اڭگىمە

كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسقان قۇلازىعان جازىق اينا دالادا، قوس ات جەككەن شانامەن زۋلاپ، قالىڭ قاتقان قاردىڭ ۇستىمەن اتتاردى كۇرتىككە سۇرىندىرمەي، جولدى توتە تارتىپ، جۇيتكىتىپ كەلە جاتقان ۆەتەرينار ءسالىم كەشكىسىن سوعىسقا شىقىرتۋ الدى، ال بۇگىن تاڭ جارىعىندا جولعا شىقتى.

كوك ءشوپ توسەلگەن شانا ارتىندا قارا تۇلىپتارعا ورانىپ جاتقان جارى زاعيپا، بەس جاس پەن ۇشكە تولماعان ەكى قىزى، ەمشەكتەگى ۇلى نىعمەت. ويى تۇسكە دەيىن «قىزىل جول» كولحوزىنا، سول جەردەن دەمىن  الىپ، كەشكىسىن «قىزىل اقىراپ» كوحوزىنا امان - ەسەن جەتۋ، باس اياعى ۇزىندىعى جەتپىس شاقىرىم جول.

ءسالىم ارقاسىنان تۇرتكەن زاعيپاعا بۇرىلدى، قارا تون استىندا ۇلىن كەۋدەسىنە الىپ جاتقان ول باسىن  شىعارىپ توقتاۋىن سۇرادى:

-  بالانى ەمىزىپ الايىنشى.

-  ەمىز، ەمىز.

- جول الىس، بوران تۇرماسا بولدى.

- كوكە، نەگە توقتادىق،  – دەپ ۇيقىلى وياۋ، بەس جاسار ۇلكەن قىزى ۇلمەكەنى  داۋىس بەردى، قوڭىرشاسى ءتاتتى ۇيقىدا جاتىر.

تاڭەرتەڭنەن ء بىر مازالاماعان  جەتى ايلىق ۇلىن جول ۇستىندە ەمىزىپ العان زاعيپا كۇيەۋىنىڭ قوزعالا بەرۋىن مەڭزەدى.  

- «قىزىل اقىراپ» جولىنا شىعامىز، اللا قوسسا، جەتەرمىز، - دەپ جۇگەن دەلبەلەردى ىسقىرا تارتقان ءسالىم سيپالاي قامشىلاپ، اتتاردىڭ شابىسىن تەزدەتە ءتۇستى.

ەكى ايدان كەيىن ستالينگرادتىڭ باتىس سولتۇستىگى ءۇشىن بولعان اۋىر ۇرىستاردىڭ بىرىندە ءسالىم ءوزىنىڭ وققا ۇشاتىنىن، ال زاعيپا جيىرما ءۇش  جاسىندا جەسىر قالىپ، جاڭا عانا ەمىزگەن جالعىزىنا بۇكىل عۇمىرىن  ارنايتىنىن بىلگەن جوق، ال قازىر قوس ات جەگىلگەن شانا ولاردى دالامەن سىرعىتىپ، ءسالىمنىڭ تۋعان اۋىلى، بۇرىن كوكەسىنىڭ قىستاعى بولعان «قىزىل اقىراپ» كولحوزىنا الىپ بارا جاتتى.  

***

سوعىس تا جۇتتىڭ ءبىر ءتۇرى، ايىرماشىلىعى سول ادامنىڭ ءوز قولىمەن جاسالاتىن قاسىرەت. سوعىسىڭ  نە، جۇتىڭ  نە  بىردەي، ايىرماشىلىق جوق، اينالانىڭ ءبارى جۇتىلادى، ادامعا ەس جيعىزبايدى، جۇت جەتى اعايىندى دەمەي مە، ءبارى مايدان ءۇشىن، ءبارى سوعىس ءۇشىن، ادام دا، مال دا، استىق تا، ازىق تا، كيىم دە مايدان ءۇشىن. اۋىلدا قالعان كەمپىر -شال مەن ايەل، ەرلەرىنەن ايىرىلىپ، قارا جامىلىپ ۇلگەرگەن جەسىرلەر، قىرماندا، شوپتە، مال ارتىندا جۇرگەن قىز- كەلىنشەك، ولارعا ىلەسكەن بەلى قاتايىپ ۇلگەرمەگەن جاسوسپىرىمدەر. ولار ستالينگە سەنەدى، سوعىستىڭ  اياقتالارىنا سەنەدى.

ءسالىم سوعىس باستالعاننان بەرى كولحوزداردان شىقپادى، اۋدانداعى جيىرما سەگىز كولحوز مالىنىڭ  ساۋلىعىنا جاۋاپ بەرەتىن، ەكى ۆەتەريناردىڭ ءبىرى.

سوعىستا جۇمىس، كۇنى ءتۇنى بىتپەيتىن، مايدان ءۇشىن قايىرى جوق جۇمىس. بىلتىر قىس بويى ەت تاپسىرۋعا جاۋاپ بەردى، كولحوز مالىنىڭ جەم- ءشوبى مەن قىستان امان شىعۋى، تولدەۋى، سويىلعان مالدىڭ ەسەبى، كەلەسى جىل ءوسىمى، ءبارى  اقپارلانادى، ءبارى جوسپارلى، تالاپ سولاي. ءستاليننىڭ  بۇيرىعى قاتال، اركىم ءوز ورنىندا بولۋى كەرەك.

1942 جىلدىڭ كۇزگى مال ساناعى ءتول باسىنىڭ تومەندەگەنىن كورسەتتى،  مال باسى قىستان كوتەرەم شىقتى، شىعىن مالدا از بولمادى، كولحوز توراعالارى شىعىن مالدىڭ ەسەبىن ايتىپ اقتالعانىمەن ەشتەڭە شىقپادى، ونىڭ ۇستىنە «قىستان امان شىقپايتىن كوتەرەم، اۋرۋ مالدى كولحوز توراعالارى كەمپىر- شالى بار، بالالى –شاعالى ۇيلەرگە سويىپ ۇلەستىردى» دەگەن شاعىم بويىنشا نكۆد-ءىنىڭ تەرگەۋشىلەرى  كولحوزداردى تەكسەرىپ اۋرە سالدى، دەرەكتەر انىقتالمادى، قىلمىستىق ءىس قوزعالمادى، ەسەسىنە اۋداندىق پارتيا كوميتەتى ءبىر توپ كولحوز باسشىلارىنا قاتال سوگىس بەردى، سوگىس العانداردىڭ ىشىندە ءسالىم دە بار، كىناسى قىراعىلىق كورسەتپەگەنى، ناقاقتان ناقاق باسى شاتالىپ كەتە جازدادى، امان قالدى، ارتى جامان بولۋى  مۇمكىن ەدى، ءبىرىن ءبىرى بىلەتىن ەل بولعاسىن با، جوعارى جاققا جەتكىزبەدى، ەسى ءتۇزۋ، دۇرىس بىرەۋ توقتاتسا كەرەك، بۇل سوعىس ۋاقىتىندا جاۋدان قاشقانمەن، شەگىنگەنمەن، العى شەپتى تاستاعانمەن بىردەي، كوپ جىلعا قامالىپ، نە اتىلىپ كەتەتىن ءجاي. بۇكىل سوۆەت وداعىندا بەكىگەن ستاليندىك قاتال ءتارتىپ، ەشتەڭە  وزگەرگەن جوق، ىڭعايى كەلسە  ادامدى جازعىرۋ، كىنالاۋ، كوزىن قۇرتۋ. ء وزىن ۇستاي الماعان ءسالىم اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسىنا: «مەنى مايدانعا جىبەرىڭىز!» دەپ قولىن ءبىر سىلتەپ شىقتى.

 سودان كەلگەن بويدا كوكتەمنىڭ باسىندا باستالىپ، قازىلماي قالعان  قۇدىعىن  باس كوتەرمەي قازدى. ويى قۇدىقتا ەمەس، زاعيپا مەن بالالاردى اۋىلعا جەتكىزۋ.  

- كوتەرىل،سالقىن كوجەدەن جۇتشى، –دەگەن  جوعارىدان شىققان داۋىس ءبولىپ جىبەردى. قازىپ جاتقان قۇدىق جيەگىندە تومەن قاراپ، توستاقان تولى  كوجەسىن ۇستاپ تۇرعان زاعيپاعا قازىققا ەكى ورالىپ، قۇدىققا تۇسىرىلگەن  ارقان قاۋعالارعا تارتىلىپ اتىپ شىقتى.

- ءبارى تەك  مايدانعا، مۇنداعى حالىق قارىق بولىپ جۇرگەندەي، اينالا اش جالاڭاش ادامدار، ءتوزىمىم تاۋسىلدى، ەلدەن ۇيات.  ەندى باسىم بايلاۋلى ەمەس، اسكەري كوميسسارياتقا ءوتىنىش قالدىردىم، كۇت دەدى.

- ارتىنىڭ ءبىر قايىرى بولار،- دەگەن زاعيپا  كوپتەن كورمەگەن ەرىنىڭ يىعىنا باسىن قويىپ، ەركەلەپ جۇباتتى.

- پوۆەستكا كەلگەن كۇنى اۋىلعا اپارىپ تاستايمىن، سول جەردەن پانا ىزدەرسىڭدەر.       

ء سالىم سۋ شىققانشا قۇدىق قازدى، ەڭبەگىنە  قاراي قۇدىق تۇششى، اۋىز سۋعا تولى شىقتى، اۋدان باسى اۋىز سۋعا كەنەلدى. ءسالىم جۇمىسىنا قايتىپ، سوعىسقا شاقىرتۋ كۇتتى، قاراشانىڭ اياعىندا پوۆەستكا كەلدى.

***

باسىندا باي مەن كەدەيگە ءبولىپ، جەر دۇنيەنى قاق جارعان سوۆەت ەلىنىڭ ءپرينتسيپى –  بارلىق ادامدار تەڭ، ءبارى بىردەي، بىراق سالىمگە ودان كەلىپ كەتەر  شامالى. ءسالىم ەس بىلگەن شاقتان تەگىن جاسىرىپ كەلدى، جەتى كلاسس بىتىرگەنشە جاسىردى، سامارداعى ۆەتتەحنيكۋمدا وقىپ جۇرگەندە، اۋدانعا جۇمىسقا تۇسكەندە جاسىردى، تانىمايتىن، بىلمەيتىن جەردە ۇندەمەي قالادى، ءوزى تۋرالى جاق اشپايدى. اكەسىنىڭ كوزىن كورگەندەر ءسالىمنىڭ اكەسىن دە، ونىڭ بايبىشەسى مەن توقالدارىن دا، ودان تۋعان بالالاردى دا، ونىڭ ارعى تەگىنە دەيىن جاقسى بىلەدى، ەلدىڭ اتى - ەل، جاسىرا المايسىڭ، كوزىن كورگەندەر سۇلتاننىڭ ارۋاعىنان قورىقتى ما، الدە سىيلادى ما،  سالىمگە قىرىن قارامادى، اۋىلدا وسى كۇنگە دەيىن «باي سىلىمتىگى اۋداندا نەعىپ ءجۇر» دەيتىندەر دە از ەمەس، ءسالىم سويتە تۇرا ءمۇسليما اپاسىنىڭ قولىنا زاعيپا مەن بالالاردى تاپسىرۋعا اسىقتى. 1921 جىلى شەگىنە قاشقان اق اسكەردى قۋعان قىزىلدار دالادا ەشكىمدى ايامادى، ءسالىمنىڭ اكەسى سۇلتان مەن اناسى بىرعانىم قىزىلداردىڭ قولىنان سول جىلى قازا تاپتى، اق كازاكتارعا جىلقى ساتقانى ءۇشىن اتىلدى. اكەسىنىڭ كىشى توقالى ءمۇسليما اپاسى ەمشەكتەگى ءسالىمدى باۋىرىنا باسىپ، ءتىرى الىپ  قالدى. ءمۇسليما بىرعانىم بايبىشەنىڭ ورنىن جوقتاتپادى.            

ءمۇسليما ءتۇن ىشىندە تەرەزەنى تارسىلداتا سوققان ءسالىم مەن زاعيپانى جىلاپ قارسى الدى.

جولدان تىنىعىپ العان ءسالىم ءمۇسليما اپاسىنىڭ قاسىندا تۇسكە دەيىن بولدى:

- ءتىرى قالسام ورالارمىن، – دەپ كيىنە باستادى، تۇننەن بەرى كوز ىلمەگەن ءمۇسليما اپاسىمەن قوشتاسقان ءسالىم كەلگەن ىزىمەن قايتۋ ءۇشىن جولعا شىقتى. ءسالىمنىڭ قاراسى اۋىلدان جوعالعانعا دەيىن ءمۇسليما مەن زاعيپا كوز الماي شىعارىپ سالدى.

***

اۋداندىق اسكەري كوميسسار بەرگەن ءۇش كۇندە شارۋاسىن ءبىتىرىپ ۇلگەرگەن ءسالىم ۆەتستانتسياعا اتتار مەن شانانى،  تۇلىپتاردى وتكىزىپ، اۋدان باسىندا اسكەرگە شاقىرىلعانداردى تيەگەن «پولۋتوركا» كولىكتەرىنىڭ  سوڭعىسىنا جانتالاسا  سەكىرىپ ۇلگەردى. مايدان شەبى  جاقىنداپ، ءىرى اسكەري – وپەراتيۆتىك بايلانىس تورابىنا  اينالعان  ورال قالاسىنا سول كۇنى كەشكىسىن  جەتتى، قالا ورتاسىندا قونىستانعان بايلانىس باتالونىنىڭ  قويماسىنان ەكى ءجۇز ادام گيمناستەركالار مەن شينەلدەرگە وراندى، ەرتەڭىنە ەشەلوندارعا تيەلگەن ساربازدار قۇرامالارعا اتتاندى. ءسالىم ءۇشىن سوعىس باستالىپ كەتتى.

ەشەلوندار باتىسقا باعىت الدى، ستالينگراد تۇبىندەگى باستى شابۋىلدار الدىندا تولىقتىرىلىپ، كۇشەيتىلىپ جاتقان ديۆيزيالار، بريگادالار مەن كورپۋستاردىڭ  جاڭا قۇرامدارىنا جەتكىزىلدى.

پولك قۇراماسى  جاساقتالعانشا  ەكى -ءۇش كۇن ءوتتى، جيناق  بازاسى تولعان اسكەر، شەگى جوق، سانى جوق، ىعى - جىعى ادام،  ءارلى بەرلى ساپىرىلىسقان ساپتار، قىزىل ساربازدار، جاۋىنگەرلەر، كولوننالار، اق جابىلعان سانسىز زەڭبىرەك، تەحنيكا، تانكىلەر، قارۋ - جاراق،  قايدا بارساڭ ايقاي -شۋ، ساعات سايىن تۇگەندەۋ «پەرەكليچكالار»، ايقايلاعان: يا، يا، يا...يا-لار،  وسىلاي كۇندە. ءسالىم ۆزۆودقا ءبولىندى،  ەرەكشە  اتقىشتار ۆزۆودىنا ىرىكتەلدى، قازاقتان قالعان ۇشەۋى. تۇگەندەۋ، كۇندە تۇگەندەۋ: جيركوۆ ۆيتالي، كوزىباەۆ جانگالي، سۋندەتوۆ ساپارگالي، سۋلتانوۆ ساليم....

قارۋ تاپسىرىلدى، كۇنى بويى اۆتوماتىن ەكشەلەپ، تەكشەلەدى، اتۋعا ۇيرەندى، جاتتىقتى، اتۋ الاڭىنا بارعاندا ديسكىلى وق قورابىنىڭ جارتىسىن جۇمسادى، قالعانىن ۇرىسقا قالدىرىڭدار دەگەن ۆزۆود كومانديرىنىڭ داۋسى قاتال شىقتى.          

ءسالىم بۇرىن «ترەحلينەيكادان» تالاي اتقان، ال پۋلەمەت تۇرىندەگى اۆتومات پپش-نىڭ قارقىنى باسقا، نىساندى كوزدەۋگە جەڭىل، ۇستاۋعا دا ىڭعايلى، ول قارۋىن كەۋدەسىنە قوس قولىمەن قىسا  ءتۇستى. 

***

قازان ايىندا ستالينگراد تۇبىندە باستالعان قارسى وپەراتسيالار  اۋىر ۇرىستارعا جالعاسىپ، كۇنىنە مىڭداعان، ون مىڭداعان  ادام ءولىمىنىڭ شىعىندارىمەن، مايداننىڭ ءاربىر قادامى، ءار شاقىرىمى ۇزدىكسىز اۋىر زەڭبىرەك دۇرسىلدەرىمەن، اۋە كۇشتەرىنىڭ  سوققىلارىمەن جاۋدى قىسپاققا، قورشاۋعا الدى، جاياۋ اسكەر كەسكىلەسكەن مايدان اۋماعىندا قارسىلاستىڭ  ءتىرى كۇشتەرىمەن  جۇلىسىپ جاتتى.

 جاڭا قۇرىلعان پولك تا مايدان شەبىنىڭ الدىڭعى ترانشەيالارىنا جەتتى، ۇرىس الدىندا پولك كومانديرى: «توۆاريششي، بويتسى كراسنوي ارمي، ۆى  پريشلي نە ۋميرات، ا ۆوەۆات ي زاششيششات گورود ستالينا، فاشيستام پوششادى نە بۋدەت!» دەگەن سوزىنەن كەيىن جاۋىنگەرلەر قاتارلارىن جازباي شەكسىز شاقىرىمعا سوزىلعان تەرەڭ ترانشەيالارعا جايعاستى. قاڭتاردىڭ ىزعارلى، اياز، دۇلەي بوراندى كۇندەرى شتابتار مەن بايلانىس قىزمەتتەرى، مەدسانچاست،  ۆزۆود جاۋىنگەرلەرى ءۇشىن كەڭ قازىلىپ، جابدىقتالعان سالقىن جەراستى بلينداجداردا شابۋىل كوماندالارىن كۇتىپ جاتتى.

العاشقى بۇيرىقتا تا كەلىپ بەرىلدى، ماقسات تا قويىلدى، بۇكىل مايدان شەبى بويىندا كۇندىز باستالاتىن شابۋىلدى تۇنگە قالدىرماي اياقتاپ، سەگىز شاقىرىمدى قامتيتىن  اۋماقتى، جاۋ بەكىنگەن دەرەۆنيا مەن قالا شەتىن باسىپ الىپ، بەكىنۋ جۇكتەلدى. ۇرىس الدىندا «ستاليندىك»  جاۋىنگەرلىك ءجۇز گرامم تازا سپيرت تاراتىلدى. ءسالىم ىشپەدى، ۆەتتەحنيكۋمدا ۇرتتاپ، ودان شاشالىپ، مۇرنىنان شىققان، ءولىپ قالا جازداعانى بار، سودان بەرى اۋزىنا العان ەمەس، كورشىسىنە بەرە سالدى، ول وزىنىكىمەن بىرگە ۇرتتاپ سالدى.

-   پودنياتسيا، ۆ اتاكۋ! ۋرا، ۋرا، ۋرا ...، داۋىستار وڭنان دا، سولدان دا  جامىرادى.

-   باتالون، گوتوۆيتسيا ك اتاكە، ۆپەرەد!، –دەگەن بۇنىڭ كومانديرىنىڭ ايقايىنان جاۋىنگەرلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى وكوپتارىنان قارعىپ، كوتەرىلىپ  العا ۇمىتىلا باستادى.

ءسالىم دە كوتەرىلدى، ارقاسىنداعى اۆتوماتىن  بۇرىپ ۇلگەرگەنشە،  جاۋ مينومەتتەرىنىڭ  زۋىلداعان ىسقىرىقتارىنان اياق استىندا جەر ءدۇمپىلىن  سەزدى. ول ەنتىگىپ العا ۇمتىلدى،  ۇرىس الدىنداعى  ۇرەيىن جەڭىپ، سوعان قۋانا قۋاتتانىپ، جانىنداعى باسقا دا جاۋىنگەرلەرمەن ىلەسە جۇگىرىپ، بار داۋىسىمەن «ۋرالاپ» ايقايلاپ، سۇرىنە قۇلاپ، قايتا تۇرىپ، قورقىنىشىن ۇمىتىپ، اۆتوماتىنان وق جاۋدىرىپ، العا جۇگىردى.

***

ءسالىم سوعىستىڭ اششى ءدامىن تاتىپ ۇلگەردى، ءاربىر  ۇرىستان كەيىن  قاسىندا جۇرگەندەردەن ايىرىلىپ جاتتى، ءومىر مەن ءولىم اراسى قاس -قاعىم ءسات ەكەنىن كۇندە كوزىمەن كورىپ، جۇرەگىمەن سەزدى. ول ۇرىس الدىنداعى قورقىنىشىن جەڭە ءبىلدى، نە جاۋىنگەرلىك شابۋىل، نە تاپسىرما بولماسىن ىشكى سەزىمدەرىن وزىنە باعىندىرىپ، بويىندا تىنىشتىق ساقتاپ، قالاي قيمىلداۋ، نەگە باعىتتالۋ، ءوزىن قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگىنە ۇيرەندى. سوڭعى شابۋىل كەزىندە جاۋ بەكىنىسىنە ەبىن تاۋىپ، جاۋىنگەرلەردىڭ الدى بولىپ جەتتى، وق جاۋدىرىپ قارسىلاستىڭ سولداتتارىن جەرگە قۇلاتتى. باتالون كومانديرىنىڭ نازارىنان تىس قالمادى، پولك كومانديرى ساپ الدىندا ءسالىم سۇلتانوۆقا  باس قولباسشىنىڭ العىسىن جاريالادى، روتا ءزامپوليتى بىردەن اسكەري كىتاپشاسىنا تىركەدى، وزىنە دەگەن ونىڭ سەنىمى ارتتى.

سوعىستا ءومىردىڭ ەش قادىرى جوق، سوعىس دەگەنىڭ  ءومىر ءۇشىن ارپالىس، ونىڭ دا ءولۋى مۇمكىن ەكەنى ەسىنە تۇسكەن سايىن  زاعيپا مەن بالالارى ەسكە ءتۇسىپ، بويىن  ساعىنىش بيلەپ، ومىرگە دەگەن ءۇمىتى قايتا ورالىپ، وزىنە ء–وزى  كەلەتىن بولدى.

شەشۋشى ۇرىس الدىنداعى تىنىشتىق بىرنەشە كۇنگە سوزىلدى، جاۋىنگەرلەردىڭ اياقتارىنداعى سالقىن ەتىكتەر جىلى بايپاقتارعا، شينەلدەر فۋفايكالارعا اۋىستىرىلدى، كۇندىز اق جامىلعىلارىن شەشپەۋگە بۇيرىق بەرىلدى، قارا نان اق نانعا اۋىستىرىلدى،  بۇرىنعىداي بولىمشەگە ەمەس، ەندى ەكى ادامعا جارتى بولكە بەرىلدى.

باتالون بەكىنىسى ورنالاسقان جەردەن ەدىلدىڭ جاعاسىن، قارا تۇنەككە ورانىپ، جەرمەن جەكسەن بولعان، قول سوزىمداعى ستالينگراد قالاسىن كورۋگە بولاتىن.

پولك  ارتىندا تۇرعان اۋىر زەڭبىرەك تەحنيكا، ودان كەيىن تىزىلگەن اۋىر تانكتەر مەن «تريدتسات چەتۆەركا» موتورلارىنىڭ گۇرىلدەرى الىستان ەستىلدى، جوعارى كوماندالىق  دەڭگەيدەگى  گەنەرالدار توبى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاسىرىن باسقارۋ پۋنكتىنە جينالىپ، نۇسقاۋلار مەن بۇيرىقتار الىپ جاتتى. جازعى دون مايدانى كامپانياسىنىڭ اۋىر ۇرىستارىنان قالجىراپ، شەگىنگەن روكوسسوۆسكي ارمياسىنىڭ اككى جاۋىنگەرلەرى بۇل تەگىن تىنىشتىق ەمەس، الدامشى «قىرعىننىڭ كوكەسى» الدا  دەپ جورىدى.

كومانديرى حات جازۋعا رۇقسات ەتتى. ءسالىم جەر استى بلينداجعا ءتۇستى، روتا زامپوليتىنەن  قاعاز الدى. ول اق قاعازبەن قوسا پاترون گيلزاسىنا كيگىزىلگەن ۇشتالعان قارىنداش بەردى، ءسالىم سيامەن جازاتىنىن ايتىپ، قالام ۇشتىق سۇرادى. سالىممەن جاسى شامالاس زامپوليت كوماندير سۋمكاسىنان شۇبەرەككە ورالعان ەكى ۇشتىقتىڭ بىرەۋىن ۇسىندى.

بۇرىن كوڭىلىن ادامعا بىلدىرە قويمايتىن ءسالىم ەلجىرەگەن ساعىنىش سەزىمدەرىن اق قاعازعا قالاي اعىلىپ، توگىلگەنىن ءوزى دە بايقامادى: «اماندىق حات. ارداقتى، اياۋلى ءمۇسليما اپا، اسىلىم زاعيپا، قۇلىندارىم ۇلمەكەن، قوڭىرشا، نىعمەتجان  حابار بەرىپ، اماندىعىمدى جەتكىزەيىن دەپ قولىما قالام الدىم. حابارسىز كەتسەم، سوكپەڭدەر، سەندەردى دە، ءوزىمدى دە مازالاعىم كەلمەدى. كوڭىل – كۇيىم، قالىم  وتە جاقسى، مەن تۇرعان جەردە ۇسكىرىك اياز، ۇستىمىزگە  جىلى فۋفايكا، اياعىمىزعا بايپاق بەردى، سالقىن الا قويماس، سوعىسقا ۇيرەنگەن سياقتىمىن» دەپ باستاعان ول اق بەتتىڭ ەكى جاعىن تولتىردى، ورالعان سوڭ بالالارىن ءوسىرىپ، مال دارىگەرلىگىن جالعاستىراتىنىن، ء ۇي سالاتىن ارمانىن جەتكىزدى، سوڭىندا «نىعمەتجانىمنىڭ ءيىسىن ساعىندىم، زاعيپا ۇلىمدى وزىڭە تاپسىردىم، جولىققانشا امان بولىڭدار!  ساعىنىش سالەممەن، ءسالىم» دەپ العاشقى جانە سوڭعى حاتىن بەس بۇكتەپ، ءۇش بۇرىش جاسادى دا، ادرەسىن جازىپ، زامپوليتكە ۇسىندى.

***

اقپاننىڭ ورتاسىندا تاڭ الدى توقتاۋسىز اۋىر زەڭبىرەك سوققىلارىنان كەيىن سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ ستالينگراد تۇبىندەگى شەشۋشى شابۋىلى باستالدى. قورشاۋدا  قالعان، جانتالاسقان جاۋ اسكەرى ء وزىنىڭ نەگىزگى كۇشتەرىنە قوسىلماقشى بولعان «پانتەرا» تانكىلەرى مەن جاياۋ اسكەرلەرىنە قارسى تۇرعان باتالون ەرلىكپەن تويتارىس بەردى، نەمىس تەحنيكاسى ورتەنىپ، جاۋدىڭ جاياۋ اۆتوماتشىلارى سۇلاپ جاتتى، جاۋدىڭ  باسى قوسىلمادى، قورشاۋدان شىعا المادى.   

ءسالىم  جارالانعانىن سەزبەدى، سنارياد  ۇشقىنى  يىعىنىڭ  بۇلشىق ەتىن تەسىپ، دەنەسىن قىزىل قانعا بويادى، ساۋلاعان قاندى توقتاتۋ ءۇشىن بايلاعان ورام ءبينتتىڭ وڭ قولىنىڭ قوزعالۋىنا ىڭعايسىزدىق تۋعىزعاسىن جۇلىپ تاستادى. ەكى كۇن مەن ەكى تۇنگە سوزىلعان ۇرىستان  كەيىن باتالون  قۇرامىندا ءتىرى قالعانداردىڭ  ىشىندە  ءسالىم دە بار.

باتالون كومانديرىنىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ پوزيتسيالارعا مۇقيات بولسىن، اركىم ءوزىن وق-دارىمەن تولىقتىرسىن دەگەن بۇيرىعىن ەستىگەن ءسالىم جاراقاتىن ۇمىتىپ، قولىنا  قارۋىن قايتا الدى، بەلىن بۋدى. باتالوننان قالعان ساناۋلى جاۋىنگەرلەرگە پوزيتسيالاردى جالعاۋعا بۇيرىق بەرىلدى، «زيگ-زاگ» ادىسىمەن جۇگىرە قوزعالعان ولار اڭداۋسىزدا جاۋدىڭ جاۋدىرعان وعىنا تاپ بولدى. قاسىنداعى بىرنەشە جاۋىنگەردىڭ مەرت بولعانىن كورگەن ءسالىم نەمىس پۋلەمەتىنىڭ  نازارىن وزىنە اۋدارىپ، تۇرەگەلە جۇگىرىپ وق جاۋدىردى،  يىعىنىڭ جاراسىنا قاراماستان توقتاپ گراناتىن جۇلقي لاقتىردى. قار ۇستىنە قۇلادى، وق جاۋدىرعان نەمىس پۋلەمەتىنىڭ ءۇنى دە ءوشتى، وسىنى پايدالانعان جاۋىنگەرلەردىڭ  قالعانى   بەكىنىس شەپتەرىنە اۋناپ جەتكەندەرىن  كوردى، كوز قيىعىمەن شىعارىپ سالدى، كۇشى تاۋسىلىپ، دەمىن الىپ، ءبىراز ەڭبەكتەدى.     

بار كۇشىن جيناپ، كوتەرىلىپ جۇگىرمەكشى بولعان تۇستا كەۋدە ءتۇسىنا تۇيىلگەن قاتتى سوققىلاردان قاس- قاعىم ساتتە دەنەسى ىستىققا ورتەنىپ، جەرگە ەكپەتىنەن قۇلاپ ءتۇستى، كەۋدەسىنەن اققان قىزىل قان قاردى ەرىتىپ، اق قارعا جايىلىپ، كوزى اشىق، ءالى دە  ءتىرى،  جاۋىنگەر  سۇلتانوۆ ءسالىم:  «كوكە، كوكە، كوكە»، - دەپ سىبىرلاپ، اجال قۇشاعىندا جانتالاسىپ جاتتى. 

***

ىلعال ءسىڭىپ، جەر كەپكەن بويدا «قىزىل اقىراپ» كولحوزشىلارى جەر جىرتۋعا، ەگىستىك القاپتاردى ۇلعايتۋ جونىندەگى اۋداننان تۇسكەن ديرەكتيۆانى ورىنداۋعا كىرىستى، بۇرىن جىرتىلعان ەگىستىك جەرلەرگە  ارپا، بيداي سەبۋ قالدىرىلسىن، ال ءبىر مىڭ گەكتار تىڭ  جەرگە تارى ەگۋ كوزدەلسىن دەگەن نۇسقاۋ كەلدى.

حالقى بۇرىننان دا ۇيىمشىل «قىزىل اقىراپ» كوحوزشىلارى الاۋىزدىققا، ەنجارلىققا جول بەرمەدى، سوعىس ولاردى ۇيىستىرا ءتۇستى، كۇشەيتە ءتۇستى، قانداي بولماسىن تاپسىرماعا اۋىل جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، مايدانعا وزدەرىنىڭ ۇلەستەرىن قوسىپ جاتتى. ەل ىشىندە ولاردى «قىزىل اقىراپتىقتار» دەپ اتامايدى، «اقىراپ» كولحوزشىلارى دەيدى. اۋىل ادامدارى كولحوزعا بىرىگۋگە اسا ءبىر ىقىلاس بىلدىرمەسە كەرەك، كولحوزداستىرۋ قيىنشىلىقپەن ءجۇردى، حالىق كونبەدى، كولحوزعا كىرۋگە ىنتاسى بولمادى، جوعارى جاق نە ۇسىنباسىن  كەرى قايتارىپ وتىرادى ەكەن. شىدامى تاۋسىلعان سوۆەتتەر مالدى كۇشپەن تارتىپ الادى، ولاردى قورقىتىپ كولحوزعا كىرۋگە كوندىردى. اۋدان كولحوزدىڭ اتىن «وكتيابر» بولسىن دەپ شەشەدى، اۋىل باسىنداعىلار بۇعان قارسى بولادى. شىن وتىرىگى بەلگىسىز، كوزى كورگەندەر: اۋىلدا مەكتەپ ءالى اشىلا قويماعان كەزدە، بۇرىنعىداي بالالاردى اۋىل مولداسىنا ارابشا وقىتۋعا بەرەدى ەكەن. اۋىل مولداسى: «وكتيابر» مۇسىلمانشا، اراپشا - «اقىراپ» قوي دەيدى، بالالار «اقىراپ» ءسوزىن ءىلىپ الىپ كەتەدى، اكە- شەشەلەرىنە جەتكىزەدى، سودان كەيىن اۋىزدان  اۋىزعا تارالىپ، اقىرى «اقىراپ» اتالىپ كەتىپتى. اۋدانداعىلار «اقىراپ» كولحوزىنىڭ  حالقىنان  جالىققانى سونشالىقتى  بۇل اتاۋعا كونەدى، تەك  سوعىس الدىندا عانا «اقىراپ» ءسوزىنىڭ  الدىنا  «قىزىل» دەگەندى قوستى  دەيدى.                            

ءمۇسليما مەن زاعيپا وزدەرىنە  بولىنگەن جەر ۋچاسكەسىن وگىز جەگىلگەن اعاش سوقامەن كۇن باتقانعا دەيىن جىرتادى. ءمۇسليما اپاسى وگىزدىڭ باسىندا، زاعيپا سوقاعا يە. ەمشەكتەن شىققان نىعمەت كىشكەنتاي اپالارىنىڭ قولىندا قالادى. 

جارتى اي ىشىندە جىرتىپ، سودان سوڭ تىرمالاپ ءوتتى، مىنە ەندى ەكى كۇن بولدى تارى سەۋىپ ءجۇر. اق ورامال كيگەن ەكەۋ دوربالارى تولى تارىنى شاشىپ سەبەدى. قىراتتان تومەن ءتۇسىپ، الىستان ولارعا قاراي جاياۋ ادامدار كەلە جاتىر. الىستاعىلاردى كورگەن ءمۇسليما:

- زاعيپا، اناۋ توراعا عوي!

- ءيا، اپا.

- اناۋ ءاسيماجان، ۇلى  مىرزاعالي دا  قاسىندا، بىزگە كومەككە كەلە جاتىر اۋ.

- وزدەرى سەۋىپ بىتىرگەن عوي .

جاياۋشىلار جاقىنداي ءتۇستى، ولاردى ەگىس جيەگىنە دە شاقىرمادى، جاقىنداپ كەلەدى، امان ساۋلىق تا سۇرامادى. جاياۋشىلاردى توقتاپ، كۇتىپ تۇرعان  مۇسليماعا قارت توراعا جاقىنداپ كەلدى، بىردەڭە ايتتى، حاتتى ۇسىندى، ء«سالىم، ءسالىمجانىم» دەپ قارا جەردى تىزەلەپ، زار جىلاعان ءمۇسليما اپاسىنىڭ داۋىسىنا جالت بۇرىلعان زاعيپا كوزدەرى جاسقا تولى ابىسىنى ءاسيمانى، ونىڭ ۇلى مىرزاعاليدى كورىپ، سۋىق حابار اكەلگەندەرىن ءتۇسىندى. اپاسىنىڭ قولىنان حاتتى جۇلىپ العان زاعيپا ەگىس جيەگىنە  جۇگىردى، سول جەردە ەشكىمگە كورسەتپەي زارىن توكتى، ءبىرازدان سوڭ قايعى زاپىرانعا تولى ەكەۋ، كوز جاستارىن ورامالىمەن ءسۇرتىپ اي دالادا ءدان سەۋىپ جۇرە بەردى، جۇرە بەردى....

بۇكىل جەر دۇنيەنى، ادام جۇرتىن جايلاعان قاسىرەت ادام ءومىرىن قيىپ، ءۇمىت- ارماندارىن جەرگە كومىپ جاتتى، سوعىستىڭ اياعىنا دەيىن ءالى 2 جىل 8 كۇن بار ەدى.

Cالاۋات كارىم

Abai.kz