نەمەسە قازاق ۇلتىنا قارسى «مادەني ەكسپانCيا»

 «سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى»، ياعني، تۇقىم قۋالايدى. سول سياقتى وزبىرلىق، زورلىقشىلدىق، باسقىنشىلىق تا تۇقىم قۋالاپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىپ وتىرادى. ونىڭ راستىعىن الىسقا بارماي-اق ءۇي ىرگەسىندەگى رەسەيدىڭ ءاردايىم جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ساياساتىنا زەر سالىپ-اق كورۋگە بولادى. التىن وردا قۇلاپ، كەيىن ءارتۇرلى حاندىقتارعا ءبولىنىپ كەتكەننەن كەيىن ناعىز «جەر استىنان جىك شىقتىنىڭ» كەرى كەلىپ سول التىن وردا ۇرپاقتارىنىڭ بوداندىعىندا جاتقان ورىستار دەرەۋ باس كوتەرە باستاعانى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.

ماسەلە، پاتشالى رەسەي قازاق حالقىنىڭ جەر-سۋىن، بۇكىل بايلىعىن قالاي تالاپ-توناپ، ءتىلى مەن ءدىلىن زورلاپ-قورلاپ كەلگەن بولسا، ودان كەيىن كەڭەستىك رەسەي سول سۇمدىقتىڭ ءبارىن ودان ون ەسە اسىرا جۇرگىزگەندىگىندە جانە بۇگىنگى رەسەيدىڭ دە سول باسقىنشىلىق ساياساتىن قۇرىق بايلامايتىن ايارلىقپەن جۇرگىزىپ وتىرعانىندا بولىپ تۇر. دەمەك، ۇستەمشىلدىك، وتارشىلدىق مىنەز دە تۇقىم قۋالاپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ وتىراتىن جۇقپالى دەرت. مىسالى، قازاقستاندا تۋىپ، وسىندا بالاباقشاعا، مەكتەپكە بارىپ، سوسىن جوعارى نەمەسە ورتا ارناۋلى ءبىلىم الىپ وسكەن ورىس بالاسى دا، قوقىس جاشىكتىڭ جانىندا تۇرعان ماسكۇنەم مۇجىق تا وسى ەلدىڭ اسىن ءىشىپ، ءدامىن تاتىپ جۇرسە دە قازاقشا ءۇش-اق ارىپتەن تۇراتىن «نان»، «تۇز»، ەكى-اق ارىپتەن تۇراتىن «سۋ» دەگەن ءسوزدى بىلە تۇرا نەگە ايتپايدى دەپ ويلايسىز؟ وعان كەرىسىنشە  «ويباي تىنىشتىق كەرەك» دەگەن ۇرگەدەكتىك، ۇرەيشىلدىك، وزگەنىڭ ءتىلىنىڭ باسىمدىعىنا مويىنسۇنۋ، ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەۋگە نامىستانباۋ، قىسقاسى وزگەنىڭ ۇستەمدىگى اتاۋلىعا توزىمدىلىك تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ قانىنا ءسىڭىپ، بالاسىنان نەمەرەسىنە، نەمەرەسىنەن شوبەرەسىنە جانە ودان ارمەن جالعاسىپ تۇقىم قۋالاپ كەتە بەرەتىن  كەسەل ەكەن. مىنە، اۋليە قازەكەم «سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى» دەپ وسىنى ايتقان. ەڭ قاسىرەتتىسى سول – بۇل دەرت اسىرەسە بيلىكتەن نەشە ءتۇرلى جولمەن سىيلىق، جۇلدە، اتاق-داڭق الىپ كوپشىلىككە تانىمال بولعان، ياعني، جوعارىداعىلار قولدان تانىمال ەتكەن تۇلعاسىماقتاردا ءجيى كەزدەسەدى. ونى تۇنەۋگۇنى جەردى جالعا بەرۋگە قارسى بولعان نارازىلىقتار كەزىندە  قازانعاپتىڭ «كوكىل»، ادايلاردىڭ «كوگەنتۇپ» كۇيلەرىن ءوزىنىڭ ءانى قىپ تاراتقان اڭقاۋ قازاق ۇلتشىل جىگىت دەپ ويلايتىن بەكبولات سياقتىلاردىڭ الۋان اۋەنگە سالىپ سويلەۋىنەن-اق كوكىرەگى وياۋ قازاق تۇسىنگەن دە شىعار.

بوداندىق، قۇلدىق اۋرۋىنان قۇتىلۋ قيىن ەكەنىن «ورىسقا قازاقشا سويلەگەنى ءۇشىن جاۋاپقا تارتۋ كەرەك» دەگەن سوزدەن-اق نەمەسە بيىلعى 9-شى مامىرداعى «جەڭىس كۇنى» دەگەندى تويلاپ جاتقان كرەمل باسشىلارى مەن اسكەريلەرىنىڭ ىشىندە باسقا رەسپۋبليكالاردان ءبىر ادام كورىنبەي تەك قازاق قانا وتىرعانىنان-اق كورۋگە بولادى. ال بۇگىنگى رەسەي قايتسەك تە قازاقتى قازاقستاندى ۋىسىمىزدا ۇستاپ وتىرۋىمىز كەرەك دەگەن ۇستەمدىك ساياساتىن ەندى تىلدىك جانە مادەني ەكسپانسيا ارقىلى دا جۇزەگە اسىرىپ وتىر. قازاقستان تەلەارنالارى تۇگەل دەرلىك كۇندىز-ءتۇنى ورىسشا سامبىرلاپ، ەلدى رەسەي گازەتتەرى قارداي بوراپ باسىپ سالعانى وسىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلى. 1941-1945 جىلدارداعى سوعىستى رەسەيدىڭ ايتقانىن قايتالاپ وتان سوعىسى دەپ اتايتىن قازاقتار اۋعانستانعا بالالارى نە ءۇشىن، كىم اپارىپ سالعانىنا دا ءالى دە باس قاتىرماي ء«بىزدىڭ ينتەرناتسيوناليست-جاۋىنگەرلەر» دەۋى دە قازاقتىڭ ءالى ەسى كىرمەگەن بالاداي اڭقاۋلىعى جانە رەسەيگە دەگەن قۇلدىق سانانىڭ جوعارىدا ايتقانىمىزداي قانىمىزعا ءسىڭىپ، تۇقىم قۋالاپ كەلە جاتقاندىعى (گەنەتيچەسكايا ناسلەدستۆەننوست) ەمەس پە ەكەن؟

ءيا، مادەني ەكسپانسيا كەز-كەلگەن سوعىستىڭ قاي-قايسىسىنان دا قاۋىپتى. ويتكەنى، قولىنا مىلتىق الىپ سوعىسىپ جۇرگەن ادام قارسىلاسىن اۋەلى ولتىرمەسە، ول ءوزىن ولتىرەتىنىن بىلەدى. ال «مادەني ەكسپانسياعا» تاپ بولعان ۇلت تا،  جەكە ادام دا ءوزىنىڭ  جويىلىپ، ءتىلى، ءدىنى باسقا ءبىر ۇلتتىڭ قۇربانى بولىپ بۇكىل سانا-سەزىمىنەن ايرىلىپ باراتقانىن، بايقامايدى دا ىشكەن-جەگەنىنە، تىنىش ۇيىقتاپ-تىنىش تۇرعانىنا ءماز ۇلتقا اينالادى. ايىپ ەتپەڭىز، مۇنى «جانۋاريزم» دەسەڭىز دە قاتەلەسە قويمايتىن شىعارسىز. بۇگىنگى قازاقستانداعى ۇشتىلدىلىك ساياساتى دا رەسەيدە قانداي مەيرام بولسا قازاقتاردى سوعان قوسا تويلاتۋ دا، ءبارى-ءبارى «مادەني ەكسپانسيانىڭ» اپ-ايقىن كورىنىسى. ەندى رەسەي وسى سايقالي ساياساتتىڭ ياعني، مادەني ەكسپانسيانىڭ تاعى ءبىر ءتۇرىن ويلاپ تاپتى. ول – الداعى جىلى 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنىڭ 100 جىلدىعىن تويلاۋ. كورىڭىز دە تۇرىڭىز، ەگەر بۇگىنگى قازاقستان بيلىگى ءدال وسى كەيپىندە تۇرا بەرسە، كەلەر جىلى قازاقتى ونى تويلاۋعا دا ءماجبۇر ەتەدى. ول ءۇشىن وسى كۇنى قازاقتىڭ ميىنا قۇيىلىپ جۇرگەن «اكەلەرىمىز بەن اتالارىمىز وتان ءۇشىن قان توككەن جەڭىس كۇنى» دەگەن سياقتى سوزدەردىڭ نەشە ءتۇرى تاعى دا ويلاپ تابىلادى. ءتىپتى، بايلاردان كەدەيلەرگە تەڭدىك اپەرگەن ۇلى وكتيابر رەۆوليۋتسياسى دەگەن سياقتى 70 جىل بويى ايتىلعان قۇتىرتپا، لەپىرمە ۇراندار قايتادان ايتىلادى. ول ايتاققا بۇگىنگى جاس ۇرپاقتى ەلىكتىرۋ وپ-وڭاي. ويتكەنى، قازاقستاننىڭ نە ورتا مەكتەپكە، نە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان تاريح ءپانى وقۋلىقتارىندا پاتشالىق رەسەيدەن باستاپ، سول 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسى ارقىلى كەلگەن كەڭەستىك رەسەيدىڭ قازاققا جاساعان سانسىز قورلىق-زورلىعى تۋرالى ايتىلا بەرمەيدى. بۇگىنگى قازاق جاستارى عاسىرلار بويى قازاقتى قىرىپ-جويعان جوڭعار دا، قىتاي دا ەمەس رەسەي ەكەنىنەن مۇلدە بەيحابار. ولار قازاقتا جوڭعار دەگەن ءبىر جاۋ بولعان دەپ قانا بىلەدى. ول دا از بولعانداي ەندى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ وقۋلىقتارىنان «قازاقستان تاريحى» الىنىپ تاستالعالى تۇر. بۇل بيلىك باسىنداعىلاردىڭ قازاقتىڭ ەندىگى ۇرپاعىن بۇراتولا ۇلتتىق سانا دەگەندى بىلمەيتىن ماڭگۇرت ءتىرى جان يەسىنە اينالدىرۋعا اشىقتان-اشىق كىرىسۋى دەسەك ەش قاتەلەسپەيمىز.

باياعىدا پاتشالىق رەسەي قازاق جەرىنە دەندەپ ەنىپ، قازاققا وسىنداي سۇرقيا ساياساتتارىن سىڭىرە باستاۋىنا قارسى شىققان قاسيەتتىلەرىمىزدىڭ ءبىرى ءالىمنىڭ تىلەۋ رۋىنىڭ ءبيى مىرزاعۇل شمانۇلى (قازىرگى اقتوبە ءۋالاياتىنىڭ شالقار اۋدانىنان) سول قايراتكەرلىگى ءۇشىن تۇرمەگە جابىلادى. سول تۇرمەدە وتىرىپ كەشىرىم سۇراسىن دەپ ۇسىنىس جاساعان پاتشا گۋبەرناتورىنا جازعان مىنا حاتى ءالى دە ساقتاۋلى. ول حات «ەگو پرەۆوسحوديتەلستۆۋ گوسپودينۋ تۋرگايسكومۋ گۋبەرناتورۋ وت سودەرجاششەگوسيا ۆ يرگيزسكوي ۆوەننوي گاۋپتۆاحتە كيرگيزا چينگيلسكوي ۆولوستي №1 اۋلا مىرزاگۋلا چيمانوۆا پروشەنيە»، - دەپ باستالىپ «ادىلدىك جولى – ۇلى جول. ودان تايعاندىق-ادامدىق قاسيەتتەن ايرىلىپ، ماسقارا بولعاندىق. مەن ءوز مۇددەمنەن حالقىمنىڭ مۇددەسىن جوعارى قويعان اداممىن. حالىق قامى ءۇشىن، حالىقتىڭ جەرى مەن سۋى ءۇشىن اتقا ءمىنۋ – اللانىڭ الدىندا دا، ەشبىر اكىمنىڭ الدىندا دا ايىپتالۋى ءتيىس ەمەس. ول – مەنىڭ حۇقىم! «مىرزاعۇل شىمانۇلى 1908 جىل، 24 شىلدە» دەپ اياقتالادى. ارۋاعىڭنان اينالايىن مىرزاعۇل بي وسى ءسوزدى پاتشا گۋبەرناتورىمەن بىرگە بۇگىنگى قازاقستان باسشىلارىنا دا ايتىپ كەتكەن بە دەرسىڭ.

ءيا ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعىلار قازان توڭكەرىسى كەزىندە رەسەيدى ساقتاپ قالماق بولعان اق گۆاردياشى اسكەرلەر مەن ولاردىڭ قارسىلاسى قىزىل گۆاردياشىلار قازاق اۋىلدارىن ەكەۋلەپ، كەزەكپەن قىناداي قىرعانىن، سوزاق، اداي، البان كوتەرىلىستەرى كەزىندەگى قىرعىندى ايتپاعاندا 1931-32 جىلدارى 4 ميلليون قازاقتىڭ اشتان قىرىلۋىن كرەمل ۇيىمداستىرعانىن بۇگىنگى قازاق جاستارىنا جاريالاي بەرمەڭدەر دەگەندى ءالى دە ايتۋمەن كەلەدى. ال قازىر جاس ۇرپاققا اقىل-كەڭەس ايتىپ جۇرگەن اقساقالدارىمىزدىڭ كوپشىلىگى «حالىق جاۋى»، امەريكانىڭ، جاپونيانىڭ شپيونى اتانىپ اتىلىپ كەتكەندەردىڭ  ۇرپاقتارى. ولار سول كەڭەستىك قورقىتۋ-ۇركىتۋدەن امان قالىپ، ابدەن زارەزاپ بولىپ قالعاندار. ويتكەنى، قورقاقتىق، ۇرگەدەكتىك، شامادان تىس ساقتىق تۇقىم قۋالاپ، ۇرپاق قانىندا ۇزاق جىلدار ساقتالىپ، جالعاسىپ وتىراتىنى دا عىلىمدا دالەلدەنگەن. ال قازاقستان تاۋەلسىز بولدىق دەپ جۇرگەن 25 جىلدان بەرى قازاقتى ونداي قۇلدىق سانادان ارىلتاتىن بىردە-ءبىر جۇمىس جۇرگىزىلىپ، بىردە-ءبىر شارا وتكىزىلگەن ەمەس.

ويتكەنى، بيلىكتەگىلەر قۇلدىق سانادان، قۇلمىنەزدەن ارىلماعان، ىشكەن-جەگەنىنە ءماز حالىقتى باسقارۋ ەڭ وڭاي شارۋا ەكەنىن جاقسى بىلەدى.

مىرزان كەنجەباي، اقىن

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz