مۋحامەت قاجى سادىقوۆتىڭ سۇحباتىن وقي وتىرىپ، ءبىر اۋلەت تاريحىنان قازاق حالقىنىڭ بىرنەشە عاسىرلىق تار جول، تايعاق كەشۋىن جۇرەگىڭىزبەن سەزەسىز، ءبىزدى وسى كۇنگە جەتكىزگەن بوزداقتار رۋحىنىڭ جانايقايى ەكەنىن دە ىشتەي ۇعىنا تۇسەسىز. ويىن ارىدان تولعاپ، كەڭىرەك كەسىم جاساي بىلەتىن قاجىنىڭ ءار اڭگىمەسىنىڭ استارىندا زىلدەي وي مەن بەرىك تۇجىرىمدار جاتقانى ءشۇباسىز. قوعامنىڭ ءتۇرلى سالاسىندا بەلسەنە قىزمەت اتقارعان ابزال جاننىڭ ءبىر كەزدەرى پارتياعا وتۋدەن باس تارتقانى، «ۇلتشىل» اتانىپ، قاپاسقا تۇسكەنى، راحىمجان قوشقارباەۆتىڭ ەل ۇمىتپاس ەرلىگىن دالەلدەۋگە اتسالىسقانى، يماندىلىق جولىندا تاباندى ەڭبەك ەتىپ، ەگەمەندىكتىڭ ىرگەسىن بەكىتۋگە ايانباي ەڭبەك ەتكەنى، كوسارەۆتەردىڭ كەشەگى كەيپى مەن كۋلاگيندەردىڭ بۇگىنگى ءىس-ارەكەتى جونىندە بىلگىڭىز كەلسە، سۇحباتتى ىجداعاتپەن وقىپ شىعىڭىز.

رەداكتسيادان

مۋحامەت قاجى ەردەنۇلى سادىقوۆ – ەلباسىن نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنۋ ماقساتىندا اشىلعان «ەۆرازيا-مير» حالقارالىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى. رف جەرىندەگى قازاقتارعا، وتە-موتە ومبى وبلىسى مەن ءوزىمىزدىڭ ارقا وڭىرىنە تانىمال اتىمتاي جومارت. مۋحامەد قاجى ومبى وبلىسى ليۋبين اۋدانىندا تۋعان. بيىل 66 جاستا. ماماندىعى – زاڭگەر. الەمنىڭ 78 مەملەكەتىن ارالاپ، مەككەگە 11 مارتە ۇلكەن قاجىلىققا، 5 مارتە كىشى قاجىلىققا بارىپتى. قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العان سوڭ ءوزى تۋعان ءوڭىرى ومبى وبلىسىنىڭ قانداستارىمىز ءجيى قونىستانعان اۋىلدارىنا 20 مەشىت سالدىرىپتى. سونىمەن بىرگە، تۇمەن، ساراتوۆ، پەنزا وبلىستارىنا دا ءوز قارجىسىنا 16 مەشىت تۇرعىزعان.

 – قۇرمەتتى مۋحامەت قاجى ەردەنۇلى، ءسىزدىڭ اۋىزەكى اڭگىمەڭىزگە قاراپ وتىرىپ، ەل ءۇشىن جاساعان يگىلىكتى ىستەرىڭىزگە ءتانتى بولا باستادىم. سۇحباتىمىزدى باستاماس بۇرىن، تۋىپ-وسكەن ورتاڭىز تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز؟

– ارعى اتام بايىمبەت – بولىس بولعان كىسى. اۋليەلىگى دە بولعان ەكەن. رۋى – كەرەي، ونىڭ ىشىندە ساقال. شامامەن 16 مىڭ جىلقى ءبىتىپتى. ءتىپتى ودان دا كوبىرەك بولعان كورىنەدى. كىشىقاروي، ۇلكەنقاروي دەگەن كولدەر بار. جىلقىشىلار كولگە بويلاتىپ قازىقتار قاعىپ قويادى ەكەن. قالىڭ جىلقى كەلىپ كولدەن سۋ ىشەدى عوي، ماناعى قازىقتار ارقىلى تومەن تۇسكەن سۋدىڭ دەڭگەيىنە قاراپ، جىلقىنىڭ سانىن مولشەرلەپتى دەسەدى. ءبىر قىزىعى، سول جىلقىلارىنىڭ تۇرپاتى دا بولەك بولىپتى، وڭكەي تىزەسىنە دەيىن بۇيرا جىلقى ەكەن. ول كىسىنىڭ تۋعان جەرى – سارىكول. سول سارىكولگە ون ءبىر اقشاڭقان كيىز ءۇيدى تىككىزىپ تاستاپ وتىرادى ەكەن. «ستولىپين رەفورماسى» كەزىندە روسسياداعى ۋكراينانىڭ  پولتاۆكا گۋبەرنياسىنان مىڭداعان ۋكراينداردى جەر اۋدارىپ، وسى سارىكولگە جىبەرگەن. سسسر كەزىندە سول ۋكراينداردىڭ قۇرمەتىنە سارىكولىمىزدىڭ اتىن «پولتاۆكا» دەپ وزگەرتىپ جىبەرگەن. قازىر ومبى وبلىسىنا قارايدى. سونداي-اق، اقجار اۋدانى (سقو) جاقىن جىلدارعا دەيىن لەنين اۋدانى بولىپ كەلدى.  كوممۋنيزم، گوركي سوۆحوزدارىنىڭ اۋەلگى اتى كوشالى، ماناق اۋىلدارى بولاتىن. وسىعان كورشىلەس بولىس دەگەن اۋىل دا بولعان. ول مەنىڭ سۇلتانعازى اتامنىڭ قىستاۋى بولاتىن. وتارشىلدىق دەگەن بالەنىڭ قازاققا ىستەمەگەنى بار ما؟! سول ءوز اتا-باباسىنىڭ جەرىندە وتىرعان بايىمبەت اۋىلىنا كازاكتار ءومىرى تىنىشتىق بەرمەپتى. ايەلدەرىن، قىزدارىن جابىرلەگەن. مالدارىن تارتىپ الىپ وتىرعان. كۇن وتكەن سايىن، وكتەمدىگىن ۇدەتە تۇسەدى. بىردە بايىمبەتتىڭ ۇيىنە ماس كازاكتار باسىپ كىرىپ، «بىزگە تۇرىپ سالەم بەرمەدى» دەپ، اقشام نامازىن وقىپ جاتقان كىشى ۇلى نوگەربەكتىڭ باسىن قىلىشپەن شاۋىپ تاستايدى... قىسقاسى، جان باعىس، كۇن كورۋ قيىنداي بەرەدى. بايىمبەت اتامىزدىڭ اسكەري اۋدارماشى كورنيلوۆ دەگەن دوسى بولىپتى. ول بايىمبەتتىڭ گۇلشارا دەگەن قىزىنا كوزى ءتۇسىپ جۇرەدى ەكەن. تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن ىزدەگەن بايىمبەت اتام سول كورنيلوۆكە سۇيەنەدى، ونىمەن قۇدا بولىپ، گريگوري دەگەن ۇلىنا گۇلشاراسىن تۇرمىسقا بەرەدى. بىراق، اتام قۇداسىنا «تۇڭعىش جيەنىمدى وزىمە بەرەسىڭ» دەپ شارت قويادى. گۇلشارا ۇل تابادى. اتاسى وعان لاۆر دەپ ات قويادى. ال، مەنىڭ اتام ول جيەنىن لەكەر دەپ اتاپ، سۇندەتكە وتىرعىزادى. ومبىنىڭ كادەت كورپۋسىنان وقىتادى. كەيىن لەكەر – لاۆر گەو́رگيەۆيچ كورني́لوۆ اقتاردىڭ بۇكىل ارمياسىن باسقارادى. اقتاردىڭ بۇكىل ارمياسىن باسقارادى. قىسقاسى، سول قۇدالىق ءوتىپ، لەكەر دۇنيەگە كەلگەن كۇننەن باستاپ ءبىزدىڭ اتالارىمىز ماسكۇنەم كازاكتاردىڭ تەكپىسىنەن قۇتىلادى. اتام بۇكىل اۋلەتى مەن مال-باسىن وزبىرلاردان سولاي ساقتاپ قالىپتى.

بايىمبەتتىڭ بالاسى سۇلتانعازى دا بولىس جانە ارنايى بۇيرىقپەن يمام بولعان ادام. ەكى مارتە مەككەگە بارعان قاجى. سۇلتانعازىدان ءتورت ۇل تارايدى. ۇلكەنى احمەتجان. ودان كەيىن مۇحامەتجان، مۇحامەتسادىق، مۇحامەتكارىم. ءىى نيكولايدىڭ ۋكازىمەن احمەتجان سۇلتانعازىۇلى – ول دا ومبى مەشىتىن باسقارعان. 1937 جىلى «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن اتىلىپتى. 1989 جىلدان باستاپ ءوزىم ارتىنا ءتۇسىپ، جازىپ ءجۇرىپ، 1990 جىلى اقتاتىپ الدىم.

كەيىن ورناعان سوۆەت  ۇكىمەتى دە اتالارىما تىنىشتىق بەرمەگەن. تىزەسىنە دەيىن بۇيرا بولىپ كەلەتىن 16 مىڭ جىلقىسىن تۇگەل تاركىلەپ الادى. سيىر مەن ۇساق مال ونىڭ سىرتىندا. 1937-ءنىڭ زوبالاڭى كەزىندە سول اتالارىمنىڭ ۇرپاعىنىڭ كوبى اتى-ءجونىن وزەرتۋگە ءماجبۇر بولادى. مىسالى، مۇحامەتكارىمنىڭ بالالارى كاريموۆ بولىپ ءجۇر. مۇحامەتسادىقتىڭ ۇرپاعى سادىقوۆ دەگەن تەكتى قولدانادى. مەنىڭ اكەم ەردەن نەگىزى مۇحامەتجاننىڭ ۇلى. بىراق، ءىنىسى مۇحامەتسادىقتىڭ ەر بالاسى بولماعان سوڭ، ەردەندى سوعان بەرگەن ەكەن.

ناعاشى جاعىما كەلسەك، شەشەمنىڭ اتى – راۋزا امەنقىزى. مەن تۋا سالىپ، ءبىر كۇننەن كەيىن انام قايتىس بولىپتى. سوسىن مەنى اكەمنىڭ اپايى باۋىرىنا سالىپ الادى. زەينەزايىپ مۇحامەتجانقىزى دەگەن كىسى ەدى. جولداسى ەلۋباەۆ سەيداحمەت سماعۇلۇلى ومبىنىڭ قازاق پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسىن بىتىرگەن. سوعىس ارداگەرى. 40 جىل ءومىرىن ومبى وبلىسىندا مۇعالىمدىككە ارنادى. بۇكىل اۋىل، اۋدان ول كىسىنى «مۇعالىم» دەپ اتايتىن. قيسسالاردى جاتقا ايتاتىن، شەشەندەردىڭ سوزدەرىن كوپ بىلەتىن، دومبىرا تارتىپ، ءان دە سالاتىن. اتاقتى كۇيشى ماعاۋيا حامزينمەن دوس بولدى. مەنى الاقاندارىنا سالىپ ەركەلەتىپ ءوسىردى. الام دەسەم، اسپانداعى اي مەن جۇلدىزعا عانا قولدارى جەتكەن جوق، وزگەنىڭ ءبارىن الىپ بەرى.  مەنىمەن بىرگە، مۇحامەتسادىق اتامنىڭ دا جەتىم قالعان ءبيبىنۇر، ايتجان، قۇسني دەگەن ءۇش قىزىن قولدارىنا الىپ باعىپ، قۇتتى ۇيالارىنا قوندىردى. ولار دا ەشتەڭەدەن تارشىلىق كورگەن جوق. باردى كيىپ، باردى ءىشىپ، مولشىلىقتا ءوتتى. مەن وسى اۋلەتتىڭ فاميلياسىندا بولدىم.

