بۇكىل الەم ەلدەرى تاريحشى-عالىمدارىنىڭ باستى تاقىرىبى – «سوعىس»، سوعان سايكەس ولاردىڭ ءۇزىلىسسىز جارنامالايتىندارى دا وسى – «سوعىس». بۇگىنگى تاڭدا سوعىستى اۋىزعا المايتىن بىردە-ءبىر تاريحشى-عالىم، بىردە-ءبىر ساياساتكەر جوق. نەگە ولار سوعىستى اۋىزدارىنان تاستامايدى؟ ويتكەنى، بۇتكىل جەر بەتىندەگى 7 ملرد-تان استام ادامداردىڭ ءبارى اسكەري ادامدار بولىپ كەتكەن.

سوڭعى مىڭجىلدىقتار دا بۇتكىل الەم ەلدەرى بولىپ سوعىسۋمەن بولدىق، نەمەسە سوعىسقا ازىرلەنىپ جاتتىق. كۇنى بۇگىندە دە تۋرا سولاي، كوپتەگەن ەلدەر ءبىرىن-ءبىرى قىرىپ جاتىر. بىرەۋلەر وزبىرلىق جاساۋ ءۇشىن، بىرەۋلەر وزبىرلاردان قورعانۋ ءۇشىن، بىرەۋلەر قارۋ ساتىپ بايۋ ءۇشىن ميللياردتاعان قاراجاتتاردى، ءوز حالقىنىڭ اۋزىنان جىرىپ وسى اسكەري سالاعا جۇمساۋدا.  بايىپتاپ قاراساق، بۇگىنگى كۇنى ءبارىمىزدىڭ اسكەرشە ويلايتىنىمىزدى ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ۇيدە دە، تۇزدە دە. قازىرگى تاڭدا ادام ءومىرىنىڭ  «كوك تيىندىق»  قۇنى قالماعاندىعىن وسىدان دەپ، باتىل تۇجىرىم جاساي الامىز. بۇگىنگى كۇنگى تىرلىگىمىزدىڭ ءبارى تۋرا سوعىستاعىداي. الەم ەلدەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك، مىقتىسى دا، ورتاشاسى دا، ءالسىزى دە ۇنەمى ۇرەي ۇستىندە.

اۋەلگى دە كۇدىكپەن باستاپ ەم. سوعىستى اۋىزعا الماي تاريح جازۋعا بولار ما ەكەن دەپ. سويتسەم بولادى ەكەن.

قازىرگى كەڭەستىك بولشەۆيزمنىڭ «شينەلىنەن» شىققان تاريحشى-عالىمدار وقىعان بارلىق كىتاپتاردىڭ اۆتورلارى، سونىمەن قاتار سولاردىڭ ءىزىن «اينا قاتەسىز» جالعاستىرعان بارلىق تاريحشىلاردىڭ باستى قاتەسى، تەك قانا سوعىس جايلى جازاتىنى. تاريحشىلاردىڭ قاي كىتابىن وقىساڭ دا، ولاردىڭ ءاربىر ءسوزىن دە بۇكىل دۇنيە ءجۇزى ۇنەمى سوعىسىپ، ءبىرىن-ءبىرى قىناداي قىرىپ جاتىر.

وسىلاردى وقىپ وتىرىپ، ادام بالاسى مىنا دۇنيەگە تەك قانا سوعىسىپ ءولۋ ءۇشىن كەلەتىندەي بولىپ سەزىنەرى حاق. قازىرگى زاماننىڭ تاريح عىلىمى تەك قانا سوعىستى ۋاعىزدايدى. وسىلاردى وقىپ وسكەن ادامداردىڭ دا، ەلدەردىڭ دە باسى ەشقاشان بىرىكپەيدى. دەمەك، ولاردىڭ ادام بالاسىنا بار بەرەر «پايداسى»، اۋزى ءبىتىپ كەلە جاتقان «جارانىڭ» بەتىن كۇنىنە «مىڭ تىرناپ» قاناتا بەرەتىنى.

