«شىندىق شىڭىنا بۇرىلۋ» تۋرالى ۇستانىم

جانە

ىربيكۇلدەر مەن جىربيبايلار

الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە ماتەريالدىق بايلىقتىڭ، سپورتتىڭ جانە ماعىناسىز، مازمۇنسىز، تەك ىرعاق قۋاتى عانا العا شىققان جەڭىل اندەردىڭ ءبىرىنشى ورىنعا كوتەرىلىپ، ادامدى ادام ەتەتىن رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ەڭ كەيىنگى قاتارعا ىسىرىلۋىنا بايلانىستى، تالاي تاعدىرلاردىڭ تۇسىنىگى، دۇنيەتانىمى، ءارى ولاردىڭ ءوز زامانداستارىن باعالاۋى دا ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىرادى.

“تەك بايۋدىڭ جولىن ۇيرەن،

                                             بiر كۇنiڭدi بوس ەتپە!”

ادامدىعىڭ بار ما، جوق پا، الىنبايدى ەسەپكە...

 

نارىقتا مىڭ قالتارىس بار جەڭ ۇشىنان بۇرىلار،

ەلدەگi ەڭ قۇرمەتتiلەر – ەڭ تويىمسىز ۇرىلار،

بايلىق كiمدە بولسا، سونىڭ ماڭدايىنىڭ نۇرى بار،

ۇرلىق زاڭعا اينالعان سوڭ رۋح جىرىن كiم ۇعار؟..

 

قايدا بارساڭ كوز اربايدى تويشىل مەيرامحانالار.

تۇنگi كلۋب، تۇنگi كۇلكi – ويسىز سايرانحانالار

شارشاۋ بiلمەس تابىس كوزi رەتiندە تانىلدى.

تەك بايلىق پەن قىزىقشىلىق باستى مۇرات سانالىپ،

عاسىر تۇپكi رۋحاني كومپاسىنان جاڭىلدى.

بازبiر شاعىن قالالاردا ءۇش ءجۇز مىڭداي حالقى بار،

ءسوز جوق، ءۇش مىڭ ءناپسi كۇيتتەر ارناۋلى ءۇي ءسان قۇرار.

ءار ادامنىڭ پەندەلiك وسالدىعىنان،

داڭعازا شۋعا، دۋمانعا بوساڭدىعىنان

ساۋداگەرلەر اردان اتتاپ، باق تابۋعا تالپىنار،

قازiر ار مەن نامىستىڭ دا ماتەريالدىق نارقى بار...

 

كوشەلەردە جۇرتتى بۇرار پەندەشiلiك ارناعا،

جان-جاعىڭنان انتالايدى،

ءنارسiز كوزi قانتالايدى,

كiلەڭ ارسىز، پايدا-نارقى اقىرعان بiر جارناما،

كورە المايسىڭ iزگiلiككە شاقىرعان بiر جارناما،

جارناما ەمەس، سەكiلدi بiر ورناما نە تورناما.

 

قانداي بەدەل ۇسىنباقپىز بiزدەر كەلەر زامانعا؟

نەدەن قاشتىق،

                    نەنi شاشتىق،

                                  نەنi باستىق تابانعا؟

تالاي تابان نۇرلى ويلاردى اينالدىردى سابانعا،

سول سابانعا قاراپ ەندi ايقىندالار باعاڭ دا.

ەسكەرمەدiك,

                 سەنiم ارتۋ قىلمىسپەن تەڭ ەكەنiن

رۋحاني بايلىعى جوق، ايدىنى جوق ادامعا...

 

 «شىعىستاعى جاۋلاپ العان ەلدەرگە قانداي ساياسات قولدانامىز؟» دەپ سۇراعاندا، گيتلەر: «ولارعا ەرتەدەن-كەشكە دەيىن مۋزىكا بەرە بەرۋ كەرەك. ويلانۋعا، كىتاپ وقۋعا مۇمكىندىك قالدىرماعان ءجون. ويتكەنى، ادام نەعۇرلىم رۋحاني جاعىنان ساياز بولسا، سولعۇرلىم ءوزىن باقىتتى سەزىنەدى» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. گيتلەردىڭ سول ماقساتى بۇگىنگى تاڭدا كۇللى الەمدە العا شىقتى. قازىر ەلىمىزدەگى كەز-كەلگەن تەلەارنانى باسىپ قالساڭىز، بىرەۋدىڭ ىڭىرسىپ نەمەسە ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، سەكىرىپ ءان سالىپ تۇرعانىنا نەمەسە جەڭىل كۇلكىگە قۇرىلعان ازىلدەر لەگىنە كۋا بولاسىز. ەندى الگىلەر ايتىپ تۇرعان اندەردىڭ ءبازبىرىنىڭ سوزىنە نازار بۇرساڭىز، تاڭدانعاندىقتان جاعاڭىزدى ۇستايسىز. مازمۇن، ماعىنادان جۇرداي، بوستەكى سوزدەر.

بۇرىن كەڭەستەر وداعى كەزىندە راديولاردا، تەلەارنالاردا كوركەمدىك كەڭەس جۇمىس ىستەيتىن. ولار قابىلدانۋعا ءتيىستى ءاننىڭ ءسوزىن، مۋزىكاسىن ۇلكەن تەكسەرىستەن، سىن ەلەگىنەن وتكىزەتىن. سول كوركەمدىك كەڭەس جويىلعالى بەرى شيرەك عاسىرعا جۋىقتادى. قازىر كەز-كەلگەن ادام تەلەارنالارعا بارادى دا، ءوز اقشاسىنا تۇسىرتكەن بەينەباياندى ۇسىنادى. قاسىنا (جاسىرىن تۇردە) 5 مىڭ نەمەسە ودان دا كوپ دوللاردى قويادى. ءبىتتى. بۇل زاماندا ساتىلمايتىن ەشتەڭە قالمادى. الگى ماعىناسىز، كوركەمدىكتەن جۇرداي ءاندى ءبىر اي بويى، ءتىپتى، كۇنىنە ەكى-ءۇش رەتتەن تەلەارنادان قايتالاپ وتىرادى. جۋىردا ءبىر قالتالى سازگەرسىماقتىڭ ەكى ساعاتتىق كولەمدەگى مازمۇنسىز، اجارسىز اندەرىن ءبىر اپتانىڭ ىشىندە ءۇش تەلەارنا جارىسا كورسەتتى.

«اقشاڭ بولسا قالتاڭدا،

تالتاڭداساڭ تالتاڭدا.

ەگەر اقشاڭ بولماسا،

جاۋتەڭدە دە جالتاڭدا». – دەگەن ولەڭنىڭ ءداۋىرى تۋدى.

كوپ جىل بۇرىن بۇكىل قازاقتىڭ ماقتانىشىنا اينالعان ءابىلاحات ەسپاەۆ، ءشامشى قالداياقوۆ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ، اسەت بەيسەۋوۆ سەكىلدى سازگەرلەردىڭ اندەرى تەلەارنالارعا قاجەتسىزدەنىپ، اندا-ساندا عانا بەرىلەتىن بولدى. تەلەارنالارداعى بۇكىل ۋاقىت قالتاسى قالىڭ سازگەرسىماقتار مەن انشىسىماقتاردىڭ جەكەمەنشىگىنە اينالدى.

بىردە، استانادا، ءشامشى قالداياقوۆ اۋەندەرىنە ارنالعان ءان كەشىندە، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر ءمينيسترىنىڭ يدەولوگيا سالاسىن باسقاراتىن ورىنباسارى بەردىبەك ساپارباەۆقا مەن، ءبىر توپ ادامنىڭ كوزىنشە، تەلەارنالارداعى تەك قالتا مۇددەسىن كوزدەگەن ساۋدا تۋرالى، بۇرىنعى كوركەمدىك كەڭەس حاقىندا، ەلىمىزدە رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ شامامەن ەلۋىنشى، الپىسىنشى قاتارعا ىسىرىلعانى جايلى، باسپاسوزدەگى، تەلەارنالارداعى رۋحسىزدىقتان، جاستارىمىزدىڭ رۋحاني ساناسى، تۇسىنىگى تىم تومەندەپ كەتكەنىن، جۋىردا ءبىر توپ ستۋدەنتتەرمەن جولىققانىمدا، ولاردىڭ 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن مۇلدە بەيحابار ەكەندىگىن اڭگىمەلەگەنىمدە، ول: «راس، ءبىز بۇل سالادا ماتەريالدىق بايلىقتى عانا تۋ ەتىپ كوتەرىپ، ادامدى ادامي بيىككە اپاراتىن رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزعا نازار اۋدارماعاندىقتان، حالقىمىزدىڭ رۋحاني سالاسىن، پاراساتىن قۇلدىراتىپ الدىق. ەندى مەن جاڭا باعىتتاعى جۇمىسقا كوشەمىن. تەلەارنالارداعى تەك اقشاعا باس ۇرعان رۋحسىزدىقتى دوعارتىپ، بۇرىنعى كوركەمدىك كەڭەستى تىرىلتەمىن. وزگە دە يدەولوگيالىق ارنالارداعى جونسىزدىكتەردى رەتتەۋگە بار جىگەرىممەن كىرىسەمىن»، – دەپ ەدى. وكىنىشكە قاراي، ساپارباەۆ باسقا قىزمەتكە اۋىستىرىلدى...

ءتىرى كەزىندە ۇلتتىق مۇددەگە كەرەعار كەلىپ، بيلىكتىڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ، «1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە الاڭعا شىققاندار ماسكۇنەمدەر، ناشاقورلار، بۇزاقىلار ەدى»، «ولاردى جازالاۋعا ۇندەگەن كوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ شەشىمى دۇرىس ەدى» نەمەسە «2011 جىلعى جەلتوقساندا جاڭاوزەندە بيلىك تاراپىنان قارۋسىز جاستارعا وق جاۋدىرۋدىڭ ەش اعاتتىعى جوق» دەگەندى قۋاتتاعان قالامگەرلەردىڭ كەيبىرەۋىنە قازىر ءزاۋلىم ەسكەرتكىش قويىلىپ، ولاردى شىرقاۋ داڭق بيىگىنە كوتەرۋگە ۇلكەن جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر. سوندا الگىلەردىڭ رۋحاني ساتقىندىعىن، ۇلت مۇددەسىن اياققا باسقان پەندەشىلىگىن مۇلدە ەسكەرمەي، ولەڭ مەن قارا ءسوز قۇراۋداعى شەبەرلىگىنە عانا قۇرمەتپەن قاراۋعا ءتيىستىمىز بە؟ ولاردىڭ ءسوزى بولەك، ءىسى بولەك بولعانىن جاسىرۋىمىز، بۇركەمەلەۋگە تىرىسۋىمىز ادىلەتتىلىك پە؟

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ 800-دەن استام مۇشەسى بار ەكەن. سولاردىڭ ەلدىك، ۇلتتىق، تىلدىك مۇددە كۇرەسىندە 10-15-ءى عانا بىزبەن بىرگە. قالعانىنىڭ بارلىعى ولەڭدەرىندە، ماقالالارىندا، الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشالارىندا، ەستەلىكتەرىندە «ۇلتتى، ءتىلدى، رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى قورعاۋىمىز كەرەك، سول ءۇشىن كۇرەسۋىمىز قاجەت» دەپ قۇلشىنا جازادى. ال ىسكە كەلگەندە ءبارى دەرلىك ۇستەلىنىڭ استىنا كىرىپ، بۇعىپ قالادى. سورىمىزعا قاراي، كەيىنگى جىلدارى ەلىمىزدە ءسوزى باسقا، ءىسى باسقا ادامدار شوعىرى قاپتاپ كەتتى. وسىعان وراي، بىرنەشە مەملەكەتتىڭ الدىڭعى قاتارلى ادامدارى قولداعان مىناداي ۇستانىم جاريالادىم: «كىم شىندىعىن جوعالتىپ السا، كىم “اقتى – اق، قارانى – قارا” دەپ ايتۋدان قالسا، ياعني، ءسوزى باسقا، ءىسى باسقا بولسا جانە ەلدىك، ۇلتتىق ماقساتتاردان بويىن اۋلاق سالسا، ول – جەكە باسىنىڭ عانا مۇددەسىن كوزدەگەن رۋحسىز ادام».

قازىرگى كەزەڭدە «شىنشىل اقىندىق نەگە قادىرسىز؟» جانە «وتىرىك ولەڭ قۇراستىرۋشىلار نەگە تىم كوبەيىپ كەتتى؟» نەمەسە «ناعىز قالامگەردى، ناعىز اقىندى قالاي تانىپ، باعالايمىز؟» دەگەن سۇراق جۇرت نازارىن ءجيى الاڭداتاتىن بولدى. ەندەشە وسى سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسقان جانە قازىرگى كوتەرىلگەن پروبلەمانى ءوز شاما-شارقىنشا قورىتىندىلاۋعا باعىتتالعان مىنا جىر جولدارىنا نازارلارىڭىزدى بۇرعىم كەلەدى:

 

«ولەڭ قۇراۋ – اقىندىقتىڭ كوپ قىرىنىڭ ءبىر ءتۇرى.

تەك سول ءۇشىن ونى ارداقتاۋ، جونسىزدەۋ ءھام كۇلكىلى.

ءداۋىرى مەن بيلىگىنە سانالعانمەن الىمدى،

ۇلتىن ساتقان اقىندار بار، بىراق جىرى دارىندى...

ەرلىگى جوق، ەلدىگى جوق، اۋزى عانا بەلسەنەر،

سوزدەن ءىسى الشاق جاتسا، وعان قالاي ەل سەنەر؟

نەگە بۇگىن ۇلت مۇددەسى ناۋقاس جانداي تەڭسەلەر؟..

مۇنداي شاقتا اقىندىق كۇش تەك شىندىقپەن  ولشەنەر.

 

ناعىز اقىن ءار كەزەڭدە ءوزىن قاعىپ ۇلەستەن،

رۋحاني مۇددە شىڭى – شىندىق ءۇشىن كۇرەسكەن.

شىندىق كاۋسار اقىندىققا بولۋ كەرەك اسىل ءان،

شىندىقتى ايتىپ ەر ماحامبەت ايىرىلعان باسىنان.

«اقىندار از سىن ساعاتتا سوزدەن ءىسى زورايعان»،

دەسەك-تاعى «اباي قاشان جول ىزدەپتى وڭايدان؟»

ەل، ۇلت جايلى سىرلارىمەن،

جىرى بيىك تۇرعانىمەن،

ءىسى ءۇشىن مەن ماحامبەتتى بيىك قويام ابايدان!

بۇل اقىندىق ۇستانىمىم قالىپتاسقان تالايدان...

 

...شىندىعى جوق پەندەلەردى باسار ۋاقىت كوشكىنى.

داڭققا مويىن سوزعانىمەن،

توم-توم ولەڭ جازعانىمەن،

شىندىعى ولگەن اقىنداردىڭ اقىن ەمەس ەشبىرى!

شىندىعى ولگەن مىنەزسىزدىك بولماق كىمنىڭ ماقتانى؟

قازىر بارلىق سالالاردى مىنەزسىزدەر قاپتادى.

باسشىلارعا جاعىمپازدىق بۇل كەزەڭدە دارا كۇش،

سودان اقىنسىماقتاردىڭ كوبى «تۋفلي جالاعىش»...

 

شىنشىل اقىن بولۋ دەگەن – ازاپتىڭ ەڭ ازابى،

سول ازاپقا توزە ءبىلۋ – عاجاپتىڭ ەڭ عاجابى...

اقىندىق كۇش – ايتىلماعان وي-سەزىمدەر جيىنى،

ول بيىكتەن بوي كورسەتۋ – قيىننىڭ ەڭ قيىنى!

 

باستى ماقسات – ءوز حالقىڭنىڭ سان عاسىرلىق اعىسىن،

جەڭىسى مەن جەڭىلىسىن، ءتىلىن، رۋحىن، نامىسىن،

جۇرەگىڭنىڭ ساناسىنان، ەلەگىنەن وتكىزۋ،

جانە ونىڭ قاسىرەتىن،

ۇلتقا، تىلگە باس يەتىن،

قالىڭ ەلگە جىرمەن، ىسپەن، مىنەزىڭمەن جەتكىزۋ.

جەتكىزە الماي دىرىلدەسەڭ... ول – شوشىنۋ، توسىلۋ،

ۇركەكتەردىڭ، قورقاقتاردىڭ قاتارىنا قوسىلۋ.

وندايلاردىڭ ماڭدايىنا ماڭگىلىككە سور قاتقان،

ەشقاشاندا شىنشىل اقىن شىققان ەمەس قورقاقتان!

 

اقىنعا ەگەر سوزىنە ساي شىندىق پارقى قونباسا،

ودان ۇلكەن ءورىس كۇتۋ، جەڭىس كۇتۋ دالباسا...

كەيدە ۇقساپ كورىنگەنمەن زاڭعارعا،

ءسوزى باسقا، ءىسى باسقا، ەكىجۇزدى جاندارعا،

باتىل، قارسى باعىت ۇستاۋ – ءادىل ءومىر تالابى.

پەندەلىكپەن تىرەسكەن جان،

شىندىق ءۇشىن كۇرەسكەن جان،

سول شىندىقتىڭ ايبىنى مەن بەدەلى بوپ قالادى!

 

                                 * * *

شىندىق كەيدە قالىڭ «ارپا ىشىندەگى ءبىر بيداي»،

نەگە ادىلدىك كۇرەسىندە جۇرتتىڭ كوبى «تىمپيباي؟»

رۋحسىزدىققا كىم شىن مىنەز كورسەتپەسە قىرعيداي،

وندايلاردىڭ بۇگىنگى اتى – ىربيكۇل مەن جىربيباي.

 

مۇحتار شاحانوۆ

Abai.kz