نەسىپبەك ايتۇلى. جەر – جاننان قىمبات
جەر ءۇشىن جانىن بەرگەن سان بابالار.
اۆتور.
(پوەما)
ءى
ويلاساڭ نە بولماعان بۇل ومىردە،
تاريحتىڭ جاتىر ءبارى تۇنەگىندە.
حرۋششەۆ قوناەۆ پەن تاشەنەۆتى،
شاقىرتىپ الدى شۇعىل كرەملگە.
ماسكەۋدە كۇندە جيىن، كۇندە كەڭەس،
شارشاۋدى كوممۋنيستەر بىلمەگەن ەش.
بۇيرىعى پارتيانىڭ كوسەمىنىڭ،
قۇدايدىڭ بۇيرىعىنان ءبىر كەم ەمەس.
نيكيتا شاپشاڭ ادام قارشىعاداي،
الدىنا كەلگەندەردەن حال سۇراماي،
اسىعىس ايتار ءسوزىن باستاپ كەتتى،
بولعانشا سالەمدەسىپ ءسال شىداماي:
– كەلگەن سوڭ اقىلداسىپ كەلىسىمگە،
قارسىلىق بولا قويماس ەل ىشىندە.
وداققا ورتاق جەر عوي تىڭ ولكەسى،
قوسقان ءجون رەسەيگە سول ءۇشىن دە.
تايىنباي ساياساتتىڭ زالىمىنان،
تاشەنەۆ: – كەلىسپەيمىن! – دەدى، – بۇعان!
حرۋششەۆ ايعاي سالىپ ستول ۇردى،
ەسىرگەن زور بيىكتىڭ شالىعىنان.
كورىنەۋ زورلىق دەگەن وسى، مىنە،
تاعدىردىڭ نە شارا بار كەسىمىنە؟
- سەن كىمسىڭ، - دەپ، اقىردى تونە ءتۇسىپ، –
كونبەيتىن باس حاتشىنىڭ شەشىمىنە؟!
توبەدەن توندىرسە دە قارا ءتۇنىن،
ەر ەدى تاۋەكەلگە باراتۇعىن:
- سەن كىمسىڭ، – دەپ، تۇنەردى جۇمابەك تە، –
بولىسكە قازاق جەرىن سالاتۇعىن؟
ويانسا ەل نامىسى جاسىن اتقان،
تاۋ بۇزار كوك وزەندەي تاسىپ اققان.
ءوز جەرىن ولسە بەرمەس ءبىزدىڭ قازاق،
مىڭ جىلعى باباسىنىڭ باسى جاتقان!
باققانى باس حاتشىنىڭ قاس-قاباعى،
باسقالار ءتىس جارىپ ءسوز باستامادى.
جينالعان جۇرتتىڭ كوزى جالتىر باستا،
سەكىلدى سارى كۇزدىڭ اسقاباعى.
جۇرگىزگەن ءوز ۇكىمىن سان كوپىرىپ،
حرۋششەۆ قىپ-قىزىل بوپ قالدى وتىرىپ.
ءسوز ءبىتتى. كابينەتتەن شىعا بەردى،
ورنىنان وتىرعاندار دەمدە تۇرىپ.
اعايىن قۋانسا دا، جىلاسا دا،
جۇگىنبەي اقيقاتقا ۇناسا ما؟
«جۇمابەك، جۇرەك جۇتقان جان ەكەنسىڭ!»
دەپ ايتتى دىنمۇحاممەد شىعا سالا.
ءىى
سامولەت كوتەرىلدى كوككە بىردەن،
كۇن قايدا ۇشاتۇعىن توق كوڭىلمەن؟
تاشەنوۆ الاي-تۇلەي وي ۇستىندە،
ءتۇرى بار جانىپ تۇرعان وتقا كىرگەن.
كانىگى ۋازىرلەردەي سارايداعى،
قوناەۆ نەگە سونشا ابايلادى؟
تۇسكەندە ەل تاعدىرى تارازىعا،
بىردەڭە دەۋ كەرەك قوي قالايداعى؟
بەلگىلى كرەملدىڭ كونە سىرى،
ەشقاشان ۇمىتار ما ەل وسىنى؟
ايىرىلسا التى بىردەي وبلىستان،
كورەدى قازاق قانا كورەسىنى.
نامىستان ازەر وتىر جارىلارداي،
تاجالدىڭ شىن بەينەسىن تانىعانداي.
تالاۋعا سالىپ بەرسە اتا-جۇرتتى،
ءمانساپتىڭ مىنا جۇرگەن ءمانى قانداي؟
ۇسىنساڭ قانى بۇزىق قاسىڭا ءتور،
قىرىپ ساپ، ولىگىڭدى باسىپ وتەر.
ءبىر قارىس جەر بەرمەيمىن دەدى ىشىنەن،
كوپ بولسا جۇمابەكتىڭ باسى كەتەر.
بيىكتەن شولىپ وتىر قارا جەردى،
تاۋ كوردى، ورمان كوردى، دالا كوردى.
ءبىلدىرىپ ەل شەتىنە ىلىنگەنىن،
جارقىراپ ەدىل-جايىق سالا بەردى.
تاۋسىلىپ بويىنداعى بار شىدامى،
مولدىرەپ كوزىنەن جاس تامشىلادى.
داريعا، ازابىڭ كوپ اتامەكەن،
بەرمەدى-اۋ،ساعان مازا ءالسىن-ءالى.
ءتوزىپ ەڭ ويرانعا دا، مايدانعا دا،
تاجالعا تالكەك بولعان، قايران دالا.
سورىڭدى سورپاداي عىپ قايناتاتىن،
كەزىكتىڭ قاسىرەتكە قايدان عانا؟
سۇعاناق سۇرقيانىڭ سالتى قانداي،
قويمايتىن كوزى تۇسسە تارتىپ الماي.
ەركىنە سالسا قازىر تارپا باس ساپ،
سيقى بار باۋىزدايتىن قان شىعارماي.
سۇمدىق بار «تىڭ ولكەسىن» سۇراۋىندا،
كىم بولدىق كەتە بەرسەك شىلاۋىندا.
ونسىز دا ۇلان-بايتاق قازاق جەرى،
تىرپ ەتپەي تۇر ەمەس پە بۇعاۋىندا؟
شاپپاساڭ تىزە قوسىپ جاۋعا قاتار،
جىرتقىشتىڭ ءتىس-تىرناعى ەلگە باتار.
باس شۇلعىپ، قولدان بەرسەك تۋعان جەردى،
كيەلى اتالاردىڭ ارۋاعى اتار.
بايلىقتى جەردەن باسقا بىلاي تاستا،
جەر ءۇشىن كىم تۇسپەگەن ۇلى ايقاسقا؟
بۇعاۋدان مويىن بوسار تۇبىندە ءبىر،
ماڭدايدى تيگىزبەسە قۇداي تاسقا.
تۇنەرسە قارا تۇندەي قايعى مىنا،
شىعاسىڭ تىرشىلىكتىڭ قاي قىرىنا؟
شىداماي تىزە بۇككەن ءابىلحايىر،
اقىرعان اق پاتشانىڭ ايبىنىنا.
مىڭ ءتاۋبا، شەشەسىنىڭ جاتىرىنا،
ءتاڭىردىڭ نۇرى تامعان داتۇلىنا.
سىرىم دا سان شايقاسىپ جەتە الماعان،
بىتپەيتىن بۇل كۇرەستىڭ اقىرىنا.
قازاقتىڭ سۇيەگى قاپ سان جىرادا،
كەتپەگەن كىمنىڭ باسى قانجىعادا.
حان كەنە، ارۋاعىڭنان اينالايىن،
ءتۇسىندىم تاعدىرىڭدى ەندى عانا!..
سارىارقا، سامال ەسكەن سايران دالام،
ورتاڭدى ورىس كەلىپ ويرانداعان.
وزىڭە بۇيىرماسا تاۋداي باقىت،
بارماقتاي باق بۇيىرسىن قايدان ماعان؟
تۇسەدى وسىندايدا ءبارى دە ويعا،
قازاقتىڭ كوكشەتاۋداي ءتورى قايدا؟
قورلانىپ، كۇڭىرەنىپ كوشتى-اۋ سودان،
جارالى جولبارىستاي ابىلاي دا.
جابىرقاپ، بۇعان دەيىن جاسىماعان،
شاپشىدى جۇمابەكتىڭ باسىنا قان.
قۇرىسىن دەدى بۇيتكەن تىرشىلىگىم،
بيلىكتىڭ كۇشىگى بوپ اسىراعان!
ءىىى
سامولەت كەلىپ قوندى الماتىعا،
جاھاندا جەردىڭ عاجاپ ءجانناتىنا.
جىميىپ سۇلۋ قالا كۇتىپ الدى،
اشپايتىن قۇپياسىن الباتىعا.
جارقىراپ شاشۋ شاشتى قالا نۇردان،
جۇمابەك جەرگە ءتۇستى جانى اۋىرعان.
كۇزەتىپ اينالاسىن الاتاۋ تۇر،
ماڭگىلىك اۋىسپايتىن قاراۋىلدان.
كۇرسىندى اسپانعا ءبىر قارادى دا،
تىعىلدى وكسىك كەلىپ تاماعىنا.
كوك اسپان، كەڭدىگىڭدى قايتەيىن دەپ،
جاس الدى تاعى دا ءبىر جانارىنا.
تۋلاتىپ مەيماناسى تاسىعاندى،
بىلەدى، ءبىر بالەگە باسى قالدى.
ايقاسقان ستالينمەن ءوز كەزىندە،
سۇلتانبەك قوجانوۆتى ەسىنە الدى.
جامساتقان تۇلپاردى دا، قىراندى دا،
جاۋىزدىق قاي جاعىنان شىعار مىنا؟
ايادى سادۋاقاسوۆ سماعۇلدى،
ويلادى رىسقۇلوۆ تۇراردى دا...
سۇمدىق قوي جەردى ساتپاق، ەلدى ساتپاق،
قىلت ەتىپ، قىلدان تايسا قارعىس اتپاق.
ارىستار كوز الدىنا كەلە قالدى،
ەلەستەپ قاندى قىرعىن، قاندى سوقپاق.
جۇرەكتىڭ ەسەڭگىرەپ جاراسىنان،
سىتىلىپ شىقتى توپتىڭ اراسىنان:
- جۇمەكە، قيىن بولدى-اۋ؟ – دەدى ديماش،
تانىتىپ دوستىق پەيىل جانى اشىعان.
- قازاققا ەندى جارىق كۇن تۋعانشا،
زامانا بەرەدى ءالى سىرتىن قانشا.
ەل امان بولسىن، – دەدى، – تۇك ەتپەيدى،
بىرىگىپ كۇرەسەيىك مۇمكىن بولسا؟..
سوعاتىن تۇتقيىلدان دولى قۇيىن،
بيلىكتىڭ ەسىگى تار، جولى قيىن.
جىميىپ، بولار-بولماس باسىن يزەپ،
قوناەۆ قومداپ قويدى كەڭ يىعىن.
بيىكتەن كورىنە الماي ەل ويلاعان،
كوپ جىگىت ارت جاعىنا قارايلاعان.
اركىمنىڭ ءوز بەينەسى كورىنىپ تۇر،
جارقىراپ ۋاقىت دەگەن شاراينادان.
ويلايدى كەم بولام دەپ پەندە كىمنەن،
تالايلار حالقىن ساتىپ توردە جۇرگەن.
بيلىكتەن، بايلىقتان دا قايىر تاپپاي،
كەبىنمەن ەكى شارشى كورگە كىرگەن...
IV
تالاۋعا ءتۇستى قانشا سايىن دالا،
مويىندا، شىندىق وسى، مويىنداما.
تىشقانعا تىپىر ەتسە ءولىم جاقىن،
كەرەگى توق مىسىققا ويىن عانا.
قالايشا وتىراسىڭ ۋايىم جەمەي،
ەڭىرەپ ەلىم دەمەي، جەرىم دەمەي.
شاباقتاي شىرىلداتىپ جۇتىپ جاتسا،
جالماۋىز يمپەريا جايىن كومەي.
قوزعاسام قازتۋعاننان بەرى قاراي،
كەشپەپتى تىرشىلىكتى ەلىم وڭاي.
ەدىلدى، ەسىلدى الدى، ەرتىستى الدى،
كوز تىگىپ قىزىققاندار جەرىمە باي.
قىلىشىن قاھارلانسا قانعا مالار،
جەر ءۇشىن جانىن بەرگەن سان بابالار.
ايىرىلىپ اتا-جۇرتتان قاڭعىپ ولسەڭ،
باسىڭا قارقىلداعان قارعا قونار.
قۇدايدىڭ جايعان بايتاق كىلەمىندەي،
توسىندە كەڭ دالانىڭ تۇلەدىم عوي.
مەنىڭ دە جۇرەگىمە سالماق ءتۇستى،
كەك قىسقان جۇمابەكتىڭ جۇرەگىندەي.
ءومىردىڭ بوساعاسىن اتتاعاسىن،
جىلايسىڭ، قايعىراسىڭ، شاتتاناسىڭ.
سۇمدىعىن ىشكە بۇككەن سول قوعامنىڭ،
كوردىك قوي ءبىز دە كەشە شەت جاعاسىن.
تەبىنىپ قارا تۇنەك بۇلتى كوكتەن،
ساياسات تالايلاردى سىلكىپ وتكەن.
ايتقانداي اباي اتام قايران قازاق،
نە قىلسىن ءوز قولىنان ىرقى كەتكەن؟
ەل ءۇشىن وتقا تۇسەر، وققا بارار،
تۇبىندە قازاق ءوزى جوقتاپ الار.
قازانداي قاينايدى ءىشى جۇمابەكتىڭ،
كەز ەمەس حان كەنەدەي اتقا قونار.
اڭسادى ارىستاردى وتكەن كەشە،
ازامات ازامات پا كەكتەنبەسە؟
قوعامنىڭ ءتۇرى مىناۋ موينىن سوزىپ،
قۇزعىنداي قىلقىلداعان ەت كورمەسە.
ىزىنەن قان سورعالار الىسقاننىڭ،
سۇيەگى قايدا قالدى ارىستاردىڭ؟
توبىمەن ءتۇستى بارىپ ازۋىنا،
اقىرعان رەسەيدەي ارىستاننىڭ.
اشىلدى سۇم جالعاننىڭ جايلاپ سىرى،
تۇگەندەر وپات بولعان قاي جاقسىنى؟
اياعىن ۇزەڭگىگە ىلىندىرمەي،
تاعدىرى تارپاڭ اتتاي ويناقشىدى.
V
بەلگىلى بيىگىنەن كىم قۇلاتتى،
تومەنگە تاشەنەۆتى قۇلدىراتتى.
بايگەگە باسىن تىككەن باتىر ۇلدى،
پالەدەن ساقتا قۇداي مىڭ ءبىر اتتى!
جاينايدى جاقسىلارمەن ەلدىڭ كۇنى،
سونبەيدى حالقىن سۇيگەن ەردىڭ نۇرى.
بۇيرىقتى ءۇنسىز عانا قابىل الدى،
ەمەس پە ءمانساپ دەگەن قولدىڭ كىرى.
ساياسات سايقالداندى، سۇرقايلاندى،
«بۇل قالاي بولعانى؟» دەپ جۇرت ويلاندى.
كەشەگى ءوزى وسىرگەن كەيبىرەۋلەر،
سىزدانىپ، سۇرعىلتتانىپ، سىرت اينالدى.
تارايىپ تىرلىگىنىڭ كەرەگەسى،
سويقاننىڭ سۋىرىلدى سەلەبەسى1.
قۇلاننىڭ قۇلاعىندا قۇدىقتاعى،
قۇرباقا ويناق سالار دەگەن وسى.
قاراسام بەرىگە دە، ارىعا دا،
جاي كۇندە ءبارى باتىر، ءبارى دانا.
يىققا تۇسكەن زىلدەي اۋىرلىقتى،
جىگىتتىڭ كوتەرەدى نارى عانا.
- سەلەبە – سەمسەر سياقتى ۇشكىر قارۋ.
زاماندا كوممۋنيستىك كوگەندەگى،
ايتۋلى ازاماتتار نە كورمەدى؟
مىڭق ەتپەس اتان تۇيە سەكىلدەنىپ،
قىزمەتكە كەتە باردى تومەندەگى.
قيانات بولماي تۇرماس قوعام باردا،
از ەمەس تونالعان دا، جوعالعان دا.
وتىرۋ جوعارىدا مىندەت ەمەس،
جۇرتىنا قىزمەت ەتەم دەگەن جانعا.
بولارىن تاعدىرىنىڭ قاندايلىعىن،
انىقتاپ الدىن-الا بولجايدى كىم؟
بىلگەنگە تومەندە دە تولىپ جاتىر،
حالقىنىڭ كوتەرگەندەر تاۋداي جۇگىن.
VI
اماندا اتامەكەن – باي دالاسى،
قازاقتىڭ تارلىق كورگەن قاي بالاسى؟
تەكتى ەكەن اكەسى دە – تاشمۇحامبەت،
تاشەن دەپ اتاپ كەتكەن اينالاسى.
جابىلسا ءبىر ەستىگە مىڭ قۇتىرعان،
قاتەردەن تۋرا كەلگەن كىم قۇتىلعان؟
ەسىمى گۇلسىم ەكەن شەشەسىنىڭ،
جۇرەكتى، جولبارىستاي ۇلدى تۋعان.
كىمنىڭ كىم ەكەندىگىن ەل بىلەدى،
قايتپايتىن قايسار دەيدى ەردىڭ ەرى.
تاي كۇنگى تۇرپاتىنان تانىلىپتى،
قاناتتى حاس تۇلپاردىڭ بەلگىلەرى.
تۋىپتى سارىارقادا سالقىن بەلدە،
كەڭ اشىپ ومىراۋىن ەركىن جەلگە.
تالاپتىڭ تۇلپارىنا ەرتە مىنگەن،
قاراتپاي ءۇمىت كۇتكەن حالقىن جەرگە.
ەرجەتكەن كەلەشەگىن ويلاپ جاستان،
الاڭداپ وت باسىنا اينالماستان.
كەمەدەي تولقىن جارىپ ورگە جۇزگەن،
توسىلىپ، تاس قازىققا بايلانباستان.
ەز بولسا، ەسكە الادى ەل نەسىنە،
قۇدايدىڭ كىم تالاسار بەرمەسىنە؟
جۇرتىنىڭ مۇڭ مەن زارىن جىرشى دالا
قۇيىپتى قۇيتتايىنان زەردەسىنە.
تىرشىلىك بابالاردان قالعان تالاق،
ءبىر عاسىر ءبىر عاسىردان العان ساباق.
ساناسىن اتقان تاڭداي ەرتە وياتقان،
اندەرى ءيمانجۇسىپ، بالۋانشولاق.
بىلسە دە كوككە بيىك شارىقتارىن،
ەسىنەن شىعارماعان حالىق بارىن.
قۇستار كەپ قۇلاعىنا سىبىرلاعان،
ابىلاي، كەنەسارى جورىقتارىن.
كورگەندەر دەيدى جارقىن كەلەشگى،
جىگىتتىڭ تورگە شىققان تورەسى ەدى.
ەزىلىپ ەل دەگەندە ەت جۇرەگى،
ءۇزىلىپ تۇراتۇعىن ەمەشەگى.
بەسىگىن بايتاق دالا تەربەگەن ەر،
بويداعى بار اسىلىن ەلگە بەرەر.
قىران قۇس تورعا ءتۇسىپ قۇسالانعان،
ولسە دە بوستاندىققا شولدەپ ولەر...
ءVIى
ازۋلى، العان بەتتەن تارتىنباعان،
الماستاي ءسوز سويلەسە جارقىلداعان.
ءسوزى مەن ءىسى بىردەي ازاماتتى،
ارقاشان اعا تۇتىپ ەل تىڭداعان.
بيلىكتە تومەندەگەن، اسپانداعان،
قازاق جوق جۇمابەكتى ەسكە الماعان.
الدىندا ازىرەيىل تۇرسا-داعى،
ايتارىن بەتىنە ايتقان – جاسقانباعان.
ماقساتى، مۇراتى دا ايقىن ادام،
جولىنان اقيقاتتىڭ تايقىماعان.
بارىنشا وت پەن سۋعا سالدى ونى دا،
زىميان، تاس ماڭدايى تايقى زامان.
بيلىكتىڭ سالقىن ءتورىن سايالاماي،
كۇرەسكەن، ارپالىسقان جان اياماي.
ءوز حالقىن جان-تانىمەن سۇيە بىلگەن،
جاقسىنى جۇرت تۇرا ما ايالاماي؟
باستايدى اقيقاتقا جۇرت اڭىزى،
وشپەيدى وزا شاپقان تۇلپار ءىزى.
تايقىماي ار جولىنان جۇمابەكتەي،
ۇلتىنا ادال بولۋ – ۇل پارىزى!
ەڭكەيىپ ەسىگىنەن جىلاپ كىرگەن،
ارقاشان ەل مۇڭىنا قۇلاق تۇرگەن.
ۇلتىنا قىزمەت ەتكەن اياۋلىعا،
قامقورلىق كورسەتىپتى قۇلاپ بىردەن.
بولسا دا بىرەۋلەردىڭ قىزعانىشى،
ويعانداي تاسقا تاڭبا قىلعان ءىسى.
حالقىنىڭ كەلەشەگى قامىقتىرعان،
وسقىلاپ ەت جۇرەگىن ءتىل نامىسى.
تۇرعانمەن اسپان توگىپ نۇر شۇعىلا،
تاعدىردىڭ ۇرىندىق سان قىرسىعىنا.
سول تۇستا جۇمابەكتەي جىگىت بار ما،
ۇلتىنىڭ جاماۋ بولعان جىرتىعىنا؟!
جاقسىنىڭ جانى بار ما ەلدەن ايار،
قاناتىن الىپ قىران كەڭگە جايار.
بولدى دەپ مەيىرىمدى دە، قايىرىمدى دا،
كورگەندەر ىشكەن اسىن جەرگە قويار.
اساۋدىڭ قۇيرىق-جالىن كۇزەگەندەي،
ول كۇندە زاماندى كىم تۇزەگەندەي؟
ايتايىن ەرلىگىنىڭ ءبىر-ەكەۋىن،
مونشاقتاي ءبارىن جىپكە تىزە بەرمەي.
تالايدى توسىن كەلىپ وكىندىرگەن،
سۇم اجال رۇقسات سۇراپ جاتىر كىمنەن؟
مەرت بوپتى اقتوبەلىك ءالي قارتتىڭ،
بالاسى الماتىدا وقىپ جۇرگەن.
قاقىراپ كوكىرەگى سوندا قاتتى،
ءاليدىڭ كوزدەن جاسى سورعالاپتى.
ءمايىتتى جەتكىزە الماي اقتوبەگە،
قولىنىڭ قىسقالىعى جانعا باتتى.
تىزگىنىن قاسىرەتكە بەرگەن عارىپ،
جاعالاپ سان ەسىكتى كورگەن قاعىپ.
قاسقانىڭ سەلت ەتپەپتى بىردە-ءبىرى،
سىرەسىپ ورىن العان توردەن بارىپ.
مىنانىڭ بەزدى مە دەپ ءبارى يماننان،
الدىنا تاشەنەۆتىڭ ءالي بارعان.
جارقىراپ سالا بەرگەن كەڭ اشىلىپ،
قۋىقتاي قۋسىرىلعان ءپاني جالعان.
كەلگەن سوڭ ارقا تۇتىپ، سەنىم ارتىپ،
جىلاتىپ قايتارادى ونى قايتىپ؟
بەرىپتى ءمىنىپ جۇرگەن سامولەتىن،
قايعىلى قارياعا كوڭىل ايتىپ.
بيلىكتىڭ وتىرمىن دەپ بيىگىندە،
كەيبىرەۋ مۇرنىن كوككە شۇيىرۋدە.
ءبولىسىپ كوتەرۋگە جۇرەك كەرەك،
حالىقتىڭ قايعىسىن دا، كۇيىگىن دە.
تورىنە شىعارمايدى كۇندە جالعان،
تۇگەسكەن تىرشىلىكتە كىمنەن ارمان؟
ەكى ەلدىڭ باسشىلارى كەزدەسكەندە،
پەكينگە حرۋششەۆپەن بىرگە بارعان.
قاناتىن قاققانمەنەن نۇرلى اسپاندا،
قۇس بىتكەن جەرگە تۇسەر ءتۇن باسقاندا.
شىن كورشى بولعانمەنەن شەكارالاس،
ساياسات جۇرگەن جەردە شىن دوس بار ما؟
قۋلىقتىڭ ءار تال شاشىن ساناپ ورگەن،
قىتايلار تاۋ تۇرعىزار قارا جەلدەن.
ماركستەن قايتا-قايتا مىسال ايتىپ،
سىرعىتىپ، سىلدىر سوزگە سالا بەرگەن.
تاشەنەۆ بۇعان قاتتى شامدانىپتى،
ساڭق ەتىپ، تىنىشتىقتى قاق جارىپتى.
ء«بىز وسى، قايدا كەلىپ وتىرمىز؟» - دەپ،
شيرىعىپ، ءسوز تىزگىنىن قولعا الىپتى.
شەشەنگە ءشۇيىلىپتى: «تىڭداڭىز!» - دەپ –
ۋاقىتتى ءراسۋا قىلماڭىز؟ -دەپ، –
نەگىزگى ماسەلەگە كوشىڭىزدەر،
وقۋعا كەلگەمىز جوق مۇندا ءبىز!» -دەپ.
سوزىنە جۇمابەكتىڭ ءتىلىپ وتكەن،
ءسۇيسىنىپ نيكيتا دا جىمىڭ ەتكەن.
قاتەرلى – كوسەمدەردىڭ الدىن وراۋ،
وزدەرىن كەم كورمەيتىن قۇدىرەتتەن.
نوسەردە جارقىلداماس جاسىن بەكەر،
اسىلدار بايقاماساڭ قاسىڭدا وتەر.
كىم مۇنداي تاۋەكەلگە بارا الادى،
تۇقىمىڭ تۇزداي قۇرىپ، باسىڭ كەتەر.
اسپانداپ قونعان جىگىت باسىنا باق،
جايناسا نۇرى كوپكە شاشىراماق.
ءبىرىن ايت، ءبارىن ايت تا ەسىل ەردىڭ،
كورىنەر كىم ەكەنى وسىدان-اق!..
VIII
الدىڭعى جولىن قۋىپ ارىستاردىڭ،
جەر ءۇشىن ەستەن كەتپەس الىسقان كۇن.
سارى ايۋ سەسكەندى دە تارتتى اياعىن،
سۇسىنان ايبات شەككەن ارىستاننىڭ.
قيانات قاي زاماندا توقتاماعان،
ەل مە ەكەن ءوز ارىسىن جوقتاماعان؟
كەز كەلسە وتىز جەتى قىرعىنىنا،
تاشەنەۆ قالماس ەدى وقتان امان.
قاراسا دۇنيەنىڭ بەتى بەرى،
حالىقتىڭ ورىندالماس نە تىلەگى!..
قاناتىن قىرىققانمەنەن قىرانداردىڭ،
تەبىندەپ قاۋىرسىنى جەتىلەدى.
قاھارمان كەرەك ەتپەس اراشانى،
جاقسىعا قۇداي ءوزى جول اشادى.
وڭتۇستىك حان كوتەرىپ كۇتىپ الدى،
ءتىرىلىپ كەلگەندەي ءبىر كەنەسارى.
كۇرەستەن قايدا جۇرسە تايىنبادى،
بار قازاق جۇمابەكتى مويىندادى.
ەلى مەن جەرىن قورعاپ تابان توزىپ،
تۇك ەمەس وكشەسىنىڭ ويىلعانى.
بەدەلى بۇلتتى جارعان شىڭ باسىنداي،
ابىروي بۇيىرادى كىمگە وسىنداي؟
ىشىندە قالىڭ كوپتىڭ ءجۇردى ەرەكشە،
ارقاردىڭ تاۋدان تۇسكەن قۇلجاسىنداي.
جالعاننىڭ سىرىن ءبىلدى، ءتۇبىن كوردى،
سۇمدارعا حالقىن ساتقان قىرىن كەلدى.
سىيلادى بىرگە تۋعان باۋىرىنداي،
الدىنا اقيقاتتىڭ جۇگىنگەندى.
جاماندار جولداستىققا جارامايدى،
قۇزعىندى قارعا عانا ساعالايدى.
قىراندى قىران تانىپ كوك اسپاندا،
باتىردى باتىر عانا باعالايدى.
انىقتاپ ءالى تۇگەل بولعامىز جوق،
تالىقپاس تارلانداردان قالعان ءىز كوپ.
جابىرقاپ جان باۋىرىم ءجۇر مە ەكەن دەپ،
سوڭىنان مومىشۇلى بارعان ىزدەپ.
سىرلاسقان ەكى باتىر وڭاشادا،
باتىردى باتىر كۇتپەي جاراسا ما؟!
ءباھادۇر بابالارعا تارتىپ تۋعان،
شىركىن-اي، وسىلاردان ەر اسا ما؟!
اينالعان ۇلى ەرلىكتىڭ قۇدىرەتىنە،
كەلەدى باۋىرجاننىڭ كىم بەتىنە؟
ريزالىق ءبىلدىرىپتى ىنىسىنە،
حالقىنىڭ يە بولعان قۇرمەتىنە.
كوپشىلىك جۇمابەككە ۇيىرىلگەن،
الدىنا اقساقالدار ءجيى كىرگەن:
«تۇسسەڭ دە، - دەپتى باۋكەڭ، - ءمانسابىڭنان،
تۇسپەپسىڭ ازاماتتىق بيىگىڭنەن!».
ەلدىكتىڭ بالتا شاپساڭ كىندىگىنە،
شالقىعان زار بولاسىڭ بۇل كۇنىڭە.
قازاقتى سىرتتان كەلىپ جاۋ الا ما،
تىلەكشى بولسا ءبارى ءبىر-بىرىنە.
ءتاڭىرى جۇرتقا شۋاق شاشقان جانعا،
جەردەن دە نۇر سىيلايدى، اسپاننان دا.
مولتىلدەپ جانارىڭا جاس كەلەدى،
باۋكەڭ مەن جۇمابەكتى ەسكە العاندا.
توقتاماي جىلدار جىلجىپ، سىرعانار كۇن،
ءومىرى كەيىنگىگە ۇلگى ولاردىڭ.
ەڭسەسى بيىك بولسا، ەل دە بيىك،
ۇلتىنا ۇستىن بولعان تۇلعالاردىڭ.
ولمەستەي كورىنگەندەر كەشە مىقتى،
جامباسقا قارا جەردى توسەنىپتى.
ۇمىتا باستاسا دا اققان جىلدار،
وڭتۇستىك ۇمىتقان جوق تاشەنەۆتى.
جەلكەلەپ ارسىز بيلىك شىنجىر بالاق،
المادى جەرىمىزدى كىم جىرمالاپ.
وزبەك تە، تۇركىمەن دە اۋىز سالدى،
قويداي عىپ قاسقىر تارتقان شىن جۇلمالاپ.
ءوز ەركىڭ بولماعان سوڭ ءوز باسىڭدا،
قاينايدى اشۋ-ىزاڭ كوز جاسىڭدا.
قايراتتى قالىڭ شاشىڭ تىك تۇرسا دا،
قۇنىڭ جوق كوك تيىندىق تاز قاسىندا.
بەلگىلى شاباق قانداي، جايىن قانداي،
كۇن قايدا جاۋدىڭ بەتىن قايىرعانداي.
وزبەكتە كەتتى قانشا قازاق جەرى،
بالاسىن اناسىنان ايىرعانداي.
قۇلدىراپ جان داۋسى قۇلدىنداعى،
تاشەنەۆ تاعى جالعىز شىرىلدادى.
بىراق تا ءوز دەگەنىن ىستەپ باققان،
توڭ مويىن، تاسىر بيلىك بۇرىلمادى.
سوزىنە تۇرمەسە دە زامان قۇلاق،
جابىرقاپ، جاسىمادى وعان بىراق.
قالىڭ ەل امان بولسىن دەدى ىشىنەن،
كوپ بولسا قاتىن-بالا قالار جىلاپ...
قازاقتىڭ جوق دەسەك تە شىن دۇشپانى،
بۇيىرلەپ جان-جاعىنان كىم قىسپادى؟
ايىرىلعان ۇلان-اسىر سول ايماقتان،
قايتقانى – ۇلتاراقتاي ءبىر پۇشپاعى.
سۇعاناق كوزىن ساتپاي وتىرا ما،
ازۋىن باسىنباسا باتىرا ما؟
كوپ جەرىن الىپ قالدى كەڭ دالانىڭ،
ايتەۋىر قايتتى دەگەن اتى عانا.
جولىڭنان ادال ءجۇرىپ جاڭىلساڭ دا،
حالقىڭا قىزمەت ەت نە قىلساڭ دا.
تۇگەندەپ قايتىپ السا كەتكەن جەردى،
كىم قاقتى قوناەۆتىڭ قولىن سوندا؟
بۇيىرماس اشىق ايتساق ەل ايىپقا،
سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولايىق تا.
اۋليە تۇتقانمەنەن اينالاسى،
حالىقتىڭ وكپەسى كوپ قوناەۆقا.
وتىرىك ورگە باسىپ ورىستەمەس،
كوپشىلىك تۋرا ءسوزدى تەرىس دەمەس.
ەڭبەگىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى،
پەندە عوي بىراق ول دا پەرىشتە ەمەس.
جەر كەتتى، ەل دە كەتتى زار ەڭىرەپ،
سول ءۇشىن سىزداماسىن نەگە جۇرەك؟!
ءتورت بولىپ ەكى كوزى كۇتىپ وتىر،
ەر تۋسا، ەلىن سۇراپ كەلەدى دەپ.
جۇگىرگەن جەتكىنشەگى جەر تانىماي،
شاشىلىپ جاتىر ءالى ەل تارىداي.
باتىرلار كورىنبەي تۇر باياعىداي،
قايىرسىز كوبەيگەلى قالتالى باي.
ۇلتىڭا سۇيىنبەسەڭ، كۇيىنبەسەڭ،
قالايشا دەيسىڭ ەردىڭ كۇيىن كەشەم؟
جامىلىپ التىن كورپە كىمگە كەرەك،
باقىتقا بولەنگەنىڭ ۇيىڭدە سەن؟
ۇشى ۇزىن زامانانىڭ قۇرىعىنىڭ،
جۇمابەك سەزگەن مۇنى كۇنى بۇرىن.
تىرلىكتە تەرىس قادام باسقانداردىڭ،
بالشىعى جۋىلمايدى جۇلىعىنىڭ.
تالايلار تازارتا الماي بىلعانىشىن،
وكىنگەن اناسىنان تۋعانى ءۇشىن.
الدىڭنان شىعادى ەرتەڭ ايداي بولىپ،
اڭداماي پەندەلىكپەن قىلعان ءىسىڭ.
كيەسىن قادىر تۇتىپ ەل مەن جەردىڭ،
ۇلت ءۇشىن ارمانى جوق ولگەندەردىڭ.
اۋزىنان كوپ ەستىدىم وسى ءسوزدى،
ەرلىگىن تاشەنەۆتىڭ كورگەندەردىڭ.
حالىقتىڭ قاسىرەتتى تولعايدى ءىشى،
قيادى جاتقا جەرىن قانداي كىسى؟
جەر ءۇشىن جان بەرىسكەن، جان الىسقان،
ەجەلدەن جەر قايعىسى – ەل قايعىسى.
كەڭ دالا، اسقار تاۋدىڭ قورعانى بوپ،
قان كەشىپ، ءبىزدىڭ قازاق سورلادى كوپ.
قۇلداساق الىمساقتان بەرى قاراي،
توقىمداي جەر ساتقاننىڭ وڭعانى جوق.
اتادى جەر ساتقاندى جەر كيەسى،
قالىڭ ەل اتاجۇرتتىڭ ماڭگى يەسى!
تاعزىم ەت، تۋعان جەردىڭ توپىراعىن ءسۇي،
بولساڭ دا ادامزاتتىڭ اۋليەسى!
تۋعان جەر جۇپار اتقان جورگەگىڭ بوپ،
جىلاساڭ سۋسىن بەرگەن شولدەدىم دەپ.
ۇل بولىپ جارالعان سوڭ بورىك كيگەن،
قورعاماق ەل مەن جەردى – ەرگە مىندەت!
جەر ءۇشىن باسىن تىككەن تاۋەكەلگە،
كەزىندە تاشەنەۆتەن ەر وتەر مە؟
بولعاندار باسەكەلەس ونىمەن،
تۇسەدى بوستان بوسقا قارا تەرگە...
جۇمابەك جاساپ كەتكەن ۇلى ەڭبەكتىڭ،
شىعادى باس-اياعىن تۇگەندەپ كىم؟
كۇرمەۋگە كەلمەي جاتقان قىسقا ءجىپتىڭ
ۇشىنا شىلبىر جالعاپ جىبەرمەكپىن.
ىسىنەن تانىلادى ەر مىنەزى،
ايقىنداپ ايتاتۇعىن كەلدى كەزى.
زورلىقتىڭ قاندى كوزى قادالعاندا،
سەسكەنبەي قارسى اتىلدى جالعىز ءوزى.
جارقىلداپ ۇقساماسا اق الماسقا،
اياۋلى اتاجۇرتى تونالماس پا؟!
قان تامعان قىلىشىنان سول زاماندا،
كىم باردى بۇل ەرلىككە ودان باسقا؟
باس باعىپ، بۇعا بەرسەڭ ءسىرا، قازاق،
الدىڭنان قايدا بارساڭ شىعادى ازاپ.
ءۇن قوسار ەسىل ەرگە اتتەڭ سوندا،
نەلىكتەن شىقپادى ەكەن ءبىر ازامات؟
قاراساق ولىمىزگە، تىرىمىزگە،
وسى ادەت جەتكەن ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە.
قونبايدى باقىت قۇسى باسىمىزعا،
ءبىرىمىز تىرەك بولماي بىرىمىزگە.
بولماسا قالىڭ قازاق الا-قۇلا،
تەپكىگە تۇسەر مە ەدى دالا مىنا؟
قورجىندا حان كەنەنىڭ باسى كەتىپ،
سۇيەگى ايدالادا قالادى ما؟
قايران ەر قىسقا ومىرگە بولدى قوناق،
نە پايدا ايتقانمەنەن ەندى ماداق؟
قالدىردىق ءبىز دە جالعىز تاشەنەۆتى،
جاۋىزعا جۇلمالاتىپ قاندى بالاق.
بيلىكتىڭ بەلگىلى عوي سىرى ماڭگى،
ولگەنشە قۋعىندادى-قىرىنا الدى.
حالىقتىڭ جانى اشىدى ىشتەن تىنىپ،
تاسادا الدە كىمنىڭ قىبى قاندى.
وكسىگەن وكىنىشتىڭ ۋىن ۇرتتاپ،
قايعىسىن كەشەگىنىڭ كىم ۇمىتپاق؟
قازاقتىڭ قانعا سىڭگەن ادەتى عوي،
جاتاتىن جىعىلعانىن جۇدىرىقتاپ.
كوز جەتپەي بۇل جالعاننىڭ تۇبىنە شىن،
ەرىكسىز تۇڭعيىققا ۇڭىلەسىڭ.
زىميان، قارا جۇرەك پەندەلەردىڭ
كەلبەتىن تانىعاندا تۇڭىلەسىڭ.
مۇسىركەپ ءتىرى جاندى اياعان با،
اركىمدى ءوز ورنىنا قويادى اللا!
قۇسادان جۇمابەكتىڭ جانى كۇيگەن،
سوڭىنا ءومىرىنىڭ تاياعاندا.
دۇنيە كورىنگەنمەن كوڭىلگە باي،
ويپىر-اي، قۇبىلادى ءومىر قالاي؟
ءبىر كەزدە ءوزى وتىرعان كابينەتتەر،
ەسىگىن تارس جاۋىپتى قابىلداماي...
سەيىلتەر زامان قايدا وي تۇنەگىن،
ادامنىڭ بەرگەن ءتاڭىر قاي تىلەگىن؟
جارىسا ءمانساپ قۋعان جاندايشاپتار،
تاپتاعان ار-نامىسىن ءسويتىپ ونىڭ.
قايتەمىز ايعاي سالىپ جىرتىپ وڭەش،
شىندىقتى، ادالدىقتى كىم تىلەمەس؟
حالىقتان جاسىرعانمەن كوپ نارسەنى،
تاريحتان بۇگىپ قالۋ مۇمكىن ەمەس.
جارقىراپ كۇن شىعادى، اي تۋادى،
بولادى كۇڭگىرت دۇنيە ايقىن ءالى.
جاسالعان جۇمابەككە قياناتتار،
اۋزىمەن اقيقاتتىڭ ايتىلادى.
كىم ءۇشىن وت پەن سۋعا ءتۇسىپ ەدى،
كىم ونىڭ قاسىرەتىن تۇسىنەدى؟
قيانات جۇمابەكتىڭ جانىن قىسقان،
قازاققا كورسەتىلگەن قىسىم ەدى...
كەلەتىن زارىقپاي-اق كۇندى كۇتىپ،
ەرىتەر تاعدىر مۇزىن كىم ءجىبىتىپ؟
تۇسكەندەر قۇلعاناداي قىر سوڭىنا،
اقىرى ەسىل ەردى تىندى جۇتىپ...
ءىح
ماڭگىلىك ورىن تەپتى شىمقالادان،
شىرىلداپ قازاق ءۇشىن تۋعان ادام.
كوكجالداي ءۇن شىعارماي كوز جۇمىپتى،
قاسارىپ تىستىلەرگە جۇلمالاعان.
تۇسسە دە يمپەريا تەپكىسىنە،
جاسىرىپ جان ازابىن كەتتى ىشىنە.
تاپسىرىپ اتاجۇرتىن ارتىنداعى،
الاشتىڭ ادال تۋعان تەكتىسىنە.
ءبىرتۋار ونداي قازاق بۇل ومىرگە،
قايمىقپاي قارسى شاپقان «كرەملگە»!
بەينەتى وزىمەنەن بىرگە كەتتى،
بەينەسى قالدى ەلىنىڭ جۇرەگىندە!
ءباھادۇر بابالاردىڭ جولىن جالعاپ،
ول كەتتى ۇلان بايتاق جەرىن قورعاپ.
ۇلتىنا تىرەك بولعان ۇلانداردىڭ
تىلەگى ارقاشاندا ورىندالماق.
ىقتىرىپ الاسۇرعان كوكسوققاندى،
جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالدى.
ايباتتى ارىستانداي ازاماتىن،
كەڭ دالا كۇرسىنەدى جوقتاپ ماڭگى!
رازى اتامەكەن باتىر ۇلعا،
ديۋدى جەڭىپ شىققان اقىرىندا.
كەتكەندە التى وبلىس قايتەر ەدىك،
الپاۋىت رەسەيدىڭ تاقىمىندا؟
تۇسكەندە تار كەزەڭدە ەرەگەسكە،
قورعايتىن تۋعان ەلىن ەر ەمەس پە؟!
سارىارقا ساعىم ويناپ شالقىپ جاتقان،
كۇن سايىن تاشەنەۆتى سالادى ەسكە!
تاريحي كۋا بولىپ ەرلىگىنە،
اعىتتىق جىر تيەگىن ەندى، مىنە.
ۇلەسى قوسىپ كەتكەن ۇشان-تەڭىز،
حالقىنىڭ مىزعىمايتىن ەلدىگىنە!
قيانات قاراڭعىعا جاسىرىندى،
ەل ءۇشىن ولگەن ەردىڭ باسى قۇندى.
جانارى جۇمىلعانشا قايران ساباز،
ىشىنەن تىندى كوكسەپ وسى كۇندى!
قيۋىن كەلتىرۋگە ءتاڭىر ەپتى،
مۇراتقا ول جەتپەگەن ەلى جەتتى.
رۋحى رازى بوپ جاتقان شىعار،
تۇگەندەپ ءتورت قۇبىلا – توڭىرەكتى!
وتكىزگەن ەلەگىنەن سان سۇزگىنىڭ،
كورگەنبىز ساياساتتىڭ ارسىزدىعىن.
ويناتقان اڭگىرتاياق توبەمىزدە،
وزىنە بەرمەي ەلدىڭ ءوز تىزگىنىن.
تۇرعاندا ارمان گۇلدەپ، ءۇمىت كوكتەپ،
تەكتىنىڭ قيسىنى جوق قۇرىپ كەتپەك.
قيسايماي اۋزى-مۇرنى كىم ايتادى،
«قازاقتا كوش باستايتىن جىگىت جوق» دەپ؟
جاراسقان تال بەسىگى كەڭ دالاعا،
باقىتتىڭ قۇسى قانشا قوندى اناعا.
اماندا اسىل كىندىك، التىن قۇرساق،
كوشەلى ۇل تۋمايتىن ەل بولا ما؟
دۇنيە توڭكەرىلەر تولقىنداسا،
كىم تۋدى ابىلايدى ەل تۋماسا؟
بۋاز بۇلت بۋىرقانىپ بۋسانادى،
نايزاعاي جاسىن اتىپ جارقىلداسا.
ەزدەردى ەشكىم جوقتاپ سۇرامايدى،
ەرلەردىڭ تىككەن تۋى قۇلامايدى.
دالانىڭ دارا بىتكەن دانىشپانى،
كىم تۋدى قازاق تۋماي ۇلى ابايدى؟!
تەرەڭنەن ءسوز شىقپايدى تولعانباسا،
ءبىر اسىل ءبىر اسىلعا جالعانباسا.
الاشتىڭ ارماندا وتكەن ارداگەرى،
ءاليحان قايدان تۋدى ەل بولماسا؟!
وتكەردىك ۇدەي سوققان داۋىلداردى،
ارقالار ەردىڭ جۇگى اۋىر ماڭگى...
ايتايىن قايسى ءبىرىن ارىستاردىڭ،
كىم تۋدى قازاق تۋماي باۋىرجاندى؟!
القىنباي ورگە سۇيرەر كوشىن انىق،
بۇل قازاق ۇل تۋماسا نەسى حالىق؟
كارتاسىن قازاقستان كورگەن سايىن،
تولعانام تاشەنەۆتى ەسىمە الىپ...
كۇندەرگە كوز جىبەرسەم الىس قالعان،
اقمولا اركىمدەرگە قونىس بولعان.
تاۋەلسىز استاناعا تاڭىرقايدى،
كەشەگى قايران دالا جانىشتالعان.
كەزىندە سەلت ەتپەگەن مىنا كوپكە،
كەۋدەڭە زاپىران بوپ تۇنادى وكپە.
دالاسىن كەسكىلەتپەي قورعاپ قالعان،
قارىزدار بۇكىل قازاق جۇمابەككە!
جەر ءۇشىن ۇيقىسىز تاڭ اتىردى ەلىم،
ۇرپاققا ۇلگى ەتەيىك باتىر جولىن.
ءوزى امان الىپ قالعان التى بىردەي
وبلىستا ءبىر اۋدان جوق اتىندا ونىڭ...
وتكەننىڭ بۇگىنگە دە قاتىسى بار،
ەرلەردىڭ ەلىن سۇيگەن اتى شىعار.
قاسقايىپ استانانىڭ قاق تورىندە،
تۇرۋعا ەسكەرتكىشى قاقىسى بار!
قۇلاسا قىزمەتىنەن كۇنى باتىپ،
اتى وشەر تالايلاردىڭ ءتىرى جاتىپ.
ءمانساپتىڭ قۇلى بولۋ – زور قاسىرەت،
ۇلتىنىڭ ۇلى بولۋ – ۇلى باقىت!
Abai.kz