تۋعان ناعاشىم – امەن سىزدىقوۆ (ەكىنشى فاميلياسى ماحامبەتوۆ) جاركەنت قالاسىندا (بۇرىنعى پانفيلوۆ قالاسى) چك-نىڭ باستىعى بولدى. رۋى – قارۋىل، ونىڭ ىشىندە راي، اتقى. اراب، قىتاي، موڭعول، ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەدى ەكەن. جولداسى گۇلجيان دەگەن كىسى ەدى، ءجۇز جاسقا كەلىپ، ومىردەن وزدى.

گۇلجياننىڭ اپايى گۇلجاۋار ءومىر بويى الماتىدا سوت بولىپ قىزمەت اتقاردى. كۇيەۋى حاكىم سىزدىقوۆ (ماحامبەتوۆ) بەلگىلى ادۆوكات بولعان، ول دا 1937 جىلى اتىلىپ كەتتى. ەكى ناعاشى اپكەمنىڭ كۇيەۋى حاكىم مەن امەن ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعان اعايىندى كىسىلەر.

ال، گۇلجيان مەن گۇلجاۋاردىڭ اكەسى بي ەسماعامبەت (تاريحي قۇجاتتاردا ەشمۇحامەت ناۋرىزباەۆ – جاڭبىرشين دەپ جازىلعان، رۋى – تورە دەپ كورسەتىلگەن. بىراق ول كىسىنىڭ رۋى – كەرەي، ونىڭ ىشىندە ساقال بولاتىن) دەگەن اتاقتى ادام ەدى. بي ەسماعامبەت كەزىندە قۋعىنعا تۇسكەن ماعجان جۇماباەۆ پەن قوشكە كەمەڭگەروۆتى ومبى وبلىسى، موسكالەنكا اۋدانىنىڭ قويانشىقپاس دەگەن اۋىلىندا ەكى جارىم جىلداي ءوز ۇيىنە جاسىرىپ، جان ساقتاتقان. بۇل تۋرالى ماعان قوشكە كەمەڭگەروۆتىڭ بالاسى نارتاي اعانىڭ ءوزى ايتقان بولاتىن. ناعاشى اتام امەن سىزدىقوۆتى جاركەنتتەن قاراعاندىعا وبليسپولكوم ەتىپ قىزمەتكە اۋىستىرادى. موسكۆادا تسك-دا مالەنكوۆ دەگەن ورىس دوسى بولعان ەكەن. ستاليننەن كەيىنگى ەكىنشى ادام. سول كىسى تەلەفون سوعىپ، «قاراعاندىدان تەزدەتىپ كەت» دەيدى. امەن اتام ءبىر تۇندە جينالىپ، ومبى وبلىسى ەسىلكول اۋدانى، ومار اۋىلىنا تارتىپ كەتەدى. كەيىن اقتالىپ شىعىپ، پايعامبار جاسىنا جەتىپ، دۇنيەدەن وزدى.

– مۋحامەت اعا، جاقسى اۋلەتتىڭ ۇرپاعى ەكەنسىز. ەندى ءوزىڭىزدىڭ ءومىر جولىڭىزعا ۇڭىلسەك.

– مەن بەس جاسىما دەيىن ومبى قالاسىندا ءوستىم. اكەم ەردەن مۇحامەتجانۇلى اگرونوم بولاتىن. 1954 جىلى سول كەزدەگى ۇكىمەت ول كىسىنى قازاقستاننىڭ كوكشەتاۋ وبلىسىنا تىڭ يگەرۋگە (تسەلينا كوتەرۋگە) جىبەرىپتى. مەنىڭ بالالىق شاعىم كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ قىزىلتۋ اۋدانىندا (قازىرگى سقو، ءۋاليحانوۆ اۋدانىنىڭ ورتالىعى كىشكەنەكولدە) ءوتتى. مەكتەپتى سوندا ورىس تىلىندە ءبىتىردىم. كوپ جىل اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىندا زاڭگەر بولىپ قىزمەت اتقاردىم. كوكشەتاۋ وبلىسىندا ءۇش اۋداننىڭ وكىلى بولدىم. قۇدايعا شۇكىر، ءتورت ۇلىم، ولاردان تاراعان سەگىز نەمەرەم بار. نەمەرەمنىڭ ءبارى ۇل بالا. بالالارىمنىڭ ءبارى جوو-ن ءبىتىردى. ءوز ماماندىقتارى بويىنشا قىزمەت اتقارادى. ەكى ۇلىم ءوزىم سەكىلدى زاڭگەر. ەكى ۇلىم كاسىپكەرلىكپەن اينالىسادى.

مەن بالا كۇنىمنەن ءوز اۋلەتىمىزدىڭ جوعارىدا باياندالعان قيلى تاعدىرى تۋرالى اڭگىمەلەردى ۇلكەندەردىڭ اۋزىنان تىڭداپ ءوستىم. بۇل – ءبىزدىڭ عانا ەمەس، ول زاماندا بار قازاقتىڭ باسىنان وتكەن جاعداي. سوعان بايلانىستى بولۋ كەرەك، وتە نامىسشىل، ۇلتشىلمىن. بىراق ەشكىمگە ءزابىرىم جوق. قولىمنان كەلسە، ۇلتىما جاقسىلىق ىستەگىم كەلىپ تۇرادى. اللا بىزگە تاۋەلسىزدىكتى بەردى. مىنە، سول مەملەكەتىمىزدىڭ 25 جىلدىعىن تويلاپ جاتىرمىز. بۇل – قازاقتىڭ باسىنا قونعان باقىت. باقىتتى ايالاۋىمىز كەرەك. ءبىز از حالىقپىز. دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىندا تارىداي شاشىراپ ءجۇرمىز. ءبىر-بىرىمىزگە تىرەك بولىپ، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز سۇيەۋىمىز، دەمەۋىمىز، كوتەرۋىمىز كەرەك!

– اعا، نامىسشىل، ۇلتشىل ادامداردىڭ جولى ۇنەمى داڭعىل بولا بەرمەيدى عوي. بۇل جاعىنان نە ايتاسىز؟

– ونىڭ راس، قاراعىم. قازىرگى ءماجىلىس دەپۋتاتى ۆلاديسلاۆ كوسارەۆ مەن قىزمەت ىستەگەن اۋداندا ءبىرىنشى حاتشى بولدى. «پارتياعا ءوت!» دەپ، كەم دەگەندە جيىرما رەت شاقىردى. مەن پارتياعا مۇشە بولعان ەمەسپىن. قيىن جاعداي مەنىڭ دە باسىمنان ءوتتى. 1982 جىلى شىلدە ايىندا بۋراباي دەمالىس ايماعىندا وتكەن ءبىر باسقوسۋدا كپسس كوكشەتاۋ وبكومنىڭ قىزمەتكەرى تاتارسكي، كگب-نىڭ مايورى كراسنوكوجين دەگەندەر «قازاقتار ءوز-ءوزىن الىپ جۇرە المايدى. سورلى حالىق» دەگەندە، نامىسىم باسىما ءبىر-اق شىقتى. ورنىمنان اتىپ تۇردىم دا: ء«بىز – قازاقتار سسسر-ءسىز دە ءوزىمىز دەربەس ءومىر سۇرە الامىز! بىزدە جەر جەتەدى. جەرىمىزدە مەندەلەەۆ كەستەسىندەگى ەلەمەنتتىڭ ءبارى بار! ءوز-ءوزىمىزدى اسىراۋعا شامامىز كەلەدى. ءتىپتى شەتەلگە دە كومەك بەرە الاتىن جاعدايىمىز بار!..» دەپ سالدىم.

سول كۇننەن باستاپ ولار ماعان وشىگە باستادى. ەكى جۇمادان سوڭ موسكۆادان كگب-نىڭ ەكى پولكوۆنيگى كەلىپ تۇر. انالار ارىز جازعان عوي. «وسىلاي ايتقانىڭ راس پا؟» دەيدى. «راس!» دەدىم. سۇراققا تارتىپ، جازىپ الىپ كەتتى.  سودان كگب مەنىڭ سارى ىزىمە ءتۇستى. ءبىر كۇنى تۇمەن قالاسىنا ىسساپارمەن باردىم. وندا مەنى باققان سەيداحمەت مۇعالىم تۇراتىن. سوڭعى جىلدارى ول كىسىنىڭ ەكى كوزى كورمەي قالعان بولاتىن. كگب سول كىسىنىڭ قاسىنا اكەلىپ ءبىر مىلتىقتى قويىپ كەتەدى دە، سول مىلتىق «سەنىكى» دەپ، ماعان بالە جاپقان.  سونىمەن نە كەرەك، اقىرى  «قۇرال ۇستاعان»، «سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى شىققان» دەگەن جالامەن «173»، «202» جانە «145» ستاتيالارمەن التى جىلعا سوتتاپ تىندى عوي. كوكشەتاۋ ماڭىنداعى گرانيتنىي تۇرمەسىندە ەكى جىل وتىردىم. تۇرمەنىڭ كىتاپحاناسىندا جۇمىس ىستەدىم جانە ءتىلشىسى بولىپ گازەتتەرىنە ماقالا، حابار جازدىم.  ەكى جىلدان سوڭ ءوزىمدى ءبىرجولا اقتاپ، تۇرمەدەن بوساتىلدىم. سوت ناقاق وتىرعانىم ءۇشىن  كەشىرىم سۇراپ، ەكى جىلىما تولەم تولەدى. ول اقشانى تۇگەلىمەن جەتىم بالالار ۇيىنە بەردىم. كەيىن ءبىلدىم، ول «ۆينتوۆكا توز-8» دەگەن مىلتىق ەكەن. ونى ىستەپ جۇرگەن ميليتسيا كاپيتانى ەرلىك شاكيجانۇلى بايسۇلتانوۆ دەگەن سۇمپايى بولىپ شىقتى.

– ءسىز اتا-باباڭىزدىڭ مەكەنى – ومبى ەكەنىن ايتتىڭىز. ەندى رەسەيدەگى قانداستارىمىزدىڭ جاعدايى تۋرالى توقتالىپ وتسەڭىز.

– وزدەرىڭىز دە بىلەتىن شىعارسىزدار، رەسەيدە ءبىر ميلليونداي قازاق تۇرادى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن قازاقستانعا كوشىپ كەلگەندەرى بار. ولار وتىرعان جەردىڭ ءبارى ءوز اتا-باباسىنىڭ كۇل توككەن مەكەنى. ەكى-اق اۋىلدا قازاق مەكتەبى بار. قالعانىنىڭ ءبارى ورىس تىلىندە وقيدى. سول قازاق مەكتەپتەرىنە كومەكتەسىپ تۇرامىن. ءوزىڭىز كوردىڭىز عوي، مەنىڭ اتالارىم بيلىكتى دە، بايلىقتى دا، ءدىندى دە قاتار الىپ جۇرگەن كىسىلەر. سولاردىڭ قۇرمەتىنە دەپ، ءوز قارجىما 36 مەشىت سالدىرىپ بەردىم. مەشىتتەردى اشاردا موسكۆاداعى مۇسىلمان، اراب ەلدەرىنىڭ ەلشىلىكتەرىنەن ەلشىلەردى شاقىردىم. ءار مەشىتتىڭ اشىلۋىنا ءبىر جىلقى، بەس قويدان سويىپ، ونەرپازداردى الدىرىپ، توي جاساپ وتىردىم. شاقىرىلعان ەلشى مىرزالاردىڭ ءبارى كەلىپ، ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىردى، راقمەتتەرىن ايتتى. بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى بولاتىن. قازىرگە دەيىن سول مەشىتتەرگە قول ءۇشىن بەرىپ تۇرامىن. ونداعى قانداستارىم، ەڭ قۇرىعاندا، اتا-بابا دىنىنەن ايىرىلىپ قالماسىن دەگەنىم عوي...

– ول توقىراۋ جىلدارى عوي، ءبىر ادام ءۇشىن 36 مەشىت سالۋ دەگەن وڭاي شارۋا ەمەس! سونشاما قارجىنى قايدان تاپتىڭىز؟

– اللا ءوزى بەردى! ۇلتىڭا ەڭبەك سىڭىرسەم دەگەن ادال نيەتىڭ بولسا، جىگىت ادامعا اقشا تابۋ قيىن ەمەس!

– مىنە، سىزبەن تانىسىپ، اڭگىمەلەسىپ جۇرگەنىمە ءبىراز ۋاقىت بولدى. ءسىز مارقۇم دىنمۇحامەد قوناەۆتى، قاراتاي تۇرىسوۆتى اۋزىڭىزدان تاستامايسىز. سول جايىندا، جالپى ءوزىڭىز كورگەن، دامدەس بولعان قازاق زيالىلارى تۋرالى ايتىڭىزشى. 

– ءيا، قازاقتىڭ نەبىر مارعاسقا تۇلعالارىمەن تانىس، دامدەس بولدىم. مەنىڭ الماتىدا تۇراتىن داۋلەن دەگەن ناعاشى اعام بولدى. ماناعى بي ەسماعامبەتتىڭ بالاسى. ول كىسى سانجار جاندوسوۆپەن وتە جاقىن دوس بولاتىن. داۋلەن اعام سانجار اعاعا مەنى دە تانىستىردى. 1987 جىلى قىركۇيەك ايىندا موسكۆانىڭ دومودەدوۆو اەراپورتىندا سول جاقسى كورەتىن اعام سانجار جاندوسوۆپەن كەزدەسىپ قالدىم. سانجار اعا مەنى قۇشاقتاپ بەتىمنەن ءسۇيدى دە، جەتەلەگەن كۇيى موسكۆاداعى بىرگە وقىعان، ماياكوۆسكي مەتروسىندا تۇراتىن ءبىر دوسىنىڭ  ۇيىنە ەرتىپ باردى. وتكەن-كەتكەن اڭگىمەلەرىن ايتىپ، ءۇش كۇن بىرگە بولدى. مەنى ەشقايدا جىبەرمەيدى. جۇما كۇنى موسكۆا تۇبىندەگى پەرەدەلكينوعا ورنالاسقان شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ساياجايىنا باردىق. سول جەردە سانجار اعا قاراتاي تۇرىسوۆپەن تانىستىردى. كەتەرىندە قارەكەڭ ماعان ءۇيىنىڭ، جۇمىسىنىڭ تەلەفون نومىرلەرىن بەردى. قاراتاي اعا ول كەزدە بۇكىل سسسر-دىڭ كاسىپوداعىن باسقاراتىن. ءبىر-ەكى كۇننەن كەيىن جۇمىسىنا تەلەفون سوعىپ ەدىم، قۋانىپ كەتتى. ماشيناسىن جىبەرىپ، مەنى وزىنە الدىرتتى. ول كەزدە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا رەيحستاگقا تۋ تىككەن گرۋزين مەليتو́ن ۆارلا́موۆيچ كانتا́ريا دەپ تۇراقتاندىرىلىپ، جەڭىستىڭ داڭقى مەن ماراپاتىن سوعان جازاتىن. ال، ءبىزدىڭ راحىمجان قوشقارباەۆتى مويىندامايتىن. سول مەليتو́ن ۆارلا́موۆيچ «موسكۆا» قوناق ءۇيىنىڭ 418-بولمەسىندە جاتادى ەكەن. قاراتاي اعا ماعان دا سول كىسى ورنالاسقان قاباتتىڭ  420-بولمەسىنەن ورىن الىپ بەردى. مەليتو́ن وزدىگىنەن ءجۇرىپ-تۇرا الماي، مۇگەدەكتەر ارباسىندا وتىراتىن. قاسىندا سەگىز قورعاۋشى قىزمەتكەرى بار. قاراتاي اعا ماعان «مۇحامەت باۋىرىم، سەن مىنا كىسىمەن جايلاپ تانىس. اسىقپاي سىرلاس، كۇندە سوعىس تۋرالى اڭگىمەلەس. سول اڭگىمەلەرىڭدى اي-كۇن، ساعاتىمەن كۇندە قاعاز بەتىنە ەستەلىككە ءتۇرتىپ وتىر. قانشا ۋاقىت كەتسە دە مەيلى، جاتا بەر وسى جەردە. تەك وسى كىسىنىڭ اۋزىنان رەيحستاگقا ءبىرىنشى بولىپ تۋ تىككەن شىنىمەن كىم ەكەنىن انىقتاپ ءبىل!» دەدى. سەنەسىز بە، مەن سول قوناق ۇيدە، كانتا́ريانىڭ قاسىندا تۇپ-تۋرا ون اي جاتتىم. قارەكەڭ ءبىر بۋدا تالون بەردى، تاماق تەگىن. مەليتو́نمەن ابدەن جاقىنداسىپ، كەرەمەت دوس بولىپ كەتتىم. ايىنا ءبىر رەت ەكى-ءۇش كۇنگە سامولەتپەن ومبىعا بارىپ قايتامىن. مەن جوق بولسام، مەليتو́ن ىزدەيتىن بولدى. ومبىدان قازى-قارتا، جال-جايانى تەڭدەپ كەلەمىن... ءبىر كۇنى مەليتو́ن ۆارلا́موۆيچ اعىنان جارىلدى: ء«بىز ميحاي́ل الەكسە́ەۆيچ ەگو́روۆ ەكەۋمىز سەرجانتپىز، ال راحىمجان قوشقارباەۆ – لەيتەنانت. رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن ءبىرىنشى بولىپ تىككەن سول! ءبىز راحىمجانعا كومەكشى بولدىق...» دەپ. مەن بولمەمە كەلدىم دە، مەليتو́ننىڭ اۋزىنان شىققان سول سوزدەردى تۇگەل اق قاعازعا جازىپ ۇلگەردىم... سوسىن  سول داپتەردى قاراتاي اعا تۇرىسوۆتىڭ قولىنا بەردىم. ول كىسى وقىپ، قاتتى قۋاندى، قۇشاقتاپ بەتىمنەن ءسۇيدى. راقمەت ايتتى. ار جاعى وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، قازىر رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن ءبىرىنشى بولىپ تىككەن راحىمجان قوشقارباەۆ ەكەنى تولىق مويىندالدى. سودان باستاپ، قارەكەڭ ماعان تۋعان اعامداي بولىپ كەتتى. موسكۆادا قىزمەت ىستەگەن قازاق از با؟! مىنە، قاراتاي اعا وسىنداي كىسى بولاتىن! مەن دە قاتتى ساعىنىپ جۇرەم ول كىسىنى. جاتقان جەرى جانناتتا بولسىن!

ال، ديماش احمەتۇلى قوناەۆ جايلى ايتايىن. ءبىزدىڭ  تۇڭعىش قورعانىس ءمينيسترى بولعان ساعادات اعا نۇرماعامبەتوۆپەن تۋىستىعىمىز بار. ول كىسى مەنىڭ اتالارىمدى، بابالارىمدى، ناعاشىلارىمدى جاقسى بىلەدى. مەنى جاقسى كورەتىن. الماتىدا مەدەۋگە بارا جاتقاندا وڭ جاقتا قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ اسكەري ساناتورياسى بار. 1992 جىلى مەن سول ساناتورياداعى ساعادات اعانىڭ رەزيدەنتسياسىندا بەس اي تۇردىم. سول كەزدە ساعادات اعا مەنى ديمەكەڭە ءوزى ەرتىپ بارىپ تانىستىردى. از كۇن وتكەن سوڭ مەن ومبىدان سامولەتپەن تىرىدەي ەكى قوي، 40 ليتر قىمىز،  جىلقى ەتىن ءوزىم بارىپ الىپ كەلىپ، قويدى سويىپ، ديماش اعانى سول ۇيگە قوناققا شاقىردىم. قاسىندا بىرگە بولسىن دەپ، پەتروپاۆلدان (سقو) ەسىم شايكين مەن شايمۇرات سماعۇلوۆتى الدىردىم. ءۇش كۇننەن كەيىن ءبىزدى ديماش اعا ۇيىنە شاقىردى. ديمەكەڭ ۇيىندە بايكەن ءاشىموۆ تە بولدى. ديمەكەڭ ماعان قولىن قويىپ، ءوزى جازعان كىتاپتارىن سىيلادى. سودان باستاپ مەن ول كىسىمەن ءجيى-ءجيى كەزدەسىپ تۇردىم. قاتتى جاقسى كوردىم.

تاعى ءبىر سىيلاس كىسىم – مۇحتار اعا شاحانوۆ! ول كىسىنىڭ دە وتباسىندا بولدىم، اناسىنىڭ قولىنان ءدام تاتتىم.

– دۇرىس ەكەن! ءبىر سوزىڭىزدە ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتى قولداۋ تۋرالى قور اشتىم دەپ قالدىڭىز. ەندى سول قور تۋرالى بىلگىمىز كەلەدى. ول قور جالپى نەمەن اينالىسادى؟

– 1991 جىلى 15 قىركۇيەكتەن 5 قازانعا دەيىن موڭعوليا ەلىندە ۇلتتىق ساياتشىلىق كۇندەرى ءوتتى. ونى كورولداردىڭ ءىزباسارلارى ۇيىمداستىردى. جالعىز اراب ەلدەرىنىڭ عانا ەمەس، ەۋروپا، سكانديناۆيا ەلدەرى كورولدارىنىڭ دا ءىزباسارلارى قاتىستى. قۇس سالىپ، سەرۋەن قۇردى. سول جىلدىڭ 17-قىركۇيەگى كۇنى كەشكى استا راديو تىڭداپ وتىرعان دانيا كورولىنىڭ ءىزباسارى «ورىستىڭ قازاقستان دەگەن كولونياسى سەمەي يادرولىق پوليگونىن جاۋىپتى» دەگەن جاڭالىقتى جەتكىزدى. وتىرعاندار ەلەڭ ەتە ءتۇستى. بىراق، سولاردىڭ كوبى، ءتىپتى تۇگەلگە جۋىعى قازاقستاندى، ونىڭ پرەزيدەنتىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيدى ەكەن.

مەنى بۇل جەرگە شاقىرىپ، الىپ بارعان كۋۆەيت ءامىرىنىڭ ءىزباسارلارى مۇحامەت اس-ساباح دەگەن كىسى بولاتىن. ءوزى موسكۆادا وقىعان، ورىس، اعىلشىن قاتارلى جەتى ءتىلدى جەتىك بىلەتىن جىگىت ەدى. سول دوسىم مەنى قاسىنا شاقىرىپ الىپ: «مۇحامەت، ءسىز مىنالارعا قازاقستان تۋرالى ءتۇسىندىرىپ ايتىڭىز، مەن اۋدارىپ بەرەمىن» دەدى. مەن ورنىمنان تۇرىپ، ءوز ەلىم جايلى تۇسىنىك بەردىم. سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋعا بۇيرىق شىعارعان نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ! ونىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ەكەنىن ماقتانىشپەن ايتتىم. جانە وسى ەڭبەگى ءۇشىن وعان نوبەل سىيلىعىن بەرۋ كەرەك دەدىم! ساياتشىلىق قۇرۋعا ون بەس ەلدەن كەلگەن شەتەلدىك قوناقتار تۇگەل  كەزەكپەن كەلىپ، مەنىڭ قولىمدى قىستى، قۇتتىقتادى، قوستادى. ءالى ەسىمدە ءبىرىنشى كەلىپ قۇتتىقتاعان – شۆەتسيا كورولىنىڭ ءىزباسارى.

سول كۇننەن باستاپ مەن سەمەي يادرولىق پوليگونى تۋرالى قۇجاتتار ىزدەۋگە كىرىستىم. سەمەي، كۋرچاتوۆ قالالارىنا ون-ون بەس مارتە بارىپ، ماردىمدى ەشتەڭە تابا المادىم. كوپ قۇجاتتار مەن قۇجاتتى فيلمدەردى موسكۆادان ءتىلىن تاۋىپ، ساتىپ الدىم. 2000 جىلى قاڭتاردا ەلباسىن قولداۋ ماقساتىندا «ەۆرازيا-مير» دەگەن حالىقارالىق قور اشتىم. سول جىلى ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىندىم. سول جىلدان باستاپ، قازىرگە دەيىن جىلدا ۇسىنۋمەن كەلەمىن. وسى بارعانىمدا نوبەل سىيلىعىن بەرەتىن كوميتەتتىڭ ادامدارىمەن جاقىن تىنىسىپ كەتتىم. ەلباسىمىزدىڭ بۇل سىيلىقتى ناعىز الاتىن كەزى – 2009 جىل ەدى. وكىنىشكە وراي، مەملەكەتتىك جاۋاپتى قىزمەتتەگى ءبىر ۇلكەن تۇلعانىڭ كەسىرى ءتيدى. نەگىزى، نوبەل سىيلىعىن بەرەتىن كوميتەتتە وتە اقىلدى ادامدار جۇمىس ىستەيدى. ولار قاي ەلدە نە بولىپ جاتقانىن تۇگەل ءبىلىپ وتىرادى. سوسىن، ەل ويلايدى، نوبەل سىيلىعىن كىمگە بەرۋدى ەۆرەيلەر شەشەدى دەپ. مۇلدە ولاي ەمەس! شەشىمدى وزدەرى جاسايدى. كەرىسىنشە، ەۆرەيلەر مەن ورىستاردى نورۆەگيالىقتار مەن شۆەتسيالىقتار جاقتىرا بەرمەيدى. مىسالى، شۆەتسيا ۇكىمەتى «جەر جۇزىندە پالەستينا مەملەكەتى بار» دەپ مويىنداپ، ستوكگولم قالاسىنان پالەستينانىڭ ەلشىلىگىن اشتى. ونى قولداعان نورۆەگيا ۇكىمەتى. سوعان ەۆرەيلەر جىندانىپ كەتتى. ەندى نورۆەگيانىڭ وزىنەن – وسلو قالاسىنان دا پالەستينا مەملەكەتىنىڭ ەلشىلىگى اشىلماق. ال، ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر سالپاقتاپ سول ەۆرەيلەردىڭ سوڭىندا ءجۇر...

– ءسىزدىڭ بۇل ەڭبەگىڭىزدەن ەلباسىنىڭ حابارى بار ما؟

 – بار. 2000 جىلى 17 تامىزدا ماعان ەلباسىنىڭ قولى قويىلعان، راقمەت ايتقان، ريزالىعىن بىلدىرگەن «العىس حات» كەلدى.

