بۇل شاعىن ماقالا اۋەلى ورىس تىلىندە جازىلدى. سەبەبى، رەسەيدەن تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ قىسى-جازى دۋمانداتىپ توي-تويلاپ كەلە جاتقان 25 جىلدان بەرى قازاق ءتىلىنىڭ وڭالماي قالعان احۋالى، جالپى قازاقتىڭ ۇلتتىق ماسەلەسى تۋرالى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قازاقشا ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا كەلە جاتقان نەبىر جان شىرىلىنا ءورىستىلدى باسىلىمداردىڭ ونشالىقتى ءۇن قوسپايتىنىنا ابدەن كوزىمىز جەتكەسىن ورىسشا جازۋعا ءماجبۇر بولدىق.

جانە ۇكىمەتتەگى قازاقتاردىڭ قازاقشا جاريالانىمداردى وقىمايتىنىن، وقىسا وعان جاۋاپ بەرۋدى دە قاجەت دەپ ەسەپتەمەيتىنىن، ال ورىسشا باسىلىمداردا شىققان بولماشى عانا سىن-ماتەريالدىڭ وزىنە دە «سرازۋ سرەاگيروۆات» ەتەتىنىن دە بىلەمىز. مىنە، قىزىق، وسى ماقالانىڭ ورىس تىلىندەگى سول نۇسقاسىن «تەنگري kz»،  «zona kz»، «ماتريتسا» دەپ اتالاتىن ءورىستىلدى ءۇش سايتقا جىبەرگەنىمدە ونى وسى ۇشەۋىنىڭ بىردە-بىرەۋى جاريالاۋدى قاجەت دەپ تاپپادى. سوندىقتان سول ماقالانىڭ جالپى مازمۇنىن ياعني ءوزىمدى-ءوزىم قازاقشاعا سوزبە-ءسوز تارجىمالاعانىم بىلاي بولىپ شىققان ەدى.

ءيا، «پەرۆىي كانال ەۆرازيا» دەپ اتالاتىن تەلەارنانىڭ وسى ءبىر ءۇش جۇرگىزۋشىسىنىڭ «جۋرناليستىك» سويلەۋ، وزدەرىن ەكران الدىندا ۇستاۋ مانەرىندەگى ەرسىلىكتەرىن  ءباسپاسوز بەتىندە جاريالاۋدى كوپتەن بەرى ارمانداپ جۇرەتىن ەدىم. ەندى مىنە، «جاس الاش» گازەتىندە جاريالانعان (04.05.2016) «كىم ساتقىن؟» دەگەن ماقالانى وقىپ بولعاسىن وسى «ەۆرازيا» تەلەارناسىنىڭ ورىس تىلىندەگى «گلاۆنىە نوۆوستي» باعدارلاماسى ارقىلى بەرىلەتىن، راسى قايسى، وتىرىگى قايسى ەكەنى بەيماعلۇم جاعداياتتارعا دەگەن كوزقاراسىمدى بۇدان ءارى ىركۋگە بولماسىنا انىق كوزىم جەتتى.  «جاس الاشتاعى» ماقالانى وقىماي تۇرىپ تا «گلاۆنىە نوۆوستيداعىلاردىڭ» جەر ساتىلۋى مەن شەتەلدەرگە جالعا بەرىلۋىنە قارسى شىققان نارازىلىقتاردى سىناپ-مىنەپ، كەكەتىپ-مۇقاتىپ، دەرەۋ ۋكراينادا بولعان ۋاقيعالاردى ەسكە سالا، اسىرەسە، جۇرگىزۋشىلەر ايميرا شاۋكەنتاەۆا مەن رۋسلان سمىكوۆتىڭ سونشاما سۋىرىلا، ورشەلەنە، كەۋدەلەرىن تىنىمسىز قوزعالاقتاتىپ ساباق ۇلگەرىمى وتە ناشار وقۋشىلاردىڭ ميىنا ءدال وسى جولى بۇكىل عىلىم-ءبىلىمدى قۇيىپ تاستاعىسى كەلگەن مۇعالىمشە ەكىلەنە سويلەۋىنە جانە وسى نارازىلىقتاردى الدەبىر شەتەلدەگىلەر تۋعىزىپ وتىر دەگەنگە  مەگزەپ وتىرعانىنا ونسىز دا ىزالانىپ، ءتىپتى وسى ەكەۋىنىڭ قيمىل-ارەكەتىنە جيىركەنە قاراعانىم دا راس.

ءيا، كۇنىگە كەشكى ساعات 20.00-دە وسى «ەۆرازيا-1» تەلەارناسىن اشىپ قالساڭىز، مۇنداعىلار كوبىنە «القيسساسىن» اۋەلى ۋكراينادا بولىپ جاتقان ۋاقيعالاردان باستايدى. ۋاقيعا بولعاندا قانداي دەيسىز عوي؟ تىڭداپ وتىرىپ، اپىر-اۋ، مىنا ەلدىڭ قۇرىپ بىتۋىنە ەندى نەشە كۇن قالدى ەكەن، بۇل نەتكەن ازاپ شەگىپ جاتقان ەل دەپ ءوز-وزىڭىزدەن زارەڭىز قالمايدى. ءتىپتى، ۋكراينا دەگەن جەر بەتىندەگى ەڭ زاڭسىزدىق ورناعان، بيلىك باسىنداعىلارى كىلەڭ ءوز ەلىندە ويىنا كەلگەنىن ىستەپ ەسىرىپ كەتكەندەر، بۇل ەلدىڭ تۇرعىندارى امالسىزدان وزدەرىنىڭ ەشقانداي دا، ەشنارسەگە دە حۇقى جوق ادامدار ەكەنىنە امالسىز شىداپ وتىرعاندار جانە باسقا دا ورەسكەلدىكتەر مەن كەلەڭسىزدىكتەر جايلاعان ەڭ بەيشارا ەل ەكەن دەپ قالۋىڭىز بەك مۇمكىن. قىسقاسى، وسىنداعى «ۆوبششەم» دەگەن «كولونكانىڭ» اۆتور-جۇرگىزۋشىسى ايميرا شاۋكەنتاەۆاشا سويلەيتىن بولساق، «ۆوبششەم ۋكراينانىڭ جاعدايى قيىن». ال ەل پرەزيدەنتى پوروشەنكو مەن ونىڭ اينالاسىنداعىلار شە؟ باس-اياعى بىرنەشە مينۋت ا. شاۋكەنتاەۆانىڭ «ۆوبششەمى» مەن ر. سمىكوۆتىڭ «كستاتيىن» كورىپ شىققان اڭعال كورەرمەن ۋكراينادان دا، پوروشەنكو مەن ونىڭ اينالاسىنداعىلاردان دا بەزىپ كەتۋى مۇمكىن. ودان ءارى الگى اڭعال كورەرمەن جەر بەتىندە ەڭ ءبىر ساليحالى دا ءادىل ساياسات جۇرگىزىپ وتىرعان ادام جالعىز پۋتين دەپ قالۋى دا ىقتيمال. «گلاۆنىە نوۆوستيدەگىلەر» ءپۋتيندى بىلايعى ماقتاۋى از بولعانداي امەريكانىڭ شەكاراعا ءوز اسكەرلەرىن شوعىرلاندىرۋىنا بايلانىستى ءپۋتيننىڭ جاڭادان ءۇش ديۆيزيا جاساقتاعانىن ايتا كەلە ءتيتردى «دالنوۆويدنايا پوليتيكا» دەگەن جازۋمەن تولىقتىرىپ قويدى. جۇرگىزۋشىلەر وسىلايشا ۋكراينا ماسەلەسىن «تالقىلاپ» بولعاننان كەيىن ەندى امەريكانى «قولعا الادى». ونىڭ باستى كەيىپكەرلەرى حيللاري كلينتون، ترامپ، «كەتكەلى وتىرعان» وباما جانە باسقالارى. ولاردىڭ ءبارى پۋتين، مەدۆەدەۆ، لاۆروۆ سياقتى كرەملدەگى «بەيبىتشىلىك سۇيگىشتەر» مەن «گۋمانيستەرگە» قاراعاندا كىلەڭ ءبىر كۇلكىلى جانە ساياسي كوزقاراستارى تۇراقسىز، تايىز دا ادىلەتسىز ادامدار رەتىندە سۋرەتتەلەدى. شاۋكەنتاەۆاشا ايتقاندا «ۆوبششەم» سولاي. ال سمىكوۆشە ايتساق، «كستاتي» بۇل تەلەارنانىڭ «گلاۆنىە ءنوۆوستيى» قازاقستاندا قازاق تىلىنە لايىق ورىن – مەملەكەت تورىندەگى ورىن نەلىكتەن ورىس تىلىنە بەرىلىپ قويىلعانى، نە ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆ، نە باسقا مينيستر اتاۋلى بۇكىل ەسەپ-قيسابى مەن بايانداماسىن نەلىكتەن تەك  ورىس تىلىندە جاسايتىنى، قازاقتىڭ جۇزدەگەن اۋىلدارى يەسىز قاڭىراپ قالعانى، يەسى بارىنىڭ ادام شوشىرلىق جاي-كۇيى تۋرالى سىڭار اۋىز ءسوز ايتپايدى. رەسەيدىڭ زىمىران بولشەكتەرى قۇلايتىن جەر نەلىكتەن ورىستىڭ ورمانى مەن باتپاعىنىڭ ورتاسىنان ەمەس قازاقتىڭ جەرىنەن بەرىلگەنى، ونى حالىقتىڭ كەلىسىمىنسىز بەرۋگە ەشكىمنىڭ ءتىپتى پرەزيدەنتتىڭ دە حۇقى جوقتىعى تۋرالى دا بۇل تەلەارنا جانى شىعىپ جاتسا دا ءۇنىن شىعارمايدى. ونىڭ ەسەسىنە بۇل ارناداعىلار انەۋگۇنى جەردى شەتەلدىكتەرگە ساتۋعا دا، جالعا بەرۋگە دە قارسى كوتەرىلگەندەرگە الدەبىر شەتەلدەگىلەر 50, 100, 150 دوللاردان بەرىپ وتىر دەگەن سياقتى ءارى جالعان، ءارى جىمىسقى اقپاراتتى دا ايتىپ قالدى. ولار مۇنداي ارانداتۋشىلىقتى قايدان، كىمنەن الدى جانە  بۇل جۋرناليستەر وسىنىسى ءۇشىن نەگە قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلمايدى دەپ ءالى ءبىر-بىرىمىزگە الاق-جۇلاق ەتۋدەن باسقا قولدان كەلەر قايران جوق. ولاردىڭ  بۇل ءادىسى وسىدان بىرەر جىل بۇرىن ەلىنىڭ، شەكاراسىنىڭ تۇتاستىعى مەن ۋكراين ءتىلىنىڭ، ۇلتىنىڭ امان-ساۋلىعى ءۇشىن كوتەرىلىپ جاتقان ۋكراين حالقى تۋرالى جالعان، جالا اقپارات تاراتقان رەسەي اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءادىس-ءتاسىلىن قايتالاۋ ەكەنى كوزى اشىق كىم-كىمگە دە تۇسىنىكتى نارسە.

ەندى سول رۋسلان سمىكوۆتىڭ «كستاتي» ايدارى (وزدەرى «ونى كولونكا» دەپ اتايدى) تۋرالى. ءوز باسىم سمىك دەگەن ءسوزدى قازاقتان دا، ورىستان دا ەستىپ كورگەن ەمەسپىن. الايدا، اڭگىمە وندا ەمەس، تەك وسى سمىكوۆ مىرزا حاباردىڭ باس كەزىندە اۋەلى جۇرگىزۋشى الۋا كەتەگەنوۆا مەن  ايميرا شاۋكەنتاەۆانى جاڭا كورگەندەي ءبىر-ەكى مينۋت سولارمەن تىلدەسىپ  وتىرادى دا سوسىن بارىپ ەكرانعا قاراپ «كستاتي، زدراۆستۆۋيتە!» دەيدى. بۇل كادىمگى «ايتپاقشى، اسسالامۋالەيكۋم» نەمەسە «ايتپاقشى، سالاماتسىزدار ما» دەگەن ءسوز. مۇمكىن، ر. سمىكوۆ مۇنىسىن ءوزىنىڭ تەلەجۋرناليستيكادا اشقان «جاڭالىعى» دەپ ەسەپتەيتىن شىعار، بىراق، ون سەگىز مىڭ عالامدى جايلاعان بىردە-ءبىر تىرشىلىك يەسىنىڭ   «ايتپاقشى اسسالامۋالەيكۋم» نەمەسە «كستاتي زدراۆستۆۋيتە» دەپ امانداسقانىن سوناۋ العاشقا قاۋىمدىق قۇرلىستان بەرمەن قازاقستاننان باسقا ەستىگەن ەل جەر بەتىندە جوق شىعار، ءسىرا! جانە وسى ر. سمىكوۆ ءوزىنىڭ وسى «جاڭاشا نەمەسە سمىكوۆشا امانداسۋىن» ايتىپ بولعاننان كەيىن بۇگىن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا پالەنباي كۇن بولدى دەپ نەلىكتەن الدەبىر ەڭ سوڭعى كۇندى كۇتىپ جۇرگەن ادامشا كۇن ساناپ وتىراتىنى دا تۇسىنىكسىز. الدە سمىكوۆ مۇنىسىن دا «تاۋەلسىز ەل جۋرناليستيكاسىنا ەنگىزگەن «جاڭالىعىم» دەپ ويلاي ما ەكەن؟

ال جۋرناليستيكا ماسەلەسىنە كەلسەك، قانداي ءبىر ۋاقيعا نەمەسە جاڭالىق تۋرالى حابار جۇرگىزىپ وتىرعان جۋرناليست ول تۋرالى ءوزىنىڭ پىكىرىن، ءوزىنىڭ كوزقاراسىن قوسىپ، ونىسىن سيۋجەت ماتىنىنە ەنگىزۋىنە بولمايدى. حابار بارىسىندا جۋرناليست بىرەۋدى كىنالاپ، بىرەۋدى جاقتاپ سويلەۋى دە ونىڭ بىلىكسىز، مادەنيەتسىز ەكەنىن كورسەتەدى. كورەرمەن بۇل جاعدايدا ونى ءوزى جاقتاپ سويلەپ تۇرعان تاراپتىڭ قولشوقپارى نەمەسە جالدامالىسى ەكەن دەپ ويلاپ قالارى ءسوزسىز. ياعني، جۋرناليست حابار كەزىندە بايقاماي ايىپتاۋشىنىڭ نەمەسە قورعاۋشىنىڭ ءرولىن ويناپ كەتۋدەن ساقتانۋى كەرەك. «رول ويناپ» دەگەننەن شىعادى ا.شاۋكەنتاەۆا مەن ر.سمىكوۆ حابار جۇرگىزىپ وتىرعاندا  ءوز باسىم ولاردا ماسكەۋدىڭ باياعى كەڭەستىك ۇگىت-ناسيحات تاسىلدەرىنىڭ سارقىنشاعى بار سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. بۇل جۋرناليستەر بولعان ۋاقيعانى نەمەسە شەتەل جاڭالىقتارىنا قاتىستى  حاباردى بايانداپ وتىرعان دا داۋىس ىرعاعىن وزدەرىنىڭ سول ۋاقيعاعا كوزقاراسىنا قاراي ءجيى وزگەرتىپ، قولدارىن، ساۋساقتارىن قوزعالاقتاتىپ، بىرەسە تىجىرىنىپ، بىرەسە قاباعىن ءتۇيىپ، ءتىپتى كەيدە كورەرمەننىڭ ساناسىنا ءوز پىكىرىن سىڭىرمەككە قاتتى تىرىساتىنى انىق كورىنىپ تۇرادى. ءتىپتى، سمىكوۆ قىزا-قىزا كەلە «يا سچيتايۋ»، «يا» دەپ ورشەلەنگەنىن دە كوردىك (11.05.2016). ال ستۋدياداعى «پراۆدا» دەگەن جازۋدىڭ ءوزى سول كەڭەستىك-رەسەيلىك «پراۆدا» گازەتىنىڭ شريفتىمەن جازىلعانىن كەزدەيسوقتىق دەۋ بارىپ تۇرعان اڭقاۋلىق بولار ەدى. بۇل  از بولسا، ولاردىڭ ەندى ءبىر جوباسى باياعى كەڭەستىك رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالارعا ورتاق «رودينا» دەگەن اتپەن اتالۋىنىڭ ارجاعىندا نە جاتىر دەپ ويلايسىز؟ ەگەر بۇل شىن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تەلەارناسى بولسا، ولارعا «وتان»،  «وتانىمىز–قازاقستان» دەگەن اتاۋلاردىڭ ءبىرى بۇيىرماي، «رودينا» دەۋى قالاي؟ بۇنىڭ ءبارى از بولعانداي بۇل ارنا جۋرناليستەرى ارا-تۇرا وزدەرىن «پەرۆىي كانال كازاحستانا» دەپ اتايتىنى دا جۇمباق. ر.سمىكوۆشە ايتقاندا «كستاتي» بۇل تەلەارنانىڭ ءجۋرناليسى ايميرا شاۋكەنتاەۆانىڭ قازاق جەرىن شەتەلدىكتەرگە ساتۋ مەن جالعا بەرۋگە قارسى جۇرتشىلىقتىڭ نارازىلىعىنا باتىس پەن باراك وبامانىڭ قاتىسى بار دەگەندى جۇمباقتاپ ايتقانى تۋرالى «جاس الاش» گازەتى وتە ورىندى پىكىر ايتتى. جانە سول نارازىلىق شەرۋلەردى «ەۆرازيا» جۋرناليستەرى انەبىر كەزدەگى قىرعىزستانداعى، ۋكرايناداعى، ليۆياداعى الاساپىراندارمەن سالىستىرامىن دەپ سول الاساپىران ناتيجەسىندە باكيەۆتىڭ، يانۋكوۆيچتىڭ ەل بايلىعىن توناعان ۇرى اتانىپ، ەلىن تاستاپ قاشىپ كەتكەنىن، ال ليۆيا پرەزيدەنتى كاددافيدىڭ ءتانى ءبىر جاقتا باسى ءبىر جاقتا قالعانىن  جۇرتتىڭ ەسىنە سالىپ، ساياسي زور قاتەلىك جىبەرىپ العانىن بايقامادى ما ەكەن؟ دەپ گازەت وتە ورىندى ساۋال قويعان.

ءبىز ءوزىمىزدى الەمدە دە، ءوز ەلىمىزدە دە بولىپ جاتقان الۋان ۋاقيعالارعا سالاۋاتتىلىقپەن قاراي الاتىن كوزى اشىق ازاماتپىز دەپ بىلەمىز. ال «ەۆرازيا» («پەرۆىي كانال») تەلەارناسىن كورىپ وتىرعاندا جەكە ءوز باسىم ول ماعان ۇدايى رەسەيدىڭ ساياساتىن جاقتاپ وتىرعانىن كورگەندەي بولامىن. سوندىقتان، جوعارىداعىلاردان، اسىرەسە، جاڭادان اشىلعان اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيا مينيسترلىگىنەن بۇل ءوزى كىمنىڭ، قاي ەلدىڭ ارناسى ەكەنىن دە بىلگىم كەلەدى دە تۇرادى. وسىنىم دۇرىس پا، الدە بۇرىس پا؟

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz