«اتا جولى» دەگەن ءدىني ۇيىم با، الدە بىرلەستىك پە، ءبىر جۇيە قۇرىلىپ قازاقستاندا جۇمىس ىستەپ، قارقىن الا باستاعاندا ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاپپاي قارالاعان ماقالالار ەتەك الىپ، بيلىك تاراپىنان كىنا تاعىلىپ قۋدالاندى، تيىم سالدى. بىراق قازاقتار ءالى دە بولسا «اتا جولىن» جالعاستىرىپ ۋاحابيتتىك، سالافيتتىك اعىمدارعا قارسى قارۋ رەتىندە ءداستۇرلى ءدىنىن وسىلاي ساقتاپ كەلەدى.

«اتا جولدىقتارعا»: «شىراق جاعادى. «كورىپكەلدىگىم»، «ەمدىك» قاسيەتىم بار-دەپ ارۋاق شاقىرىپ، ء«سۇيىنباي، جامبىل اتا بولىپ» سويلەيدى. «تۇسىڭدە ساعان ايان بەرەدى، ەمشى بولاسىڭ» دەپ الدىنا كەلگەندى يلاندىرادى. شارلاتان ەمشىلەر. «جولىڭ بايلانعان»، «كوز تيگەن»، «بىرەۋ دۋالاعان»، «جولىڭدى اشامىن»، «مەنىڭ باتام ارقىلى بايلىققا كەنەلەسىڭ» دەپ الدايدى. ايەلدەرىن «اققۋ» ەركەكتەرىن «سۇڭقار» دەپ اتايدى. جاتتاندى باتا بەرەدى. اقشا تابۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى قۇيتىرقىلىققا بارادى. ورمەكشىنىڭ تورىنداي ماركەتينگ جۇيەسىن قۇرىپ، جۇرتتى توناپ ءجۇر. ءدىني ساۋاتسىز» دەپ تاعى باسقا ايىپتاۋلارمەن ولاردىڭ ارتىنا يت قوسىپ شىراق الىپ تۇسكەندەر دە بولدى. بۇل اڭگىمەمىزدىڭ ءبىر جاعى.

ەكىنشى جاعىنا كەلسەك، ەلىمىزدە اۋىزىندا «اللا» بىراق جۇرەكتەرى قارا ۋاحابشىلدار، سالافيتتەر دەپ اتالاتىن سەكتانتتار تاراپىنان ۇلتتىق سالت-داستۇرگە ءىسلام ءدىنىن قاراما-قارسى قويۋ بەلەڭ الدى. ءىسلام دىنىنە – ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قارسى قويۋ ارقىلى ۇلتتى تۇبەگەيلى جويۋعا بولاتىنىن تۇسىنگەن سىرتقى جاۋلارىمىز ىشكى توپاستاردى ادەمى پايدالانا بىلۋدە.  اسىرەسە، «اللا» اتىن جامىلعان ءىسلام سەكتانتتارى وشپەندىلىك كوزقاراسپەن سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ، ىرىم-تيىمدى جەك كوردى. قازاقتىڭ «اۋليە، كيەلى، قاسيەتتى، ءپىر، اتا-ەنەگە سالەم سالۋ» تاعى باسقا يماندىلىققا باۋليتىن سوزدەردى ەستىگەندە كىرپى كورگەن جىلانداي جيىرىلىپ قالاتىن بولدى. ارۋاقتار جاتقان زيراتتى قيراتتى. جوقتاۋ ايتقىزبادى. جىلاتقىزبايدى. قايتىس بولعان كىسىنى «جۇماققا بارادى» دەپ قۋانادى.

قازاقتىڭ ەرتەدە وتكەن حان، ءۋازىر، باي، بي، باتىرلارىن ماقتانىپ ايتساڭ: «اللادان باسقانى ماداقتاماۋىڭ» كەرەك، اللاعا «شيرك» كەلتىرەسىڭ» دەيدى. «اللا» دەپ ايتپا «اللاھ» دەپ ايت دەپ ۋاعىزدارىننان تەك ء«ولىم» ءسوزى تۇسپەيدى. ولاردى تىڭداپ وتىرساڭ، ءومىر ءسۇرىپ كەرەگى جوق تەك ولە سالۋ كەرەك سوندا جۇماققا بارىپ «تاماشا» ءومىر سۇرەسىڭ. سونىڭ كەسىرىنەن قازىر «جۇماققا» بارامىز دەپ ءوزىن-ءوزى ولتىرە سالاتىن جاستار كوبەيىپ كەتتى. ونى شالاساۋاتتى پسيحولوگتارىمىز «سۋيتسيد» دەپ ات قويىپ ونىڭ قايدان شىعىپ جاتقانىنا ميلارى جەتپەي جاتىر.

الماتى وبلىسى، پانفيلوۆ اۋدانىنداعى جۋاندىعى التى ادامنىڭ قۇشاعىنا ارەڭ سياتىن اۋليە اعاشىن ورتەپ جىبەرمەك بولدى. جەتى عاسىر بويى اتا-بابامىز ءتاۋ ەتىپ كەلگەن الىپ اعاش دۇنيە جۇزىندە ءۇش-اق مەملەكەتتە بار ەكەن. اۋليە جەرلەنگەن ورىندار كوزدەرىنە ازىرەيىلدەي كورىندى، ۇلتتىق كيەمىزگە ءتىل تيگىزدى. تۇركىستان – «ەكىنشى مەككە ەمەس»، ارىستانباب، قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىن «شيرك»، قايتىس بولعان كىسىگە اس بەرۋ، جەتىسىن، قىرقىن، ءجۇزىن، جىلىن وتكىزۋدى، ىرىم-تيىم، دامگە، بالاعا، جاستارعا باتا بەرۋ، شەلپەك ءپىسىرۋدى،  ناۋرىزدى تويلاۋدىڭ ءبارىن ىسلامعا جات دەپ جوققا شىعاردى...

سوندا دەيمىن اۋ «قاجىلىق» دەگەن اتپەن سىيىنىپ مەككەگە بارساڭ، ءىسلام ءدىنىن حالىققا تاراتىپ، نەگىزىن قالاعاندار دا پەندەلەر ەمەس پە؟ مەككەدەگى ساحابالاردىڭ جەرلەنگەن جەرىنە بارىپ جۇرگەن جوقپىز با؟ بۇل دا «اللاعا سەرىك» قوسۋدىڭ ءبىر ءتۇرى ەمەس پە؟ ءدال سولارداي تۇركى جۇرتىن ءىسلام دىنىنە كىرگىزىپ قۇدايعا قۇلشىلىق جاساعان ارىستان باب، قوجا احمەت، بەكەت اتالارعا نەگە سىيىنۋعا بولمايدى؟ ادامزاتتى  جاراتۋشى اللا جەردە ەمەس، تەك كوكتە ەمەس پە؟

اۋىلعا ۋاحابشىلار كەلدى دە: «ادامعا سەنبە، اللاعا سەن» دەپ ۋاعىزدار ايتتى. ۋاعىزداۋشىنىڭ ءوزى نادان ەكەنىن اۋىلداعىلار ايتادى: «بۇنىڭ ءوزى سوندا ادام ەمەس پە مال ما، ادامعا سەنبەسەك ءبىرىنشى وسىنىڭ وزىنە سەنبەۋ كەرەك» دەپ كۇلدى. ۋاعىزدارىنىڭ جارتىسى ارابشا، جاتتاپ العان ءدىني تەرميندەردى توگىپ تاستادى. ونى ءوزى دە، تىڭداپ وتىرعان بىزدە تۇسىنبەدىك. تاعى بىرەۋى: «ۇلتتى ۇلت جاناشىرلارى ساقتامايدى، يماندىلىق ساناعا جەتكەندەر ساقتايدى» دەپ كوسەمسىدى. اۋىلداعىلار ايتادى: «ۇلتتىق ساناسى بار جاندار عانا ۇلتىن ساقتاي الادى. تەك مۇسىلمان بولعاندار عانا ۇلتىن ساقتايتىن بولسا، پالەستينا، ليۆيا، ليۆان، سيريا، يراك، اۋعانستان، پاكىستان، افريكاداعى مۇسىلماندار ءبىر-ءبىرىن ءولتىرىپ قىرىپ جاتىر. سوندا يماندىلىق ساناسى جەتىلگەندەر ەلىن، ۇلتىن نەگە ساقتامايدى» دەگەن سۇراق قويدى. ايەل زاتىنا اشىق دەنەسىن جاۋىپ ءجۇرۋ – وتە دۇرىس. سول ءۇشىن نەگە تەك ارابتىڭ ۇلتتىق كيىمى «حيدجابتى» عانا كيۋى كەرەك. حيدجابتى ۋاعىزدايتىندار ناعىز مۇسىلمان قازاق بولسا بارلىق دەنەسىن جاباتىن كيمەشەكتىڭ نەشە ءتۇرلىسىن قازاقى ويۋمەن ساندەپ تىگىپ، سونى جارنامالاپ كيگىزبەيدى. حيدجابقا قارسى ءسوز ايتساڭ ارابيادان حيدجاب اكەلىپ ساتىپ بايىپ جاتقان اقىماق بايلار شۋ ەتە تۇسەدى. ارينە ساۋداسى جۇرمەي قالادى. ول ويىن بۇركەمەلەپ: «سەندەر قىزدارىڭ جالاڭاش جۇرگەندى قالايسىڭدار» دەگەن سياقتى ويدى باسقا جاققا بۇرىپ قازاقتى كۇستانالاپ ۇلارداي شۋلاپ كەتەدى. ويتكەنى ولاردىڭ ويىندا قازاقى يماندىلىق ەمەس الاياقتىق ساۋدا جاتىر. قازاققا جانى اشىسا ونىڭ ورنىنا اجەلەرىمىز كيگەن تاماشا ۇلتتىق كيىمدەردى قايتادان ومىرگە اكەلىپ سونى ناسيحاتتاپ ايەلىنە، قىزىنا كيگىزسىن. انالارىمىز، اجەلەرىمىز جارتىلاي جالاڭاش جۇرگەن بە ەدى؟ سوندا ولاردىڭ ارتىنان مۇسىلمان بولىپ بارلىق قازاق ەرىپ كەتەر ەدى. بۇلار ۇيىنە قوناق شاقىرمايدى. شاقىرسا تەك وزدەرى سياقتى «باۋىرلاستارىن» قازاقتى جەك كورەتىندەردى شاقىرادى.

بۇلاردىڭ ۇيىندە قازاقتىڭ كۇيلەرى كۇمبىرلەپ، ءانى شالقىپ، قازاق ءبيى بولماق تۇگىلى قازاققا ءتان ءبىر زات تاپپايسىڭ. دومبىرا، قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى، ىدىس-اياقتارى، ۇلتتىق تاعامداردى ەشقاشان كورمەيسىڭ. وزدەرىنىڭ دە بۇرىنعى قازاقى اتتارىن وزگەرتىپ ارابشا ات قويىپ العان. باتىرلار جىرى، قيسسا، داستاندار، ماقال-ماتەلدەردى جەك كورەدى. ۇل-قىزدارىنا دا «قۇراننان» الدىق دەپ تەك ارابشا قويادى. كىشكەنتاي قىزدارىنا دا حيدجاب كيگىزىپ قويعان. ونىڭ قىزى قاشان بۇرمەلى، كەستەلەنگەن، كوزدىڭ جاۋىن الارلىق اسىل تاستارىمەن كومكەرىلگەن ۇلتتىق كويلەكتەردى كيىپ قاشان قازاق بولادى. مۇلدەم ناداندانىپ كەتكەندەرى: «قىزدارىمىز ناعىز مۇسىلمان بولۋ ءۇشىن، ارابتارعا كۇيەۋگە بەرۋ كەرەك» دەيتىندەرى دە بار. مىنا قىلىقتارى سىرتقى جاۋدىڭ – وسىلاردىڭ قولىمەن قازاق ۇلتىن جويۋ ساياساتىن ىسكە اسىرىپ جاتقانىن دالەلدەيدى. وسى ۋاعىزشىلاردىڭ بىردە ءبىرى «مەن قازاقپىن» دەپ استى-ءۇستى تولا بايلىق وسىنداي دارحان دالانى بىزگە قالدىرعان حان، سۇلتان، بي، باي، باتىر بابالارىمىزدىڭ وزدەرىن، ۇلاعاتتى سوزدەرىن ۋاعىزدارىنا قوسىپ ايتتى ما؟ جوق. كەرەك دەسەڭىز ءبىزدىڭ دانا بابالارىمىزدىڭ ايتقان سوزدەرىن «انا ساقابا ايتقان»، مىنا «ساقابا ايتقان» دەپ سولارعا تەلىپ ءبىزدىڭ بابالارىمىزدى مادەني، رۋحاني قۇندىلىقتاردان جۇرداي اقىماقتار سياقتى قىلىپ كورسەتەدى. ۋاحابيت پە، سالافيت پە، حيزبۋت-تاحرير مە قايسى «يتتەر» ەكەنىن ەشكىم اجىراتا المايتىن، كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر كۇش – قازاقتىڭ ۇلتتىق ادەت-عۇرپىنا، اتا سالتىنا اينالىپ كەتكەن داستۇرلەردى ءدىني سەنىمگە نۇقسان كەلتىرەدى دەپ قارالاۋى ءدىن مەن ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى قويدى. بۇنىڭ اياعى قازاق ۇلتىنىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزدى. اقىرىندا ەلباسى ارالاسىپ بارىپ، ادىلدىك ورناعانداي بولدى.

«اتا جولى» تەرىس جول ما الدە باسقا ما، مەن ءبىر نارسەنى بىلەمىن. 1990 جىلدارداعى قيىن-قىستاۋ زاماندا «اتا جولىنىڭ» «سۇڭقارلارى» مەن «اققۋلارى» اۋىل-اۋىلدى ارالاپ دىنىمىزگە شاقىرىپ، بەس مەزگىل ناماز، قۇران وقۋدى ۇيرەتىپ، ءىسلام ءدىنىن تۋرالى مۇلدەم تۇسىنىگى جوق سولتۇستىك قازاقتارىن،  اتا-ءداستۇرلى دىنىمىزگە بەتىمىزدى بۇردى. سول كەزدەردە تاراكانداي قاپتاعان وزگە دىندەگى سەكتانتتاردان قازاقتىڭ كوپ اۋىلىن قورعاپ قالدى. اۋلىمىزدا ساۋاتى بار يمام جوق. جاسى ۇلكەن دەپ ورتامىزدان ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن ءبىر اقساقالدى سايلاي سالامىز. ول تەك بىزگە قايتىس بولعان كىسىلەردىڭ جانازاسىن شىعارۋ، اس بەرگەندە قۇران باعىشتاۋ ءۇشىن كەرەك بولدى. بىرەن-سارانى بولماسا تامىرىنان اجىراعان سولتۇستىكتىڭ بار قازاعى ورىسشا وقىدى. تۋعان ءتول مادەنيەتىمىز بەن تاريحىمىزدان جۇرداي ەدىك. تۇركىستاندى «تۇركىمەنستانمەن» شاتاستىراتىن، شىمكەنتتى تاشكەنتتىڭ ءبىر قالاسى دەپ بىلەتىن، وڭتۇستىكتىڭ قازاقتارىن «وزبەكتەر» دەپ تانيتىن بىزدەر ەدىك. «اتا جولدىقتار»  «زيارات» ەتەمىز دەپ وركەنيەتتىڭ بەسىگى بولعان وتىرار مەن تۇركى دۇنيەسىنىڭ مەككەسىنە اينالعان تۇركىستانداعى «ازىرەت سۇلتان» كەسەنەسىمەن تانىستىردى. اۋىلدان اتتاپ شىعىپ وبلىس ورتالىعىنا دا  كورمەگەن كوپ قازاقتار: قازاقتىڭ دارحان دالاسىن، سارىارقاسىن، بالقاش كولىن، ۇلىتاۋ، الاتاۋ، قاراتاۋ، قازىعۇرت، قىزىلقۇم، سىردارياسىن كوردى. ورتا عاسىرلىق وركەنيەت بەسىگىنە اينالعان تاراز، مەركە، سايرام، شىمكەنت، وتىرار، تۇركىستان، قارناق، ساۋران، سوزاق، الماتى قالالارىمەن تانىستى. ەجەلگى مادەنيەتى مەن تاريحىنان تامىرى ءۇزىلىپ قالعان سولتۇستىك قازاقتارىن اتا-بابا ءداستۇرى، ادەت-عۇرپى، ىرىم-تيىم، سالت-داستۇرىمەن قايتا قاۋىشتىردى. ورىستىڭ مارۋسيا، ماشا، وليا، ناتاشاسىنان باسقا ەستىمەيتىن قازاق ايەلدەرىنىڭ اۋزىنان ەندى ايشا ءبيبى، دومالاق انا، ءبيبى فاتيما، ءامينا تۇسپەيتىن بولدى. «الىپ قويايىق» دەگەن جامان ءسوزدى «اللا» الماستىردى. «بوجە موي»-دى ۇمىتىپ، «وي اللا، ءبىسسىمىللا، اللاعا شۇكىر» دەپ مۇسىلمان ەكەنىمىزدى سەزىندىك. «اتا جولىن» اتا جاۋىنداي كورەتىن جازعىش، اقىلدىسىماقتار ءدال وسىلار سياقتى قازاق حالقىنا ەڭبەك ءسىڭىردى مە ەكەن؟ ءوزىم تۇراتىن استانا ماڭىنداعى سوفيەۆكا اۋىلىن الايىن. تىڭ يگەرۋگە كەلگەندەر بۇكىل جاماندىعىن وزدەرىمەن الا كەلگەن ەدى. قازاعى از اۋىلعا «اتا جولى» كەلمەي تۇرعاندا ەكى كۇننىڭ بىرىندە اۋىل بولىپ «زاپويعا» (جاپپاي ءىشۋ) كەتەتىن كەزدەرى كوپ ەدى. تسەلينوگراد قالاسىنان نەشە ءتۇرلى سەكتانتتار كەلىپ، مەكتەپكە دەيىن ۋاعىز جۇرگىزىپ باسىمىزدى قاتىردى. وسى كەزدە تاريح ساحناسىنا «اتا جولدىقتار» شىقتى. اتا جولدىقتاردىڭ ۇگىت-ناسيحاتىنان سوڭ  اۋىلدىڭ ورىستارىنا دەيىن «وزبەكتەردىڭ ەلى» دەپ تۇسىنەتىن وڭتۇستىك وڭىرلەرىن تانۋ «زيارات» ارقىلى جۇزەگە استى. رەسەي وتارشىلارى ءبىر قازاقتى: وڭتۇستىك، سولتۇستىك، شىعىس، باتىس دەپ ءبولىپ تاستاعانىن ءتۇسىندى. اۋىل تۇرعىنى حلەبوۆا تاتيانا: «اتا جولىن» ۇستانىپ جۇرگەن قاسىمقىزى گۇلنارعا ەرىپ تۇركىستانعا بارىپ كەلگەلى، اراق ىشپەي ادام سياقتى ءومىر سۇرگەنىمە ون جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. قازىر اۋىلدا بۇرىنعىداي كوشەدە اراق ءىشىپ ءجۇرۋ، بۇزاقىلىق جاساپ وتباسىنىڭ بەرەكەسىن الۋ ساپ تيىلعان. ويتكەنى، قازاقتار ءوز دىندەرىمەن تابىسىپ تازاردى. اراق ءىشىپ ماس بولىپ ءجۇرۋ قازاقتاردى سىيلاماۋ ەكەنىن تۇسىنگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى ىشسە دە ۇيلەرىندە تىعىلىپ ىشەتىن جاعدايعا جەتتى» دەيدى اعىنان جارىلىپ. بۇل بىرەۋى عانا. «اتا جولدىقتاردان» باسقا ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى ناسيحاتتاپ قانە قايسىڭىز اۋىلعا كەلدىڭىز؟. كەڭەس وداعىنىڭ اتەيستىك قوعامىنان شاقشاداي باسىمىز شاراداي بولعان، ودان 90-شى جىلدارداعى قيىن-قىستاۋ زاماندا بىزگە كىم قولىن سوزدى؟ مۇلدەم دىننەن حابارسىز اۋىل حالقىن قورجىنى تولا اقشاسى بار سەكتانتار مەن ءدىنبۇزارلاردان قانە كىم قورعاپتى؟  «اتا جولدىقتار» ءدىني ساۋاتسىز بولسا دا ءوز ۋاقتىسىندا قازاق ۇلتىن ءىسلام دىنىنە ۇيىتىپ، تىنىشتىقتى، ىنتىماقتى بەرەكەنى ساقتاۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوسقانىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.

توعايباي نۇرمۇراتۇلى

Abai.kz