋرەتتەلگەن.

ەشكى سۇيرەپ، اناسىن ءولتىرىپ جاتقان ەشكىم جوق. ولار ادامگەرشىلىكتى، ۇلتتىق مۇددەنى ونەردەن جوعارى قويا ءبىلدى. بىزدەگى جاعداي ۇلتتىق مۇددەدەن توپتىق مۇددەنى جوعارى قويىپ، ءوزى ويدان شىعارعان سالت-داستۇرلەردى ناسيحاتتاپ حالىقتىڭ ساناسىن بۇزۋدا. جارايدى بۇرىندارى كىم جابايى بولمادى دەلىك. بىلىق بارلىق حالىقتا بار. بىراق ەشقايسىسى ءوز بىلىعىن كورسەتپەيدى.

ارينە، قازاق كينوسىندا مۇنداي جاعداي بىردەن قالىپتاسقان جوق. جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلەدى. بايلىعىن، جەرىن يەلەنۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى ۇلتتى ازعىنداتىپ جويۋ ساياساتى بۇرىننان بار. مىسالىعا، تسرۋ-ءدىڭ ديرەكتورى اللەن داللەستىڭ (سونىڭ اتىن جامىلعان ەۆرەيلەر) كەڭەس وداعىن قيراتۋ ءۇشىن ءبىرىنشى پسيحولوگياسىن بۇزۋ ارقىلى ازعىنداتىپ جويۋدى كوزدەمەيتىن بە ەدى؟ سول ا. داللەس باستاپ بەرگەن حالىقتى حايۋاندىق ساناعا ءتۇسىرىپ قۇرتۋ ساياساتى قازىر قازاقستاندا ارتىعىمەن ورىندالىپ جاتىر.

وعان قوعامىمىزدىڭ شەكتەن تىس ازعىنداپ كەتكەنى دالەل. قازىرگى قازاققا قاراپ قازاق قىنجىلادى. «قازاقتىڭ جاۋى قازاق» دەگەن سياقتى كوپتەگەن قاۋىپتى تۇسىنىكتەر قالىپتاستىرىلىپ جاتىر. ال بۇرىندارى شىن مانىندەگى قازاق دەگەن اتقا لايىق ۇلت سەزىمىن تەرەڭ ۇستاي، جۇمباقتاي بىلگەن ۇلت ەمەس پە ەدى؟ قۇران، ادامگەرشىلىكتى، اردى، يماندى ناسيحاتتاعاندىقتان سانالى بابالارىمىز يسلام ءدىنىن قابىلداعان. ال سول اردى جانىنان دا جوعارى قويعان قازاقتىڭ ۇلىلىعىن ناسيحاتتايتىن ءبىر كينو ءتۇسىرىلدى مە؟ قازاقتا ابايدان ۇلكەن ەشكىم جوق، سول ابايىمىز تۋرالى ءوز دارەجەسىندە كينو ءتۇسىرىلدى مە؟ كوردىڭىز بە بىتپەيتىن سۇراقتار كوبەيىپ بارادى.

بارىنەن بۇرىن ناتيجەگە قارايىق. ەندىگى كەزەكتە ءبىر الەۋمەتتىك زەرتتەۋگە قۇلاق اسساق. قالاي ويلايسىز قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماعىندا قاي ەلدىڭ كينوسى مىقتى؟ مىنە، ماسەلە. ارينە وزبەكتىڭ كينولارىنان باس كوتەرمەيدى. وزبەك كينوسى باستالا قالسا ىشكەن اسىن جەرگە جەرگە قويادى. وزبەك كينولارىن كورسەتەتىن وزبەگى بار جەرگىلىكتى كانالدارى بار سامساپ تۇر. ودان قالدى بۇرىش-بۇرىشتا وزبەك كينو ديسكىلەرىنەن كوز اشپايسىز.

وزبەك ءارتىسى، ءانشىسى بار قايسىسى قاي كينودا، قانداي رولدەردە ويناعانىنا دەيىن مايىن تامىزىپ تۇرىپ اڭگىمەلەيدى. قالتاسىنا از عانا قارجى تۇسكەنى توي-دۋماندارىنا وزبەكتىڭ ونەرپازدارىن شاقىرۋ باسەكەگە اينالعان. وزبەك ولەڭ ايتا باستاسا جاس كارىسى دەمەي ۇرشىقتاي ءۇيىرىلىپ بيلەي جونەلەدى. مۇنىڭ بارلىعى وزبەك يدەولوگياسىنىڭ سانامىزدى جاۋلاپ العاندىعى. بىردە شىمكەنتتە كينو ساتۋشى قازاق قىزىنان «وزبەك كينولارىن تۇسىنبەيمىن، قازاقشاسى بار ما؟» دەسەم، «وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق، ءبىر ەكى رەت كورگەننەن كەيىن استە-استە ءتۇسىنىپ كەتەسىز» دەپ قاراپ تۇر. ءبىزدى وزبەك كينولارى جاۋلاسا، قازاق كينولارى وزبەكستاننىڭ ەسىگىن دە سىعالاي الماي وتىر. (بىلەسىز عوي كەڭەستىك كەزەڭدە قازاق كينوسى وزبەكستاندا كوپ كورسەتىلىپتى). وزبەك كينوسىمەن باسەكەلەسە الماي وتىرعان قازاق كينوسىندا نە ساپا بار. ارينە ءبىز گولليۆۋدتىق دەڭگەيدەگى كينولارمەن ەمەس ءوزىمىز دەڭگەيلەس كورشىلەرىمىزدىڭ كينولارىنا باسەكەلەسە الماي وتىرعان سوڭ نە سۇرايمىز؟ ءتىپتى ءبىزدىڭ مەنسىنە بەرمەيتىن قىرعىز كينولارىنىڭ وزىندە وزگە ۇلتتىڭ قىزدارىن قىرعىزدىڭ جىگىتىنە بەرىپ ۇلتىن ۇلىقتايدى. جەزوكشە قىرعىز قىزدارىنىڭ وزىندە «ۇلتتىق نامىسى» بار. ولار وزدەرىن «جۇمىس» بارىسىندا قىرعىز دەگەن اتقا كىر كەلتىرمەس ءۇشىن قازاقپىن دەپ تانىستىرادى ەكەن.

وسى جاعدايلاردىڭ ناتيجەسىندە قازاق كينوسى مەملەكەت ىشىندەگى پروكاتتىڭ 3 پايىزىن قۇراپ وتىر ەكەن («قازاقفيلمنىڭ» رەسمي دەرەگىنە سايكەس). بۇل بىرىنشىدەن، باسەكەلەستىك تۋرالى زاڭعا قايشى، ەكىنشىدەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە قاۋىپ توندىرەدى. ءوز كينوتەاترلارىمىزدا باسەكەلەسە الماي جاتقان سەبەبى كينوتەاترلار جەكەمەنشىك، ولار تەك پايدا كوزدەيدى. قازاق كينولارى ارسىزدىقتى ناسيحاتتاعانى ءۇشىن ول كينوعا ەشكىم بارمايدى جانە كينوتەاترلاردى شىعىنعا باتىرادى. حالىق تۇتىنبايتىن مۇنداي كەرەكسىز زياندى تاۋارلاردى جاساۋ كىمگە ءتيىمدى؟ ءبىر سوزبەن ايتقاندا «قازاقفيلم» حالىقتىڭ اقشاسىن شەتەلدىك اكتەرلەرگە تولەيدى جانە سولاردىڭ   يدەولوگياسىن جۇرگىزەدى. وندا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن كىم ويلايدى؟ ەلباسى «قازاق كينوسى جاستاردى پاتريوتيزمگە تاربيەلەيتىن بولسىن» دەگەن تاپسىرما بەرسە دە، «قازاقفيلم» ناتيجە شىعارار ەمەس.

سىزگە ەندى وسىنداي جاعداي تۋىنداتىپ وتىرعان رەجيسسەرلارىمىزدىڭ ويلاۋ قابىلەتىن، نيەتىنەن مىسالدار كەلتىرە كەتەيىن. بەتكە تۇتار رەجيسسەرىمىز ساتىبالدى نارىمبەتوۆ ايتادى: «مەن ءوزىم بىلەم قانداي مۇستافا جاساسام. قالاساڭدار وزدەرىڭ دە مۇستافالارىڭدى تۇسىرىڭدەر» دەيدى. حالىقتىڭ اقشاسىنا ءتۇسىرىپ جاتىپ حالىقپەن ساناسپايتىن ءبىزدىڭ رەجيسسەرلارىمىزدىڭ ءوزى ساناسىز بولعاننان كەيىن كىمگە رەنجيمىز. سالعان اسفالتىمىز ۇناماسا وزدەرىڭ سالىڭدار، وپەراتسيام ۇناماسا ءوزىڭ وپەراتسيا جاسا دەگەنمەن بىردەي. «سىزدەردىڭ ءتۇسىرىپ جاتقان كينولارىڭىزدان كورەرمەندەر نەندەي تاربيە الىپ وتىر؟» دەگەن سۇراققا قازاقفيلمدەگى   د.امانتاي «قازاق كورەرمەنى سونشالىقتى تاربيەلەنگىسى كەلىپ تۇر ما نە؟... كينوعا تيىسە بەرەتىندەر جۇمىسسىز ەرىگىپ جۇرگەندەر... كينو دەگەن ءلاززات الۋ» دەيدى. ءبىر شىندىقتى ايتايىن، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن تۇسىرىلگەن قازاق كينولارى اۋىلداعى قازاقتارعا جەتپەي جاتىر. جەتسە ەلدە توڭكەرىس بولاتىنان ەش ءشۇبام جوق. مىنا كينولاردىڭ تاس-تالقانىن شىعارادى. اۋىل قازىر كارىس پەن تۇرىكتىڭ كينوسىن كورىپ باس كوتەرە الماي وتىر. اتتەڭ، اۋىلدا قازاق كينولارىن تالقىعا سالىپ جاتقان ينتەرنەت تە جوق.

تىڭ وي، ونەر دەپ جۇرگەن «قازاقفيلم» رەجيسسەرلەرىن ازعىندىق سانادان اسا الماي جۇرگەندەر دەۋىمىزگە ابدەن بولادى.

جەكەسى بار مەملەكەتتىگى بار قاي-قايسىسى بولماسىن رەجيسسەرلاردىڭ جەكە قۇقىم، جەكە پىكىرىم، جەكە مۇددەم دەگەنىن دوعارتۋ كەرەك. كينو - حالىقتى تاربيەلەيتىن قۇرال. ال سول قۇرال ارقىلى ءوزىنىڭ جەكە قۇقىن حالىقتىڭ قۇقىنان جوعارى قويۋى ادىلەتتىك پە؟ ەگەر دە ۇلتتىڭ مۇددەسىنە، ۇلتتىڭ قۇقىعىنا قايشى كەلەتىن بولسا ونداي كينونى رەجيسسەرىمەن قوسا جويۋ كەرەك. ويتكەنى بىزدە جەكە مۇددەدەن ۇلتتىڭ مۇددەسىن جوعارى قويعان جاعدايدا عانا ىشكى قاۋىپسىزدىگىمىز ساقتالادى.

ەگەر دە قازاق كينوسى ايتارلىقتاي كەرەمەت بولسا نەگە كەيىپكەرلەرىمىز جوق؟ ورنىنا شەتەلدىك كەيىپكەرلەردى تانيدى. كينونىڭ شىن باعاسىن حالىق بەرەدى. حالىق قازاق كينوسىن قابىلداماعانىن وسىدان-اق بىلۋگە بولادى. قازاق كينوسىنىڭ سالماقتى ەمەس ەكەندىگىن كينوتەاترلارعا ۇلكەن كىسىلەردىڭ ەمەس تەك جاستاردىڭ عانا بارۋىنان اڭعارۋعا بولادى.

جەڭىل ويلى، ارزان كۇلكىگە قۇرىلعان كينولاردىڭ دەڭگەيى وسى. ءبىزدىڭ رەجيسسەرلارىمىزداعى پروبلەما قازاق حالقىنان الىس، ۇلتتىق رۋحى جوقتىعى.  ولار قازاق كورەتىن كينو تۇسىرمەي كەرىسىنشە قورلايتىن كينو تۇسىرە باستاعان سوڭ تاجىريبەسى، ءبىلىمى جوق بولسا دا قازاقتىڭ نامىسىن قورعاۋعا كىرىسكەن ە.راقىشەۆ سياقتى رەجيسسەرلار قازاق كورەتىن كينو تۇسىرە باستادى. ارينە ساپاسى تومەن بولعانمەن حالىق جىلى قابىلدادى. بىراق بيلىك، قازاقتىڭ ماسەلەسىن كوتەرەتىن وسىنداي اۋەسقوي كينولاردى  سىناعاننان گورى، ونىڭ كاسىبي تۇسىرىلۋىنە كومەكتەسسە عانا حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولادى. قازىرگى قازاق كينولارىندا  قازاقتىڭ بەت-بەينەسى، جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلى بولماعاندىقتان سول كەڭەس ۋاقىتىنداعى قازاقتىڭ جانى، ءيىسى بار كينولاردى اڭساپ وتىرادى.

كينوعا بەلگىلى بىرەۋدىڭ مەرەيتويى جاقىنداعاندا عانا تۇسىرىلەتىن كادر دەپ ەمەس الدىمەن پسيحولوگيالىق-يدەولوگيالىق قارۋ جانە بيزنەس دەپ قاراۋ كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، مىناداي جاھاندانۋ زامانىندا ەڭ ۇلكەن سوعىس - ول پسيحولوگيالىق- يدەولوگيالىق سوعىس. ال مۇنداي سوعىستىڭ باستى قارۋى - كينو.

كەڭەس وداعى سىندى تۇلا بويى قارۋعا تولى يمپەريانىڭ ءوزى ءبىر وق شىعارىلماي-اق يدەولوگيالىق سوعىستا جەڭىلگەندىگى ءبىزدى ويلاندىرۋى كەرەك. سەبەبى كەڭەس يمپەرياسى، حالقىنىڭ ميىنا يەلىك ەتە الماي قالدى. ياعني تەلەديداردا، كينوتەاترلاردا (حالىقتىڭ ميىندا) جاپپاي شەتەلدىك كينولار قاپتاپ كەتتى. سول كەزدەگى اعا بۋىن شەتەلدىڭ كينوسى دەسە دەلەبەسى قوزىپ، كينوتەاترلارعا قاراي اعىلاتىنىن ەسكە تۇسىرۋگە بولادى.

مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، كينو ارقىلى جۇرگىزىلگەن يدەولوگيالىق سوعىستا جەڭىلۋدىڭ سالدارىن ەسكەرتۋ. ەگەر دە ۇلت، مەملەكەت بولىپ قالامىز دەسەك كوپتەپ-كومەكتەپ قالايدا قازاق كينوسىن دامىتۋىمىز قاجەت. ويتكەنى سوعىستاردىڭ ەڭ سوڭعىسى ءارى ەڭ اۋىرى پسيحولوگيالىق-يدەولوگيالىق سوعىستا قازاق امان قالسا، وندا قازاقتىڭ كورەتىن كۇنى بار دەگەن  ءسوز.

ءبىر كينورەجيسسەر ايتقانداي «تاريحتا نە جازىلسا دا، كىم جازسا دا ماڭىزدى ەمەس، ويتكەنى حالىق ساناسىندا تاريحتى قالاي قالىپتاستىرۋ، قالاي كورسەتۋ ءبىزدىڭ قولىمىزدا» دەگەن ەكەن. ەگەر دە سانامىزدى شىرماعان قۇلدىق كينولەنتالاردى ىسىرىپ تاستاپ وتكەن تاريحىمىزعا كوز جۇگىرتەر بولساق، شىن مانىندە تاريح ءاردايىم سول ساتتەگى ساياساتتىڭ مۇددەسىنە قاراي وزگەرىپ وتىرعان. حالىقتى سوڭىنا ۇيىرە بىلگەن الىپ مەملەكەتتەر فاشيستىك گەرمانيادا كينونىڭ قۇدىرەتتىلىگىن بىلگەندىكتەن ارنايى پروپاگاندا مينيسترلىگى ارقىلى، ودان كەڭەس وداعى دا قالىسپاي كينويندۋستريانى وكىمەت باقىلاۋىنا الىپ، پروپاگاندا كينولارى ارقىلى حالىقتىڭ ساناسىنداعى تاريحقا «وزگەرتۋلەر مەن   تولىقتىرۋلار» ەنگىزگەن. كينونىڭ قۇدىرەتتىلىگى سوندا، «ادميرال» كينوسى ارقىلى رەسەي حالىق ساناسىندا جاۋىز رەتىندە ساقتالعان كولچاكتى باتىر، ەرجۇرەك، ناعىز ەر ازامات رەتىندە اقتاپ شىعاردى. وسى تەكتەس كولچاك تۋرالى 100 كىتاپ جازىلسا دا، ءبىر كينو سياقتى حالىقتىڭ ساناسىنا اسەر ەتە الماس ەدى. ەرتەڭ گيتلەردى حالىق قاھارمانى ەتىپ كينو شىعارسا، حالىق لەزدە سونى قابىلدارى ايدان انىق. ەستەرىڭىزدە بولسا «بريگادا» كينوسىنان كەيىن قوعامدا «بريگاديرلەر» كوبەيىپ كەتىپ ەدى عوي. قىسقاسى زورلىق تۋرالى كينو شىقسا زورلىق كوبەيەدى، زيناقورلىق تۋرالى شىقسا زيناقورلىق كوبەيەدى، ادام بالاسى تابيعاتىنان ەلىكتەگىش، كوزبەن كورگەنىن قولمەن ىستەگىسى كەلەدى. قالاي كورسەتىلسە سولاي قابىلدايدى. وسى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، وتكەن تاريحىمىزعا قاتىستى سانامىزعا كۇشتەپ ەنگىزىلگەن جالعان تاريحتى تەز ارادا تۇزەۋىمىز كەرەك.

بالكىم قازاق كينوسىنا وزگەرىستەر اكەلۋ ءۇشىن «قىتاي قازاقتارى تۇسىرگەن كينولارىنىڭ قازاقستانداعى كۇندەرىن» وتكىزگەن دۇرىس بولار.

ويتكەنى سوڭعى ۋاقىتتا قىتايداعى قازاقتار قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىن، تاريحىن، عاجايىپ تابيعاتىن ناسيحاتتايتىن «كورىكتى مەكەن»، «گۇلبيكە»، «ءبورى سوقپاقتى بوز دالا» سياقتى بىرقاتار كينولاردى قىتاي ەكرانىنا شىعارىپ ناسيحاتتاۋدا. قىتايدا تۇسىرىلگەن قازاق كينولارىن قازاقستانعا اكەلىپ ۇلگى رەتىندە كورسەتۋىمىز كەرەك. مۇمكىن ۇلتتىق كينومىزدى دامىتۋىمىز ءۇشىن پاتريوتتىق باعىتتاعى «ءجۇز كينو، ءجۇز مۋلتفيلم» دەگەن مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداۋىمىز كەرەك  شىعار. ءسىز قالاي ويلايسىز، وقىرمان؟

ۇسىنىستار:

1. كينونى رەتتەپ وتىرعان نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر جوقتىڭ قاسى. سول ءۇشىن «وتاندىق كينونى مەملەكەتتىك قولداۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداۋ، باسقا اكتىلەرمەن رەتتەۋ.

2. كوركەمدىك كەڭەستى ۇلتجاندى ازاماتتاردان قۇراپ، ونىڭ وكىلەتتىگىن كۇشەيتۋ. سەبەبى وسى كەزگە دەيىن كەڭەسكە كينونى ءتۇسىرىپ شىعىندانىپ بولعان سوڭ كورسەتىپ، ماجبۇرلەپ وتكىزەتىن بولعان.

3. كوركەمدىك كەڭەستەن ۇلتتىق، پاتريوتتىق تاربيەدەگى كينولار ءتۇسىرىلۋىن تالاپ ەتۋ، مەملەكەتتىك تاپسىرىستار بەرۋ. ايتپەسە قازىرگى قازاق كينولارىنىڭ بارلىعىندا ءاردايىم قۇلدىق سانانىڭ جەمىسى ايقىن كورىنىپ تۇرادى.

4. ۆيدەوفورماتتاعى كينولاردىڭ تۇسىرىلۋىنە رۇقسات بەرۋ. سەبەبى كينولەنتامەن تۇسىرىلگەن كينو شىعىنىن ءبىزدىڭ نارىقتا وتەي المايدى.

5. قازاق قاھارماندارىن قازاق اكتەرلەرى سومداسىن.

6. ارنايى «كينواكتەر»، «كينورەجيسسەر» ماماندارىن دايارلاۋ.

7. كينوتەاترلاردا قازاق كينوسىن كورسەتۋدى جولعا قويۋ.

8. كينولارىن ورىسشا ەمەس تەك قازاق تىلىندە ءتۇسىرىپ، تيتردا باسقا تىلدەردە جازا بەرسىن. باسقا تىلدەرگە اۋدارۋىنا بولادى.

پازىلبەك ابساتتار.

"جاس قازاق ءۇنى" گازەتى