 – ەلباسىمىزدىڭ نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنىلعانى تۋرالى اڭگىمەنى ءبىز دە ەستىپ ءجۇرمىز. جالپى، بۇلقىنىس بار، جۇلقىنىس جوق... باسى-قاسىندا ءجۇر ەكەنسىز، ايتىڭىزشى، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سول سىيلىقتى الۋعا مۇمكىندىگى بار ما؟ نەمەسە كىم كەدەرگى بولىپ تۇر؟

– مۇمكىندىك جەتەدى. باياعىدا الۋعا بولاتىن ەدى. ءالى دە كەش ەمەس. جوعارىدا ايتتىم عوي، نوبەل سىيلىعىن بەرەتىن كوميتەتتىڭ  ادامدارىمەن جاقىن تانىسپىن دەپ. ارينە، قازىر ءبىزدىڭ قازاقستاندى، ونىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتى بۇكىل الەم تانيدى. قازاقستاننىڭ سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋ تۋرالى شەشىمى مەن ادامزاتقا قاۋىپ توندىرەتىن تاجال قارۋدان ءوز ەركىمەن ەرتە باس تارتۋ ساياساتىنىڭ ماڭىزى جىل وتكەن سايىن ارتا تۇسۋدە. ءبىزدىڭ ەجەلدەن بەيبىتشىلىكتى سۇيەتىن حالىق ەكەنىمىزدى شىن دالەلدەدى. ءسويتىپ، اقش-تان باستاپ، بارلىق الپاۋىت ەلدەر بۇل جاعىنان قازاق ەلىن دۇنيەگە ۇلگى ەتىپ كورسەتۋدە. سوسىن، بۇل – قۇنىن ماڭگى جويمايتىن ەڭبەك!

ال، ەلباسىمىزدىڭ نوبەل سىيلىعىن الۋ جاعىنا كەلسەك، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ – مەملەكەت باسقارىپ وتىرعان تۇلعا. بيىل بۇل سىيلىققا ءتورت جۇزگە جۋىق كانديدات ۇسىنىلىپ وتىر. بۇل جەردە اقىن-جازۋشىلار مەن عالىمدارعا قويىلاتىن تالاپقا قاراعاندا، پرەزيدەنتكە (ساياساتكەرگە) قويىلاتىن تالاپ مۇلدە وزگەشە! پرەزيدەنتتەردىڭ اتقارعان ىسىمەن بىرگە، اينالاسىنداعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جاساعان تىرلىگى دە قاتاڭ ساراپقا سالىنادى. مىسالى، باسقانى ايتپاي-اق قويايىن سىزگە، قوستاناي وبلىسىن باسقارىپ تۇرعان كەزىندە سەرگەي كۋلاگيننىڭ رۋدنىي قالاسىنداعى يواننو-بوگوسلوۆسك سوبورىنىڭ (شiركەۋiنiڭ) قابىرعاسىنا سۋرەتiن سالدىرىپ، ءوزىن حريستيانداردىڭ قۇدايى يۋسۋس حريستوسپەن (يسا پايعامبارمەن) قاتار قويۋىنىڭ ءوزى-اق جەتكىلىكتى كەدەرگى. «سەرگەي كۋلاگين قۇداي ەمەس قوي، نەگە جازاعا تارتىلمايدى؟ بيلىكتەن نەگە كەتىرمەيدى؟» دەپ، 2015 جىلى 9-12 شىلدە ارالىعىندا ۋكراينانىڭ استاناسى كيەۆ قالاسىندا بولعان كۇندەرىندە ەۋروپارلامەنتتىڭ دەپۋتاتتارى مەن نوبەل سىيلىعى كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى مەنەن تۇپ-تۋرا وسى شىركەۋدەگى سۋرەت ماسەلەسىن سۇرادى. 2012 جىلى وسى سەبەپتەن نوبەل سىيلى بەرىلمەدى! سەرگەي كۋلاگين الەم الدىندا ەلىمىزدىڭ ساعىن سىندىردى، ۇياتقا قالدىردى.قوستاناي وبلىسىن 7 جىل 10 اي باسقارعان كەزىندە 21 شىركەۋ سالعان. ونداي ساۋلەتتى شىركەۋلەر رەسەيدە دە جوق. مەن شىركەۋ سالۋعا قارسى ەمەسپىن، بىراق ورنىمەن بولۋ كەرەك قوي! الدە، وبلىستا اكىم اتقاراتىن باسقا جۇمىس جوق پا ەكەن؟!

ال، سول سەرگەي كۋلاگين قازىر اقمولا وبلىسىن باسقارىپ وتىر. ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ قىسپاعى قىسىپ تۇرعانى مىناۋ، ەلباسىنىڭ ۇنەمشىلدىك تۋرالى قاتاڭ تاپسىرماسى بار. سوعان قاراماستان، ول كوكشەتاۋ قالاسىنان تاعى «شiركەۋ سالامىن» دەپ، اۋدان اكىمدەرىنە 10 ميلليون تەڭگەدەن 20 ميلليونعا دەيىن سالىق سالىپ، اقشا جيىپ جاتىر.  تاۋىپ بەرە الماعان اۋدان باسشىلارىن بوقتاپ، «جۇمىستان شىعارامىن» دەپ قورقىتۋدا! اۋەلى، ەلباسىنان باستاپ، بۇكىل قازاقتى «جۇمىرتقاباس» (يايتسەگولوۆيە) دەپ ايتادى ەكەن!

نۇرسۇلتان نازارباەۆقا نوبەل سىيلىعى نەگە بەرىلمەيدى؟ بىردەن بەرىلەدى. بەرىلۋ مۇمكىندىگى وتە زور! وعان مەنىڭ سەنىمىم كامىل!! ارمانىم دا سول! بىراق، ەلباسىنىڭ جانىندا اكىم سەرگەي كۋلاگين سياقتىلار جۇرمەۋى كەرەك!..

– ۋاقىت ءبولىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان

اۋىت مۇقيبەك

«قالا مەن دالا» گازەتى