«قيلى-قيلى زامان بولار، 

قاراعاي باسىن شورتان شالار» 

اسان قايعى

سۋداعى بالىق قاراعاي باسىن قالاي شالماق؟ دەمەك، بابامىز وسى ەكى-اق اۋىز سوزبەن دۇنيەنىڭ استان-كەستەڭىن شىعاراتىن الاساپىراننىڭ تۋاتىنىن مەڭزەپ وتىر عوي؟ ارينە، اقىرزاماننىڭ قاشان بولاتىنى ءبىر اللاعا عانا ايان. بىراق كەيىنگى كەزدەرى وسى «اقىرزامان» تۋرالى اقپارات تاراتۋ – ەرىككەننىڭ ەرمەگىنە اينالعانداي. ولار جۇرتقا ۇرەي تاراتىپ، سودان ءلاززات الاتىنداي. اسىرەسە، 2012 جىلدىڭ 21 جەلتوقسانىنداعى «اقىرزامان» ەشكىمنىڭ ەسىنەن شىعا قويماس. الايدا بۇگىنگى جاعدايدى باجايلاپ، عالامشاردىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىنا تالداۋ جاساۋ ار­تىقتىق ەتپەس.

تىرشىلىكتىڭ سۋ، اۋا، توپىراق جانە وت دەپ اتالاتىن نەگىزگى ءتورت ەلەمەنتتەن تۇراتىنىن ءتورت جاسار بالا دا بىلەدى. سوندىقتان قانداي قا­تەردى بولسىن، ءبىز وسىلاردان كۇتەمىز.

1.توپان سۋ...

قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، جازۋشى عا­بيت مۇسىرەپوۆتىڭ كۇندەلىكتەرىندە مىناداي جولدار بار ەكەن:

– اقىرزامان بولا ما؟ – بولادى. ءبىر كەزدە اۋا اتموسفەرا دە­گەندى كومىر قىشقىل گازى – CO2 قازىرگى نورمادان اناعۇرلىم اسىپ، مۇز تەڭىزدەرىن ەرىتىپ جىبەرسە، ادام بالاسىنا، جالپى جان-جانۋار، وسىمدىكتەرگە ەكى ءتۇرلى قاسىرەتتى كۇن تۋادى: 1. جەر بەتىن توپان سۋ باسادى; 2. وتتەگى اۋاداعى ءوز نورماسىنان وراسان كەمىپ كەتكەن سوڭ، جان-جانۋارلار ۋلانادى. سول كەزدە نۇقتىڭ كەمەسىنىڭ دە پايداسى بولماي قالادى. مۇحيت سۋلارىنىڭ ءوز CO2 گازىنا لىق تولى بولماق.

وسىنىڭ بەلگىلەرىن ء بىز بۇگىندە كوزبەن كورە باستادىق...  عالىمدار جەر شارىنىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسىنىڭ عاسىر سايىن ءۇش گرادۋسقا جىلىپ، سونىڭ سالدارىنان سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتىڭ ەري باستاعانىن انىقتاعالى دا ءبىرشاما جىل ءوتتى. ءتىپتى 2015 جىلدىڭ 30 قاراشاسىندا پاريجدە دۇنيەجۇزىنىڭ 196 مەملەكەتتەنىڭ   پرەزيدەنتتەرى باس قوسۋى تىكەلەي وسى ماسەلەگە بايلانىستى. 1997 جىلى بولىپ، كيوتو حاتتاماسى قابىلدانعان سامميتكە اقش قاتىسپاعان ەدى. ەندى وسى جولعى جيىنعا اقش قاتىسىپ، «مەن امەريكانىڭ سوڭعى جەتى جىلدا تەڭدەسسىز جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىپ كەلە جاتقانىن كورە وتىرىپ، ءبىز ورتاق كەلىسىمگە كەلەمىز دەگەن وپتيميستىك كوڭىل كۇيدەمىن» دەپ جازعان اقش پرەزيدەنتى باراك وباما فرانتسياعا ساپارىنىڭ الدىندا Facebook پاراقشاسىندا. – «بۇل جيىننىڭ ماڭىزدىلىعى سوندا، 180 ەل كليماتتىق وزگەرۋگە سەبەپ بولىپ وتىرعان قاۋىپتى قالدىق شىعارۋدى قىسقارتۋدىڭ جوسپارىن ۇسىنىپ ۇلگەردى». قورىتىندىسىندا قاتىسۋشى مەملەكەتتەر جان-جاقتى كليماتتىق وزگەرۋدىڭ الدىن الاتىن كەلىسىمدەرگە قوسا پارنيكتىك گازداردىڭ تارالۋىن بولدىرماۋ ماقساتىنداعى ەكولوگيالىق باعدارلامالار ءۇشىن جىل سايىن 100 ميلليارد دوللار جينايتىن بوپ تارقاستى. ايتپەسە، تابيعاتتىڭ كەيىنگى جىلدارداعى توسىن مىنەزى توسىلتىپ تاستادى. ونىڭ سەبەبىن عالىمدار  «كولەمى جاعىنان انتاركتيدادان كەيىنگى «جاسىل جەر» گرەنلانديا مۇزدىقتارىنىڭ دا ەرىپ، تەڭىزدەر دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋىنەن دەپ تاپقان. الايدا مۇنداي مالىمەتتەر قاراپايىم حالىقتان قاشان دا قۇپيا ساقتالادى.

الايدا، اقيقاتتى كوزىمىز كورىپ وتىر. گەرمانيادا، قىتايدا، ءۇندىستان، نەپال، بۋتان، بانگكوك، بانگلادەش ت.ب. الەمنىڭ ءار نۇكتەلەرىندە، ءتىپتى ءوز ەلىمىزدە دە كەنەتتەن ورىن العان سۋ تاسقىنىنان قانشاما زارداپ شەكتىك... سونىڭ ءبارى – سولتۇستىك مۇزدى مۇحي­تىنىڭ ەرۋىنەن. انگلياداعى رەيدينگ زەرتتەۋ توبىنىڭ جەتەكشىسى دجوناتان گرەسسوري: «بۇكىل الەم ءۇشىن قورقىنىشتى قۇبىلىس – تەڭىز دەڭگەيىنىڭ 7 مەترگە دەيىن كوتەرىلۋ مۇمكىندىگى. ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن اتموسفەرانى كومىر قىشقىل گازىمەن ۋلاۋ­دى توقتاتۋ كەرەك، – دەيدى. ال اۋا نەدەن لاستانۋدا؟ ءبىر مەزگىلدە الەمنىڭ تۇكپىر-تۇك­پىرىمەن بايلانىستىراتىن ءارى تەلەدي­دار، مۋزىكالىق ورتالىقتىڭ، ءارى جۇمىس قۇرالىنىڭ ءرولىن قاتار اتقاراتىن كومپيۋ­تەر­دى ويلاپ تاپتىق. ال ونىڭ قانداي جول­مەن جاسالىپ جاتقانىن بىلسەڭىز. 24 كگ ءبىر كومپيۋتەردى جاساۋعا 240 توننا حيميا­لىق زاتتار مەن 1,5 توننا سۋ جۇمسالادى ەكەن. ول بىرىنشىدەن، فابريكادا جۇمىس جاسايتىن ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرەدى. ەكىنشىدەن، اۋىزسۋدى لاستايدى. سونان سوڭ دايىن بولعان كومپيۋتەردىڭ ءوزى اۋانى اۆتو­كولىكتەردەن گورى كوبىرەك لاستاي­دى ەكەن. بۇل – اۋانىڭ لاستانۋىنا كەلتىرىل­گەن ءبىر عانا مىسال. بۇعان قانشاما اۆتوكو­لىك­تەردى، زاۋىت، فابريكالاردى قوسىڭىز. سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتى مەن گرەنلانديا مۇز­­­دارىنىڭ ەرۋى وسى جىلدامدىقپەن جال­عاسا بەرەر بولسا، وندا 2050 جىلعا دەيىن 20 پايىزعا كەمىپ، ناتيجەسىندە، تۇمان­دى البيون ەلىندە اۋا رايى كۇرت تومەندەمەك. ونىڭ سالدارى جەر شارىنا وتتەگى وندىرەتىن تروپيكالىق ورمانداردىڭ جويىلۋىنا اپارىپ سوعادى. مۇزدىقتاردىڭ ەرۋى ءبىر جەرلەرگە سۋ تاسقىنى قاۋپىن تون­دىر­سە، كەي­بىر جەرلەردى اۋىزسۋ تاپشى­لىعىنا ۇرىن­دىرماق. وتكەن جىلدارداعى ورىس ورمان­دارىنىڭ ورتەنۋىنىڭ ءوزى ءبىراز جايدى اڭعار­ت­قانداي. بۇل – كليماتتىق اۋىتقۋ سال­دارىنان افريكانىڭ سالقىنداي باستاپ، ءسىبىردىڭ سارىشۇناق ايازىنىڭ جۇم­سارۋىنىڭ باسى عانا... قازىردىڭ وزىندە ساحارادا كوك ءشوپ شىعىپ جاتىر. كوك شىققان جەر كوپ ۇزاماي جاپ-جاسىل باققا اينالۋى قيىن ەمەس. بۇل – قاسيەتتى قۇراندا ايتىلعان  «اقىرزاماننىڭ بەلگىلەرىنىڭ» ءبىرى. 

2. توكيونى جەر جۇتادى دەيدى...

دۇنيەجۇزىندەگى دامىعان ەلدەردىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى سانالاتىن جاپونيانىڭ استا­ناسى توكيو كوپ ۇزاماي جەر بەتىنەن جويى­لا­دى دەگەنگە سەنگىڭ كەلمەيتىندەي. بىراق ونى ءبىز ويدان شىعارعان جوقپىز. سول ەلدىڭ سەيسمولوگيالىق جاعدايىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار جەر سىلكىنىسى سالدارىنان الداعى 50 جىل ىشىندە كۇن شىعىس ەلىنىڭ باس قالا­سىنىڭ جەرمەن-جەكسەن بولۋ قاۋپى بارىن وسىدان بىرنەشە جىلدار بۇرىن بولجاعان ەكەن. مۇنداي قاسىرەتتى توكيو 1923 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە باستان كەشكەن، وندا قازا تاپقاندار مەن ءىز-ءتۇزسىز جوعالعانداردىڭ سانى 130 مىڭ بولسا، 570 مىڭ وتباسى باس­پا­ناسىز بوسىپ قالعان. سول وقيعادان كەيىن جاپوندار ءوز ۇيلەرىن سۋپەر ۇلگىدە 6 بالل­دىق جەر سىلكىنىسىنە شىدايتىنداي ەتىپ سال­عان ەكەن. الايدا بيىلعى جىلى ناۋرىزدىڭ 11-ءى كۇنى جاپون جۇرتى ماگنيتۋداسى 8,9 بالدى قۇرايتىن جەر سىلكىنىسىن باستان كە­شىر­دى. ارالداردى اتامەكەن ەتكەن حالىقتىڭ قاسىرەتىنە تەڭىز دە تاجال بوپ ءتونىپ، بيىكتىگى 10 مەتردى قۇرايتىن تاۋداي تولقىندار كول بولعان كوز جاسى مەن كوبىرشىك قاندى شا­يىپ كەتكەنىن كوزىمىز كوردى. سوعان دا قارا­ماستان، سامۋراي رۋحتى حالىق وتاندا­رىن تاستاپ كەتكەن جوق. وسى جاعىنان كەلگەندە، ولار دا قازەكەمە ۇقسايدى ەكەن، ياعني  «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا، اجالسىز ولمەيدى» دەگەن قاعيدانى تۋ ەتكەندەي.

3. كۇن سونەدى...

عالىمداردىڭ كوبى دەرلىك جەرگە تونەر قاۋىپتىڭ زورىن اسپان دەنەلەرىنەن كۇتەدى. نەمىس جانە بريتان زەرتتەۋشىلەرى وسىدان 200 جىل بۇرىن جەرگە الىپ مەتەوريتتىڭ قۇلاعانىن ايتادى. سول ساتتە-اق تەڭىزدەردەن تسۋنامي كوتەرىلىپ، بيىكتىگى ءبىر مەترگە جەتكەن تولقىننىڭ قانشاما تىرشىلىكتى جويعانىن ءوزىڭىز باعامداي بەرىڭىز. سودان بەرگى كەزەڭ­دەردە اسپان دەنەلەرى ءبىزدىڭ عالامشارى­مىزعا قانشا مارتە قاۋىپ توندىرگەن. بۇگىندە سونداي استەرويدتاردىڭ سانى 900-گە جۋىق كورىنەدى. ول 900-ءدىڭ بىرەۋى عانا ابايسىزدا جەرگە سوقتىعىسىپ قۇلار بولسا... ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى! كادىمگى ءوزىمىز ءار ءتۇنى كوزبەن كورەتىن جۇلدىز­داردىڭ اعۋى جيىلەپ كەتسە دە قورقۋ كەرەك ەكەن. سەبەبى ولاردىڭ اراسىندا ۇساق كومەتالار بولادى. ولار اۋانىڭ وزون قاباتىن تەسىپ، مۇزدىقتاردىڭ ەرۋىنە اسەر ەتەدى. مۇحيتتاردا تىرشىلىك ەتەتىن مايدا دەنەلەر قىرىلسا، ونىمەن قاتىستى بالىقتار، ودان قۇستار دا زيان شەگەدى. ەڭ قىزىعى، ءارى قورقىنىشتىسى – كۇنگە قاتىس­تى ايتىلعان بولجامدار. گوللاند استرو­فيزيگى دوكتور پيرس ۆان دەر مەەر «كۇن جارىلعالى تۇر» دەگەن توسىن جايدى ايتۋ­دا. كۇن يادروسىندا قالىپتى جاعدايدا تەمپە­راتۋرا 27 ملن گرادۋس بولسا، سوڭعى جىلدارى ول 49 ميلليونعا كوتەرىلىپتى. ءبىز بۇگىندە سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتىنىڭ ەرۋىن اۋانىڭ لاستانۋىنان كورەمىز. ال بۇل عالىم ول پروب­لەمانى وسى كۇن قىزۋىنىڭ كوتەرى­لىپ كەتۋىنەن كورەدى. ەگەر وسى قارقىنمەن قىزا بەرسە، كۇن كوپ ۇزاماي جارىلاتىن كورى­نەدى.

بۇعان قاراما-قايشى پىكىر ايتاتىن عالىمدار دا بار. «جەر بەتى ماڭگىلىك قاراڭ­عى قاپاستا قالماق» دەگەن ولاردىڭ پىكىرىنە قۇلاق تۇرسەك، سوڭعى ونجىلدىقتا جەرگە تۇسەر كۇن ساۋلەسى 10 پايىزعا كەمىپ كەتىپتى. مۇنى عالىمدار 90-جىلدارى بايقاعانمەن، قۇلاق اسار جان تاپپاعان. تەك 2001 جىلى يزرايلدەگى ۆۋلكونولوگيا ورتالىعىنىڭ ماماندارى 1958-1992 جىل­­دار اراسىندا­عى عالامشارعا تۇسەر كۇن ساۋلەسىنىڭ جىل­دان-جىلعا 0, 23 پايىزدان 0, 32 پايىز ارا­لى­عىندا كەمىپ وتىرعانىن ايتقاندا بارىپ، بۇل ماسەلەگە ءمان بەرىلە باستاعان.

P.S.

ءيسى مۇسىلمان قاشان دا يمانىنا بەرىك، ونىڭ قۇلاق اساتىنى – تەك قۇران. ول جەردە اقىرزاماننىڭ الدىنداعى ۇلكەن جانە كىشى بەلگىلەرى انىق جازىلعان. ونى بىلگەن ادامنىڭ ەشبىر الىپ-قاشپا اڭگىمەگە قۇلاق اسپاسى انىق. سەبەبى اقىرەتكە امال جاساۋ – ءار مۇسىلمان ءومىرىنىڭ ءمانى...

ءماريام ءابساتتار

دەرەككوزى: sn.kz

Abai.kz