 ال، ەندى اتام قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىنە كەلسەك، مۇندا سوعىس جايلى مۇلدەم اۋىزعا الىنبايدى. دەمەك، رۋلىق شەجىرە وتكەنگە سالاۋات (كەشىرىم) ايتىپ، تەك قانا ادام مەن ادامنىڭ، رۋ مەن رۋدىڭ، ەل مەن ەلدىڭ، ۇلت پەن ۇلتتىڭ باستارىن قايتا قوسىپ، بىرىگۋلەرىنە مۇلتىكسىز قىزمەت جاسايدى. ءبىر كەرەمەتى وسىلاردىڭ ءبارى قوجا احمەت ياسساۋي مەن اۋليە بەكەت – ءپىر اتا ۇستانعان تاريحات (سوپىلىق ءىلىم) جولىندا ايقىن كورسەتىلگەن.

بۇگىنگى كوپتەگەن «سوعىسقۇمار» تاريحشىلاردىڭ جانە سولاردىڭ سوزىنە قۇدايىنداي سەنەتىندەردىڭ قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنە الماي، رۋدى جامانداپ، «رۋ» دەگەن سوزدەن زارەلەرى ۇشىپ، قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىنە ۇنەمى جاۋ بولىپ، قارسى شىعاتىندارىنىڭ سىرى وسى.

وسى ەكى جاعدايدى سارالاي كەلە، ۇنەمى سوعىس جايلى جازا بەرۋدىڭ سوڭى جاقسىلىققا اپارمايتىنىنا ايقىن كوزىم جەتكەنىن قاپەرلەرىڭىزگە بەرگىم كەلەدى. 

تۇسىنىكتەمە: ەجەلگى عۇلاما شەجىرەشى-تاريحشىلاردىڭ جازبالارىندا سوعىستاردى ادىلەتتى جانە ادىلەتسىز سوعىستار دەپ، اراجىگىن اجىراتىپ وتىرعان. قازىرگى تاريحشىلاردا مۇنىڭ ءبىرى جوق. قازاقتىڭ اتا-سالتىن بىلمەگەندىكتەرىنىڭ سالدارىنان ءبارىن ارالاستىرىپ جىبەرگەن. سوعىس جايلى تاريحقا قالام تارتقان تاريحشى، سول سوعىستاردىڭ ادىلەتتى نەمەسە ادىلەتسىز سوعىس ەكەندىگىنىڭ اراجىگىن اجىراتىپ كەتكەندەرى، ال اجىراتۋعا ءبىلىمى جەتپەگەن جاعدايدا سوعىس جايلى جازباعاندارى دۇرىس. سوندا عانا ءبىز تاريحشى-عالىمداردىڭ جازعان تاريحىنان «تاريح تاعلىمىن» الا الامىز. مىسالى، «اتامەكەندى (اتام، اكەم جانە مەنىڭ تۋعان جەرىمدى) قورعاۋ ەڭ ادىلەتتى سوعىس بولىپ تابىلادى» دەگەن سياقتى.

تاريح تاعلىمى: رۋلىق شەجىرەنىڭ ماعىناسىن ءبىلىپ، ونى مەڭگەرگەن جاعدايدا بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ باسى بىرىگۋىنە تولىق مۇمكىنشىلىك بار، ال تەك قانا سوعىستى ۋاعىزداپ، ونى وقىپ وسكەن ەلدەر مەن ۇلتتاردىڭ باسى ەشقاشان بىرىكپەيدى جانە ولار سول سوعىستاردى ارى قاراي ۇزدىكسىز جالعاستىرا بەرەتىن بولادى.

سان مىڭداعان جىلدار بويى بۇكىل الەمگە ادىلدىكپەن بيلىك جۇرگىزگەن قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنىن ۇستانعان قازاق قاعاناتتارى مەن حاندىقتارىنىڭ  باستى يدەياسى وسىلاي بولعان. قاسيەتتى قازاق توپىراعىندا سول  يدەيا كۇنى بۇگىندە دە جالعاسىن تابۋ دا. قازاق مەملەكەتىنىڭ بۇكىل دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ءتورتىنشى ورىن بولىپ كەلەتىن يادرولىق قارۋدان، بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ اراسىنان ەڭ ءبىرىنشى بولىپ باس تارتىپ، تەك قانا بەيبىتشىلىكتى ۋاعىزداۋى وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق.

سوعىستى ۋاعىزداۋدى توقتاتاتىن مەزگىل جەتتى.

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz