Muhamet qajy Sadyqovtyng súhbatyn oqy otyryp, bir әulet tarihynan qazaq halqynyng birneshe ghasyrlyq tar jol, tayghaq keshuin jýreginizben sezesiz, bizdi osy kýnge jetkizgen bozdaqtar ruhynyng janayqayy ekenin de ishtey úghyna týsesiz. Oiyn arydan tolghap, kenirek kesim jasay biletin qajynyng әr әngimesining astarynda zildey oy men berik tújyrymdar jatqany shýbәsiz. Qoghamnyng týrli salasynda belsene qyzmet atqarghan abzal jannyng bir kezderi partiyagha ótuden bas tartqany, «últshyl» atanyp, qapasqa týskeni, Rahymjan Qoshqarbaevtyng el úmytpas erligin dәleldeuge atsalysqany, imandylyq jolynda tabandy enbek etip, egemendikting irgesin bekituge ayanbay enbek etkeni, Kosarevterding keshegi keypi men Kulaginderding býgingi is-әreketi jóninde bilginiz kelse, súhbatty yjdaghatpen oqyp shyghynyz.

Redaksiyadan

Muhamet qajy Erdenúly Sadyqov – Elbasyn Nobeli syilyghyna úsynu maqsatynda ashylghan «Evraziya-miyr» halqaralyq Qorynyng preziydenti. RF jerindegi qazaqtargha, óte-móte Omby oblysy men ózimizding Arqa ónirine tanymal Atymtay jomart. Muhamed qajy Omby oblysy Lubin audanynda tughan. Biyl 66 jasta. Mamandyghy – zanger. Álemning 78 memleketin aralap, Mekkege 11 mәrte ýlken qajylyqqa, 5 mәrte kishi qajylyqqa barypty. Qazaq Eli tәuelsizdik alghan song ózi tughan óniri Omby oblysynyng qandastarymyz jii qonystanghan auyldaryna 20 meshit saldyrypty. Sonymen birge, Týmen, Saratov, Penza oblystaryna da óz qarjysyna 16 meshit túrghyzghan.

 – Qúrmetti Muhamet qajy Erdenúly, Sizding auyzeki әngimenizge qarap otyryp, el ýshin jasaghan iygilikti isterinizge tәnti bola bastadym. Súhbatymyzdy bastamas búryn, tuyp-ósken ortanyz turaly aityp berseniz?

– Arghy atam Bәiimbet – bolys bolghan kisi. Áuliyeligi de bolghan eken. Ruy – Kerey, onyng ishinde Saqal. Shamamen 16 myng jylqy bitipti. Tipti odan da kóbirek bolghan kórinedi. Kishiqaroy, Ýlkenqaroy degen kólder bar. Jylqyshylar kólge boylatyp qazyqtar qaghyp qoyady eken. Qalyng jylqy kelip kólden su ishedi ghoy, managhy qazyqtar arqyly tómen týsken sudyng dengeyine qarap, jylqynyng sanyn mólsherlepti desedi. Bir qyzyghy, sol jylqylarynyng túrpaty da bólek bolypty, ónkey tizesine deyin búira jylqy eken. Ol kisining tughan jeri – Sarykól. Sol Sarykólge on bir aqshanqan kiyiz ýidi tikkizip tastap otyrady eken. «Stolypin reformasy» kezinde Rossiyadaghy Ukrainanyn  Poltavka guberniyasynan myndaghan ukraindardy jer audaryp, osy Sarykólge jibergen. SSSR kezinde sol ukraindardyng qúrmetine Sarykólimizding atyn «Poltavka» dep ózgertip jibergen. Qazir Omby oblysyna qaraydy. Sonday-aq, Aqjar audany (SQO) jaqyn jyldargha deyin Lenin audany bolyp keldi.  Kommunizm, Gorikiy sovhozdarynyng әuelgi aty Kóshәli, Manaq auyldary bolatyn. Osyghan kórshiles Bolys degen auyl da bolghan. Ol mening Súltanghazy atamnyng qystauy bolatyn. Otarshyldyq degen bәlening qazaqqa istemegeni bar ma?! Sol óz ata-babasynyng jerinde otyrghan Bәiimbet auylyna kazaktar ómiri tynyshtyq bermepti. Áyelderin, qyzdaryn jәbirlegen. Maldaryn tartyp alyp otyrghan. Kýn ótken sayyn, óktemdigin ýdete týsedi. Birde Bәiimbetting ýiine mas kazaktar basyp kirip, «bizge túryp sәlem bermedi» dep, aqsham namazyn oqyp jatqan kishi úly Nógerbekting basyn qylyshpen shauyp tastaydy... Qysqasy, jan baghys, kýn kóru qiynday beredi. Bәiimbet atamyzdyng әskery audarmashy Kornilov degen dosy bolypty. Ol Bәiimbetting Gýlshara degen qyzyna kózi týsip jýredi eken. Tyghyryqtan shyghudyng jolyn izdegen Bәiimbet atam sol Kornilovke sýienedi, onymen qúda bolyp, Grigoriy degen úlyna Gýlsharasyn túrmysqa beredi. Biraq, atam qúdasyna «túnghysh jiyenimdi ózime beresin» dep shart qoyady. Gýlshara úl tabady. Atasy oghan Lavr dep at qoyady. Al, mening atam ol jiyenin Leker dep atap, sýndetke otyrghyzady. Ombynyng kadet korpusynan oqytady. Keyin Leker – Lavr Geórgiyevich Korniýlov Aqtardyng býkil armiyasyn basqarady. Aqtardyng býkil armiyasyn basqarady. Qysqasy, sol qúdalyq ótip, Leker dýniyege kelgen kýnnen bastap bizding atalarymyz maskýnem kazaktardyng tekpisinen qútylady. Atam býkil әuleti men mal-basyn ozbyrlardan solay saqtap qalypty.

Bәiimbetting balasy Súltanghazy da bolys jәne arnayy búiryqpen imam bolghan adam. Eki mәrte Mekkege barghan qajy. Súltanghazydan tórt úl taraydy. Ýlkeni Ahmetjan. Odan keyin Múhametjan, Múhametsadyq, Múhametkәrim. II Nikolaydyng ukazymen Ahmetjan Súltanghazyúly – ol da Omby meshitin basqarghan. 1937 jyly «halyq jauy» degen jalamen atylypty. 1989 jyldan bastap ózim artyna týsip, jazyp jýrip, 1990 jyly aqtatyp aldym.

Keyin ornaghan Sovet  ýkimeti de atalaryma tynyshtyq bermegen. Tizesine deyin búira bolyp keletin 16 myng jylqysyn týgel tәrkilep alady. Siyr men úsaq mal onyng syrtynda. 1937-ning zobalany kezinde sol atalarymnyng úrpaghynyng kóbi aty-jónin ózertuge mәjbýr bolady. Mysaly, Múhametkәrimning balalary Kәrimov bolyp jýr. Múhametsadyqtyng úrpaghy Sadyqov degen tekti qoldanady. Mening әkem Erden negizi Múhametjannyng úly. Biraq, inisi Múhametsadyqtyng er balasy bolmaghan son, Erdendi soghan bergen eken.

Naghashy jaghyma kelsek, sheshemning aty – Rauza Ámenqyzy. Men tua salyp, bir kýnnen keyin anam qaytys bolypty. Sosyn meni әkemning apayy bauyryna salyp alady. Zeynezayyp Múhametjanqyzy degen kisi edi. Joldasy Elubaev Seydahmet Smaghúlúly Ombynyng Qazaq pedagogikalyq uchiliyshesin bitirgen. Soghys ardageri. 40 jyl ómirin Omby oblysynda múghalimdikke arnady. Býkil auyl, audan ol kisini «múghalim» dep ataytyn. Qissalardy jatqa aitatyn, sheshenderding sózderin kóp biletin, dombyra tartyp, әn de salatyn. Ataqty kýishi Maghauiya Hamzinmen dos boldy. Meni alaqandaryna salyp erkeletip ósirdi. Alam desem, aspandaghy ay men júldyzgha ghana qoldary jetken joq, ózgening bәrin alyp beri.  Menimen birge, Múhametsadyq atamnyng da jetim qalghan Biybinúr, Aytjan, Qúsny degen ýsh qyzyn qoldaryna alyp baghyp, qútty úyalaryna qondyrdy. Olar da eshteneden tarshylyq kórgen joq. Bardy kiyip, bardy iship, molshylyqta ótti. Men osy әuletting familiyasynda boldym.

Tughan naghashym – Ámen Syzdyqov (ekinshi familiyasy Mahambetov) Jarkent qalasynda (búrynghy Panfilov qalasy) ChK-nyng bastyghy boldy. Ruy – Qaruyl, onyng ishinde Ray, Atqy. Arab, qytay, monghol, orys tilin jaqsy biledi eken. Joldasy Gýljiyan degen kisi edi, jýz jasqa kelip, ómirden ozdy.

Gýljiyannyng apayy Gýljauar ómir boyy Almatyda sot bolyp qyzmet atqardy. Kýieui Hakim Syzdyqov (Mahambetov) belgili advokat bolghan, ol da 1937 jyly atylyp ketti. Eki naghashy әpkemning kýieui Hakim men Ámen bir әke, bir shesheden tughan aghayyndy kisiler.

Al, Gýljiyan men Gýljauardyng әkesi by Esmaghambet (tarihy qújattarda Eshmúhamet Nauryzbaev – Janbyrshin dep jazylghan, ruy – tóre dep kórsetilgen. Biraq ol kisining ruy – kerey, onyng ishinde saqal bolatyn) degen ataqty adam edi. By Esmaghambet kezinde qughyngha týsken Maghjan Júmabaev pen Qoshke Kemengerovti Omby oblysy, Moskalenka audanynyng Qoyanshyqpas degen auylynda eki jarym jylday óz ýiine jasyryp, jan saqtatqan. Búl turaly maghan Qoshke Kemengerovting balasy Nartay aghanyng ózi aitqan bolatyn. Naghashy atam Ámen Syzdyqovty Jarkentten Qaraghandygha oblispolkom etip qyzmetke auystyrady. Moskvada SK-da Malenkov degen orys dosy bolghan eken. Stalinnen keyingi ekinshi adam. Sol kisi telefon soghyp, «Qaraghandydan tezdetip ket» deydi. Ámen atam bir týnde jinalyp, Omby oblysy Esilkól audany, Omar auylyna tartyp ketedi. Keyin aqtalyp shyghyp, Payghambar jasyna jetip, dýniyeden ozdy.

– Muhamet agha, jaqsy әuletting úrpaghy ekensiz. Endi ózinizding ómir jolynyzgha ýnilsek.

– Men bes jasyma deyin Omby qalasynda óstim. Ákem Erden Múhametjanúly agronom bolatyn. 1954 jyly sol kezdegi ýkimet ol kisini Qazaqstannyng Kókshetau oblysyna tyng iygeruge (Selina kóteruge) jiberipti. Mening balalyq shaghym Kókshetau oblysynyng Qyzyltu audanynda (qazirgi SQO, Uәlihanov audanynyng ortalyghy Kishkenekólde) ótti. Mektepti sonda orys tilinde bitirdim. Kóp jyl auyl sharuashylyq salasynda zanger bolyp qyzmet atqardym. Kókshetau oblysynda ýsh audannyng ókili boldym. Qúdaygha shýkir, tórt úlym, olardan taraghan segiz nemerem bar. Nemeremning bәri úl bala. Balalarymnyng bәri JOO-n bitirdi. Óz mamandyqtary boyynsha qyzmet atqarady. Eki úlym ózim sekildi zanger. Eki úlym kәsipkerlikpen ainalysady.

Men bala kýnimnen óz әuletimizding jogharyda bayandalghan qily taghdyry turaly әngimelerdi ýlkenderding auzynan tyndap óstim. Búl – bizding ghana emes, ol zamanda bar qazaqtyng basynan ótken jaghday. Soghan baylanysty bolu kerek, óte namysshyl, últshylmyn. Biraq eshkimge zәbirim joq. Qolymnan kelse, últyma jaqsylyq istegim kelip túrady. Alla bizge tәuelsizdikti berdi. Mine, sol memleketimizding 25 jyldyghyn toylap jatyrmyz. Búl – qazaqtyng basyna qonghan baqyt. Baqytty ayalauymyz kerek. Biz az halyqpyz. Dýniyening tórt búryshynda taryday shashyrap jýrmiz. Bir-birimizge tirek bolyp, ózimizdi-ózimiz sýieuimiz, demeuimiz, kóteruimiz kerek!

– Agha, namysshyl, últshyl adamdardyng joly ýnemi danghyl bola bermeydi ghoy. Búl jaghynan ne aitasyz?

– Onyng ras, qaraghym. Qazirgi Mәjilis deputaty Vladislav Kosarev men qyzmet istegen audanda birinshi hatshy boldy. «Partiyagha ót!» dep, kem degende jiyrma ret shaqyrdy. Men partiyagha mýshe bolghan emespin. Qiyn jaghday mening de basymnan ótti. 1982 jyly shilde aiynda Burabay demalys aimaghynda ótken bir basqosuda KPSS Kókshetau obkomnyng qyzmetkeri Tatarskiy, KGB-nyng mayory Krasnokojin degender «Qazaqtar óz-ózin alyp jýre almaydy. Sorly halyq» degende, namysym basyma bir-aq shyqty. Ornymnan atyp túrdym da: «Biz – qazaqtar SSSR-siz de ózimiz derbes ómir sýre alamyz! Bizde jer jetedi. Jerimizde Mendeleev kestesindegi elementting bәri bar! Óz-ózimizdi asyraugha shamamyz keledi. Tipti shetelge de kómek bere alatyn jaghdayymyz bar!..» dep saldym.

Sol kýnnen bastap olar maghan óshige bastady. Eki júmadan song Moskvadan KGB-nyng eki polkovniygi kelip túr. Analar aryz jazghan ghoy. «Osylay aitqanyng ras pa?» deydi. «Ras!» dedim. Súraqqa tartyp, jazyp alyp ketti.  Sodan KGB mening sary izime týsti. Bir kýni Týmen qalasyna issaparmen bardym. Onda meni baqqan Seydahmet múghalim túratyn. Songhy jyldary ol kisining eki kózi kórmey qalghan bolatyn. KGB sol kisining qasyna әkelip bir myltyqty qoyyp ketedi de, sol myltyq «seniki» dep, maghan bәle japqan.  Sonymen ne kerek, aqyry  «qúral ústaghan», «Sovet ýkimetine qarsy shyqqan» degen jalamen «173», «202» jәne «145» statiyalarmen alty jylgha sottap tyndy ghoy. Kókshetau manyndaghy Granitnyy týrmesinde eki jyl otyrdym. Týrmening kitaphanasynda júmys istedim jәne tilshisi bolyp gazetterine maqala, habar jazdym.  Eki jyldan song ózimdi birjola aqtap, týrmeden bosatyldym. Sot naqaq otyrghanym ýshin  keshirim súrap, eki jylyma tólem tóledi. Ol aqshany týgelimen jetim balalar ýiine berdim. Keyin bildim, ol «vintovka TOZ-8» degen myltyq eken. Ony istep jýrgen milisiya kapitany Erlik Shәkijanúly Baysúltanov degen súmpayy bolyp shyqty.

– Siz ata-babanyzdyng mekeni – Omby ekenin aittynyz. Endi Reseydegi qandastarymyzdyng jaghdayy turaly toqtalyp ótseniz.

– Ózderiniz de biletin shygharsyzdar, Reseyde bir millionday qazaq túrady. Tәuelsizdikten keyin Qazaqstangha kóship kelgenderi bar. Olar otyrghan jerding bәri óz ata-babasynyng kýl tókken mekeni. Eki-aq auylda qazaq mektebi bar. Qalghanynyng bәri orys tilinde oqidy. Sol qazaq mektepterine kómektesip túramyn. Óziniz kórdiniz ghoy, mening atalarym biylikti de, baylyqty da, dindi de qatar alyp jýrgen kisiler. Solardyng qúrmetine dep, óz qarjyma 36 meshit saldyryp berdim. Meshitterdi asharda Moskvadaghy Músylman, Arab elderining elshilikterinen elshilerdi shaqyrdym. Ár meshitting ashyluyna bir jylqy, bes qoydan soyyp, ónerpazdardy aldyryp, toy jasap otyrdym. Shaqyrylghan elshi myrzalardyng bәri kelip, rizashylyqtaryn bildirdi, raqmetterin aitty. Búl Tәuelsizdikting alghashqy jyldary bolatyn. Qazirge deyin sol meshitterge qol ýshin berip túramyn. Ondaghy qandastarym, eng qúryghanda, ata-baba dininen aiyrylyp qalmasyn degenim ghoy...

– Ol toqyrau jyldary ghoy, bir adam ýshin 36 meshit salu degen onay sharua emes! Sonshama qarjyny qaydan taptynyz?

– Alla ózi berdi! Últyna enbek sinirsem degen adal niyeting bolsa, jigit adamgha aqsha tabu qiyn emes!

– Mine, Sizben tanysyp, әngimelesip jýrgenime biraz uaqyt boldy. Siz marqúm Dinmúhamed Qonaevty, Qaratay Túrysovty auzynyzdan tastamaysyz. Sol jayynda, jalpy óziniz kórgen, dәmdes bolghan qazaq ziyalylary turaly aitynyzshy. 

– IYә, qazaqtyng nebir marghasqa túlghalarymen tanys, dәmdes boldym. Mening Almatyda túratyn Dәulen degen naghashy agham boldy. Managhy by Esmaghambetting balasy. Ol kisi Sanjar Jandosovpen óte jaqyn dos bolatyn. Dәulen agham Sanjar aghagha meni de tanystyrdy. 1987 jyly qyrkýiek aiynda Moskvanyng Domodedovo aeraportynda sol jaqsy kóretin agham Sanjar Jandosovpen kezdesip qaldym. Sanjar agha meni qúshaqtap betimnen sýidi de, jetelegen kýii Moskvadaghy birge oqyghan, Mayakovskiy metrosynda túratyn bir dosynyn  ýiine ertip bardy. Ótken-ketken әngimelerin aityp, ýsh kýn birge boldy. Meni eshqayda jibermeydi. Júma kýni Moskva týbindegi Peredelikinogha ornalasqan Shynghys Aytmatovtyng sayajayyna bardyq. Sol jerde Sanjar agha Qaratay Túrysovpen tanystyrdy. Keterinde Qarekeng maghan ýiinin, júmysynyng telefon nómirlerin berdi. Qaratay agha ol kezde býkil SSSR-dyng Kәsipodaghyn basqaratyn. Bir-eki kýnnen keyin júmysyna telefon soghyp edim, quanyp ketti. Mashinasyn jiberip, meni ózine aldyrtty. Ol kezde ekinshi dýniyejýzilik soghysta Reyhstagqa tu tikken gruzin Melitón Varlámovich Kantáriya dep túraqtandyrylyp, jenisting danqy men marapatyn soghan jazatyn. Al, bizding Rahymjan Qoshqarbaevty moyyndamaytyn. Sol Melitón Varlámovich «Moskva» qonaq ýiining 418-bólmesinde jatady eken. Qaratay agha maghan da sol kisi ornalasqan qabattyn  420-bólmesinen oryn alyp berdi. Melitón ózdiginen jýrip-túra almay, mýgedekter arbasynda otyratyn. Qasynda segiz qorghaushy qyzmetkeri bar. Qaratay agha maghan «Múhamet bauyrym, sen myna kisimen jaylap tanys. Asyqpay syrlas, kýnde soghys turaly әngimeles. Sol әngimelerindi ai-kýn, saghatymen kýnde qaghaz betine estelikke týrtip otyr. Qansha uaqyt ketse de meyli, jata ber osy jerde. Tek osy kisining auzynan Reyhstagqa birinshi bolyp tu tikken shynymen kim ekenin anyqtap bil!» dedi. Senesiz be, men sol qonaq ýide, Kantáriyanyng qasynda túp-tura on ay jattym. Qarekeng bir buda talon berdi, tamaq tegin. Melitónmen әbden jaqyndasyp, keremet dos bolyp kettim. Ayyna bir ret eki-ýsh kýnge samoletpen Ombygha baryp qaytamyn. Men joq bolsam, Melitón izdeytin boldy. Ombydan qazy-qarta, jal-jayany tendep kelemin... Bir kýni Melitón Varlámovich aghynan jaryldy: «Biz Mihaiýl Alekséevich Egórov ekeumiz serjantpyz, al Rahymjan Qoshqarbaev – leytenant. Reyhstagqa jenis tuyn birinshi bolyp tikken sol! Biz Rahymjangha kómekshi boldyq...» dep. Men bólmeme keldim de, Melitónnyng auzynan shyqqan sol sózderdi týgel aq qaghazgha jazyp ýlgerdim... Sosyn  sol dәpterdi Qaratay agha Túrysovtyng qolyna berdim. Ol kisi oqyp, qatty quandy, qúshaqtap betimnen sýidi. Raqmet aitty. Ar jaghy ózderinizge belgili, qazir Reyhstagqa jenis tuyn birinshi bolyp tikken Rahymjan Qoshqarbaev ekeni tolyq moyyndaldy. Sodan bastap, Qarekeng maghan tughan aghamday bolyp ketti. Moskvada qyzmet istegen qazaq az ba?! Mine, Qaratay agha osynday kisi bolatyn! Men de qatty saghynyp jýrem ol kisini. Jatqan jeri Jannatta bolsyn!

Al, Dimash Ahmetúly Qonaev jayly aitayyn. Bizdin  Túnghysh Qorghanys ministri bolghan Saghadat agha Núrmaghambetovpen tuystyghymyz bar. Ol kisi mening atalarymdy, babalarymdy, naghashylarymdy jaqsy biledi. Meni jaqsy kóretin. Almatyda Medeuge bara jatqanda ong jaqta Qorghanys ministrligining әskery sanatoriyasy bar. 1992 jyly men sol sanatoriyadaghy Saghadat aghanyng reziydensiyasynda bes ay túrdym. Sol kezde Saghadat agha meni Diymekene ózi ertip baryp tanystyrdy. Az kýn ótken song men Ombydan samoletpen tiridey eki qoy, 40 litr qymyz,  jylqy etin ózim baryp alyp kelip, qoydy soyyp, Dimash aghany sol ýige qonaqqa shaqyrdym. Qasynda birge bolsyn dep, Petropavldan (SQO) Esim Shaykin men Shaymúrat Smaghúlovty aldyrdym. Ýsh kýnnen keyin bizdi Dimash agha ýiine shaqyrdy. Diymekeng ýiinde Bәiken Áshimov te boldy. Diymekeng maghan qolyn qoyyp, ózi jazghan kitaptaryn syilady. Sodan bastap men ol kisimen jiyi-jii kezdesip túrdym. Qatty jaqsy kórdim.

Taghy bir syilas kisim – Múhtar agha Shahanov! Ol kisining de otbasynda boldym, anasynyng qolynan dәm tattym.

– Dúrys eken! Bir sózinizde Últ Kóshbasshysy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevty qoldau turaly Qor ashtym dep qaldynyz. Endi sol Qor turaly bilgimiz keledi. Ol Qor jalpy nemen ainalysady?

– 1991 jyly 15 qyrkýiekten 5 qazangha deyin Mongholiya elinde últtyq Sayatshylyq kýnderi ótti. Ony Korolidardyng izbasarlary úiymdastyrdy. Jalghyz Arab elderining ghana emes, Europa, Skandinaviya elderi Korolidarynyng da izbasarlary qatysty. Qús salyp, seruen qúrdy. Sol jyldyng 17-qyrkýiegi kýni keshki asta radio tyndap otyrghan Daniya Korolining izbasary «Orystyng Qazaqstan degen koloniyasy Semey yadrolyq poligonyn jauypty» degen janalyqty jetkizdi. Otyrghandar eleng ete týsti. Biraq, solardyng kóbi, tipti týgelge juyghy Qazaqstandy, onyng preziydentining kim ekenin bilmeydi eken.

Meni búl jerge shaqyryp, alyp barghan Kuveyt Ámirining izbasarlary Múhamet As-Sabah degen kisi bolatyn. Ózi Moskvada oqyghan, orys, aghylshyn qatarly jeti tildi jetik biletin jigit edi. Sol dosym meni qasyna shaqyryp alyp: «Múhamet, siz mynalargha Qazaqstan turaly týsindirip aitynyz, men audaryp beremin» dedi. Men ornymnan túryp, óz elim jayly týsinik berdim. Semey yadrolyq poligonyn jabugha búiryq shygharghan Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev! Onyng Qazaqstan Respublikasynyng preziydenti ekenin maqtanyshpen aittym. Jәne osy enbegi ýshin oghan Nobeli syilyghyn beru kerek dedim! Sayatshylyq qúrugha on bes elden kelgen sheteldik qonaqtar týgel  kezekpen kelip, mening qolymdy qysty, qúttyqtady, qostady. Áli esimde birinshi kelip qúttyqtaghan – Shvesiya Korolining izbasary.

Sol kýnnen bastap men Semey yadrolyq poligony turaly qújattar izdeuge kiristim. Semey, Kurchatov qalalaryna on-on bes mәrte baryp, mardymdy eshtene taba almadym. Kóp qújattar men qújatty filimderdi Moskvadan tilin tauyp, satyp aldym. 2000 jyly qantarda Elbasyn qoldau maqsatynda «Evraziya-miyr» degen halyqaralyq Qor ashtym. Sol jyly Elbasymyz N.Á.Nazarbaevty Nobeli syilyghyna úsyndym. Sol jyldan bastap, qazirge deyin jylda úsynumen kelemin. Osy barghanymda Nobeli syilyghyn beretin komiytetting adamdarymen jaqyn tynysyp kettim. Elbasymyzdyng búl syilyqty naghyz alatyn kezi – 2009 jyl edi. Ókinishke oray, memlekettik jauapty qyzmettegi bir ýlken túlghanyng kesiri tiydi. Negizi, Nobeli syilyghyn beretin komiytette óte aqyldy adamdar júmys isteydi. Olar qay elde ne bolyp jatqanyn týgel bilip otyrady. Sosyn, el oilaydy, Nobeli syilyghyn kimge berudi evreyler sheshedi dep. Mýlde olay emes! Sheshimdi ózderi jasaydy. Kerisinshe, evreyler men orystardy norvegiyalyqtar men shvesiyalyqtar jaqtyra bermeydi. Mysaly, Shvesiya ýkimeti «Jer jýzinde Palestina memleketi bar» dep moyyndap, Stokgolim qalasynan Palestinanyng elshiligin ashty. Ony qoldaghan Norvegiya ýkimeti. Soghan evreyler jyndanyp ketti. Endi Norvegiyanyng ózinen – Oslo qalasynan da Palestina memleketining elshiligi ashylmaq. Al, bizding sheneunikter salpaqtap sol evreylerding sonynda jýr...

– Sizding búl enbeginizden Elbasynyng habary bar ma?

 – Bar. 2000 jyly 17 tamyzda maghan Elbasynyng qoly qoyylghan, raqmet aitqan, rizalyghyn bildirgen «Alghys hat» keldi.

 – Elbasymyzdyng Nobeli syilyghyna úsynylghany turaly әngimeni biz de estip jýrmiz. Jalpy, búlqynys bar, júlqynys joq... Basy-qasynda jýr ekensiz, aitynyzshy, Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng sol syilyqty alugha mýmkindigi bar ma? Nemese kim kedergi bolyp túr?

– Mýmkindik jetedi. Bayaghyda alugha bolatyn edi. Áli de kesh emes. Jogharyda aittym ghoy, Nobeli syilyghyn beretin komiytetting  adamdarymen jaqyn tanyspyn dep. Áriyne, qazir bizding Qazaqstandy, onyng preziydenti Núrsúltan Nazarbaevty býkil әlem tanidy. Qazaqstannyng Semey yadrolyq poligonyn jabu turaly sheshimi men adamzatqa qauip tóndiretin tajal qarudan óz erkimen erte bas tartu sayasatynyng manyzy jyl ótken sayyn arta týsude. Bizding ejelden beybitshilikti sýietin halyq ekenimizdi shyn dәleldedi. Sóitip, AQSh-tan bastap, barlyq alpauyt elder búl jaghynan Qazaq elin dýniyege ýlgi etip kórsetude. Sosyn, búl – qúnyn mәngi joymaytyn enbek!

Al, Elbasymyzdyng Nobeli syilyghyn alu jaghyna kelsek, Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev – memleket basqaryp otyrghan túlgha. Biyl búl syilyqqa tórt jýzge juyq kandidat úsynylyp otyr. Búl jerde aqyn-jazushylar men ghalymdargha qoyylatyn talapqa qaraghanda, preziydentke (sayasatkerge) qoyylatyn talap mýlde ózgeshe! Preziydentterding atqarghan isimen birge, ainalasyndaghy qyzmetkerlerining jasaghan tirligi de qatang sarapqa salynady. Mysaly, basqany aitpay-aq qoyayyn sizge, Qostanay oblysyn basqaryp túrghan kezinde Sergey Kulaginning Rudnyy qalasyndaghy Ioanno-Bogoslovsk soborynyng (shirkeuinin) qabyrghasyna suretin saldyryp, ózin hristiandardyng qúdayy Iiusus Hristospen (Isa payghambarmen) qatar qoyynyng ózi-aq jetkilikti kedergi. «Sergey Kulagin qúday emes qoy, nege jazagha tartylmaydy? Biylikten nege ketirmeydi?» dep, 2015 jyly 9-12 shilde aralyghynda Ukrainanyng astanasy Kiyev qalasynda bolghan kýnderinde Europarlamentting deputattary men Nobeli syilyghy komiytetining mýsheleri menen túp-tura osy shirkeudegi suret mәselesin súrady. 2012 jyly osy sebepten Nobeli syily berilmedi! Sergey Kulagin әlem aldynda Elimizding saghyn syndyrdy, ÚYaTQA QALDYRDY.Qostanay oblysyn 7 jyl 10 ay basqarghan kezinde 21 shirkeu salghan. Onday sәuletti shirkeuler Reseyde de joq. Men shirkeu salugha qarsy emespin, biraq ornymen bolu kerek qoy! Álde, oblysta әkim atqaratyn basqa júmys joq pa eken?!

Al, sol Sergey Kulagin qazir Aqmola oblysyn basqaryp otyr. Ekonomikalyq daghdarystyng qyspaghy qysyp túrghany mynau, Elbasynyng ýnemshildik turaly qatang tapsyrmasy bar. Soghan qaramastan, ol Kókshetau qalasynan taghy «shirkeu salamyn» dep, audan әkimderine 10 million tengeden 20 milliongha deyin salyq salyp, aqsha jiyp jatyr.  Tauyp bere almaghan audan basshylaryn boqtap, «júmystan shygharamyn» dep qorqytuda! Áueli, Elbasynan bastap, býkil qazaqty «júmyrtqabas» (yaysegoloviye) dep aitady eken!

Núrsúltan Nazarbaevqa Nobeli syilyghy nege berilmeydi? Birden beriledi. Berilu mýmkindigi óte zor! Oghan mening senimim kәmil!! Armanym da sol! Biraq, Elbasynyng janynda әkim Sergey Kulagin siyaqtylar jýrmeui kerek!..

– Uaqyt bólip, súhbat bergeninizge raqmet!

Súhbattasqan

Auyt Múqiybek

«Qala men Dala» gazeti