«نە پريۆەدي  گوسپود ۆيدەت رۋسسكي

بۋنت، بەسسمىسلەننىي ي بەسپوششادنىي!»

ا.پۋشكين

«1967 جىلى شىمكەنتتە نە بولىپ ەدى؟...»

...2011 جىلدىڭ كوكتەمىندە، كەيىنىرەك سوت شەشىمىمەن جابىلىپ قالعان قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى عازيز الدامجاروۆتاي قادىرلى ادام قوڭىراۋ شالىپ، «سايلاۋعا بايلانىستى «پراۆدا كازاحستانا» گازەتىنىڭ قازاقشا نۇسقاسىن 32-بەتتەن ەتىپ شىعارماقپىز، سوعان كومەكتەسسەڭ» دەگەننەن كەيىن الماتىعا باردىم. ءساۋىر ايىنىڭ اياعىندا، سودان ءبىر-ەكى اي بۇرىن تالعار اۋدانىنىڭ بەساعاش اۋلىندا ءبىر كۇردى جىگىتى زورلاپ، ارتىنان ءولتىرىپ كەتكەن قازاق قىزدىڭ ادىلەت ىزدەگەن جاناشىرلارى – اجەسى، ناعاشى اعاسى، تاعى ءبىر-ەكى ادام كەلىپ، پارتيا عيماراتىنىڭ كونفەرەنتس-زالىندا ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزدى. وعان جۋرناليستەر، قوعام وكىلدەرى، تالعار اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى پولكوۆنيك، وبلىستىق ءىىد-نان مايور ورىس جىگىت قاتىستى. مەن جيىننىڭ سوڭىنا تامان ءسوز الدىم.

«قۇرمەتتى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى، سەندەر نەگە تەرگەۋدى ءادىل جۇرگىزبەيسىڭدەر؟ قاشان بولسىن، قاي جەردە بولسىن، ۇلتارالىق قىلمىس ورىن الا قالسا، ونى دەرەۋ «تۇرمىستىق قىلمىس» دەگەن سيپاتتاما بەرۋگە ۇمتىلاسىڭدار. سول «تۇرمىستىق سيپاتتاعى قىلمىستىڭ» بارىندە دەرلىك قىلمىستى جاسايتىن وزگە ۇلت وكىلى، ال، تاياق جەيتىن، قورلاناتىن، زورلاناتىن، ەڭ اقىرى قايعىلى قازاعا ۇشىرايتىن قازاق بولسا-داعى، جاۋاپتى تاعى دا قازاقتىڭ ءوزى بولىپ شىعا كەلەدى. قر كونستيتۋتسياسىنا (14-باپ، 1-تارماق) سايكەس «زاڭ الدىندا ادامنىڭ ءبارى تەڭ» بولا تۇرا، نەگە ادەتتە قازاقتى اتقان ۇيعىر يا شەشەن، زورلاعان كۇردى نەمەسە قورلاعان تۇرىك ءوزىنىڭ ءادىل جازاسىن المايدى؟مىسالى، 2009 جىلى كازاتكوم اۋلىندا توبەلەستى، اتىستى باستاعان شەشەن ماحماحانوۆتاردىڭ بىرەۋى، قازاقتاردىڭ ەكەۋى قازا تاپقانمەن، سوتتالعان 3 قازاق بولدى. سەندەردىڭ وسى ادىلەتسىز ىستەرىڭ قازاق حالقىن اشىندىرىپ وتىرعانىن قالاي بايقامايسىڭدار؟

1967 جىلى شىمكەنتتە، الەمدەگى ەڭ ءتوزىمدى قازاق دەگەن حالىقتىڭ ءوزىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءتوزىمدى بولىگى تۇراتىن قالادا ماي ينسپەكتورلارىنان ابدەن كۇيگەن تاكسيستەر مەن شوفەرلار كوتەرىلىس جاساپ، ميليتسيا بىتكەندى، بەينەلەپ ايتساق، قويشا باۋىزداعان. كوشەدە ۇستاپ الىپ، ماشينالارىمەن قوسا ورتەگەن. ول بايعۇستار تىعىلاتىن تەسىك تابا الماي قالعان. اقىرىندا، وكىمەت قاقتىعىستى تاشكەنتتەگى اسكەري وكرۋگتان سولداتتار الدىرىپ بارىپ قانا باسقان. بۇل – ونداي وقيعا بولدى دەۋگە سەنۋدىڭ ءوزى قيىن، كەشەگى قىلىشىنان قان تامعان كەڭەس زامانىندا!

مەن بۇنى بىرەۋدى قورقىتايىن دەپ ايتىپ تۇرعان جوقپىن، «قولىمدا بيلىك بار ەكەن» دەپ بىلگەنىن ىستەي بەرگەننىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايتىنىن، بەتى اۋلاق، حالىق اشىنىپ كوتەرىلە قالسا، ءبىرىنشى تاياق وزدەرىڭە تيەتىنىن جانىم اشىپ  ەسكەرتكەلى وتىرمىن».

پولكوۆنيك: ء«بىز ارقاشان ءادىل تەكسەرەمىز» دەپ، ايتۋعا ءتيىس «دەجۋرنىي» ءسوزىن ايتتى. وعان وتىرعاندار: ء«ادىل تەكسەرسەڭدەر مۇنداي داۋ بولماس ەدى عوي!» دەپ جاۋاپ قاتتى.

ءماسليحاتتىڭ سوڭىندا قىزدىڭ ناعاشى اعاسىنىڭ ۇسىنىسىمەن سول جەردە وتىرعان جۇرتتىڭ ءبارى ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ساعات 9-دا بەساعاشقا باراتىن بولىپ تارقاستى.

گازەتتەگى ورىس ءتىلدى جۋرناليست قىز ەكەۋمىز تۋرا 9-دا ۋادەلەسكەن جەرگە بارساق، ءالى ەشكىم كەلمەپتى. ەسەسىنە سول ماڭايدا پوليتسەيلەر تولىپ ءجۇر. ماشينادان ءتۇسىپ تۇرعان ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلگەن كەشەگى مايور ماعان «موجنو ۆاس نا مينۋتكۋ؟» دەپ، سول جەردەگى مادەنيەت ءۇيىنىڭ ءبىر بولمەسىنە ەرتىپ كىردى. كىرسەم، ۇزىنشا بولمەدە 6-7 ادام بار ەكەن. بوساعا جاقتاعا قابىرعادا ءبىر پودپولكوۆنيك پەن شىرەنگەن ءبىر شەنەۋنىك وتىر. مايورىم ورىندىق بولسا دا وتىرعان جوق، تۇرەگەپ تۇردى. ۇزىن قابىرعادا جالعىز وتىرعان جىگىتاعاسىنىڭ عانا ءتۇسى جىلىلاۋ، قالعاندارىنىڭ ءتۇرى ءورت سوندىرگەندەي. سول ءتۇسى جىلى جىگىتاعاسى ماعان قارسى الدىنداعى، بولمەنىڭ ورتاسىنداعى ورىندىققا «وتىرىڭىز» دەدى. سوسىن ءوزىن جانە الگى ەكەۋىن تانىستىردى. الماتى وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى سەرىك مۇقانوۆ دەگەن ازامات ەكەن. شالقايىپ، ورىندىققا سىيماي وتىرعان قاسقا تالعار اۋدانىنىڭ اكىمى، قاسىنداعى جايساڭى وبلىستىق ءىىد-ءنىڭ باسقارما باستىعى بولىپ شىقتى. ال، تەرەزە جاقتا وتىرعان جىگىتتەردىڭ ۇقك-ءنىڭ (قوعام قايراتكەرى گەرويحان قىستاۋباەۆتىڭ تىلىمەن ايتساق «ۇلتقا قاۋىپتى كوميتەتتىڭ») قىزمەتكەرلەرى ەكەنى تانىستىرماسا دا بەلگىلى بولدى. مەن ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى ايتتىم. قازاقى اماندىق-ساۋلىقتان كەيىن سەكەڭ: «كەشە ءسىز ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا «حالىق كوتەرىلەدى، پوليتسيانىڭ ءبارىن باۋىزدايدى» دەگەنىڭىز راس پا؟» دەپ، مايوردى نۇسقادى. مەن تاڭعالدىم: «كەرىسىنشە! «ادىلەتسىزدىكتى تىيماساڭدار حالىق كوتەرىلىپ كەتۋى مۇمكىن، سونى ويلاساڭدارشى» دەدىم، شىمكەنتتە بولعان وقيعانى ەستەرىنە سالدىم». مايورىم قازاقشا تۇسىنەتىن بولسا كەرەك، «ۋ ناس ەست پولنايا ۆيدەوزاپيس ۆچەراشنەي پرەسس-كونفەرەنتسي» دەگەنى. «ساكە، وندا ءتىپتى جاقسى، ءدال كازىر قوسسىن!» شىعىپ كەتىپ، ديسكەتتى الىپ كەلدى. ونى وتىرعان جاننىڭ ءبارى كوردى. مەن ەندى مايورعا قارادىم:  «دوروگوي، گدە زدەس موي سلوۆا: «مى ۆاس زارەجەم؟!» ءۇنى ءوشتى...

سودان سەرىك مىرزا مەنى ەكى ساعاتتان استام ۇستاسا بولا ما. («ورىس» قىزىم قايتا-قايتا قوڭىراۋ شالادى: «ناس نە پۋسكايۋت، چتو تام ۋ ۆاس پرويسحوديت؟!» «ۆسە وتليچنو، مى ميلو بەسەدۋەم!»). ايتىستىق، تارتىستىق. اڭگىمە اراسىندا قوڭىراۋ ءتۇسىپ، شىعىپ كەتىپ ەدى، قايتىپ كەلىپ ماعان «كوپشىك قويۋدى» دا ۇمىتقان جوق: «سەكەڭ (وبلىس اكىمى سەرىك ۇمبەتوۆ – اۆت.) ءسىزدى تانيدى ەكەن عوي، سالەم ايتتى. ومەكەڭ ساليقالى جۋرناليست ەدى، ول جەردە نەعىپ ءجۇر دەپ جاتىر». (ءسىرا، ءسوزدىڭ كەيىنگى جاعىن ءوزى قوسىپ قويدى-اۋ دەيمىن...). «سالامات بولسىن! تانىسا، «جاس قازاق ۇنىنە» (كازىرگى «قازاق ءۇنى» - اۆت.) كەيىنگى ەكى جىل رەداكتور بولعانىمدا وتكىر ماسەلەلەردى بارىنشا قوسپاسىز، اشىپ ايتتىق، سونى باعالاعانى شىعار». «نەگە ءسىز كەشە سول جەردە ۇلكەندىك تانىتىپ، جينالعان جۇرتقا «بارماڭدار!» دەپ ايتپادىڭىز؟» دەيدى وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى. قىزىق، ءا! قازاقتىڭ نامىسىن قۋعاندار ورىن الىپ وتىرعان ادىلەتسىزدىككە ەلدىڭ نازارىن اۋدارماقشى بولادى، ال، مەن بارماڭدار دەۋىم كەرەك ەكەن.

پودپولكوۆنيك مىرزا مىنا جاقتا وتىرىپ بۇلاردى ءۇيتىپ جىبەرۋ كەرەك، ءبۇيتىپ جىبەرۋ كەرەك دەپ تەرىسىنە سىيماي، كۇشەنىپ-كۇشەنىپ قويادى. الگى ديسك بولماعاندا، مايوردىڭ سوزىنە سۇيەنىپ مەنىڭ ۇستىمنەن قۋانا-قۋانا ءىس قوزعايتىنى، دالىرەگى ء«ىس تىگەتىنى» كورىنىپ-اق تۇر...

اۋداننىڭ اكىمى دە ودان قالىسار ەمەس: «قۋىپ جىبەرىڭدەر جينالعانداردى» دەيمە-اۋ. ىشىندەگى ەڭ لاۋازىمى ۇلكەنى دە، ءسوزى تۇزۋلەۋى دە قايتا سەرىك مۇقانوۆ.

اكىمگە: ء«سىز نەگە قۋ كەرەك دەيسىز؟ ونىڭ ورنىنا، وسى ەلدىڭ باسشىسى اتىڭىز بار، جينالعانداردىڭ الدىنا بارمايسىز با؟» دەدىم.

          «بارىپ بولعانبىز!»

          «بارىپ بولىپ قوياتىنداي نەشە رەت سويلەستىڭىز؟»

          «ەكى رەت سويلەستىك.  جينالسا بولدى بارا بەرۋىمىز كەرەك پە، نەمەنە؟!»

          «اكىم بولعانمەن حالىقتان ۇلكەن ەمەسسىز، نەشە رەت جينالسا، سونشا رەت بارۋىڭىز كەرەك!»

          «جەتەدى، ءبىز بۇندايلارمەن سويلەسپەيمىىز ەندى! تەك قۋامىز!»

شىنىندا دا، اكىم ايتقانىن ىستەدى – 1 مامىر كۇنى ءۇي سالاتىن تەلىمدىك جەر الا الماي جۇرگەندەر جينالعان كەزدە ولاردى پوليتسيا باس-كوزگە قاراماي ۇرىپ-سوعىپ ماشينالارىنا تيەپ، كۇشپەن تارقاتقانىن سول كۇنى تەلەارنالاردان، ينتەرنەتتەن بۇكىل ەل كوردى...

مەن مۇنىڭ ءبارىن نە ءۇشىن ەسكە الىپ وتىرمىن؟ سوڭعى كۇندەرى اۋىل شارۋاشىلىق جەردى ساتۋ، ونىڭ ىشىندە شەتەلدىكتەرگە دە ساتۋ تۋرالى زاڭ شىعۋىنا، مەكتەپتە ساباقتى الداعى كۇزدەن باستاپ ءۇش تىلدە جۇرگىزۋگە، 1918 جىلدان جاراتىلىس پاندەرىن تەك اعىلشىنشا وقىتۋعا، پرەزيدەنتتىڭ نەمەرەسى ساناتىنداعى جيەنى، ۆيتسە-پرەمەر داريعا نازارباەۆانىڭ ۇلى ءنۇرالى اليەۆتىڭ وففشورعا تىققان ميلليوندارىنىڭ بار ەكەندىگىنىڭ انىقتالۋىنا بايلانىستى الەۋمەتتىك جەلى گۋلەپ تۇر. يسلانديانىڭ 300 مىڭ حالقىنىڭ 30 مىڭى كوشەگە شىعىپ، «ايەلىڭنىڭ وففشوردا اقشاسى بار ەكەن، قىزمەتتەن كەت!» دەپ، ەلدىڭ پرەمەر-ءمينيسترىن قۋىپ شىققانى ءسوز بولۋدا. «نەگە ءبىزدىڭ قازاق كوشەگە شىقپايدى، قاشان شىعامىز؟» دەگەن سۇراق قايتا-قايتا قويىلۋدا.

قازاق كوشەگە شىعا الادى. بىراق، ...شىقپاعانى دۇرىس.    

ءيا، شىنىندا دا، نەگە قازاقتىڭ كوشەگە شىعۋى قيىن؟ نەگە ول 2011 جىلى «جەلتوقسان قىرعىنى» بولعاندا دا قوزعالمادى؟ وۋ، ءبىز سوناۋ 1916 جىلى اتقا قونعان حالىقتىڭ ۇرپاعى ەمەس پە ەدىك؟ ءتىپتى، كۇنى كەشە، 1986 جىلى جالاڭ قولمەن جاسانعان اسكەرگە ءۇش كۇن بويى قاسقايىپ قارسى شىققان جىگىت-قىزداردىڭ الدى 50-دەن ەندى عانا استى عوي، ءجۇر عوي سولار ارامىزدا! نەگە باسقا-باسقا، سولاردىڭ ءوزىنىڭ 2011-ءدىڭ جەلتوقسانىندا باسى قۇرالىپ، الاڭعا ەكىنشى رەت بارا المادى؟ ولاردىڭ شىققانىن كورسە بۇگىنگى جاستاردىڭ دا قانى قىزباس پا ەدى؟

ەندەشە، ءبىز الدىمەن وزىمىزگە وسىنداي سۇراقتار قويىپ، وعان جاۋاپ تابۋىمىز كەرەك. جاۋاپ قازاقتىڭ تابيعاتىندا جاتسا كەرەك. ويتكەنى، ءار ادام سەكىلدى ءار ۇلتتىڭ دا بولمىس-ءبىتىمى بولەكشە. بىرەۋ مالى ءۇشىن وتقا تۇسەدى، بىرەۋ جانى ءۇشىن وتقا تۇسەدى، ال، قازاقتىڭ بۇل ەكەۋى ءۇشىن دە وتقا تۇسە قويۋى ەكىتالاي. ول تەك ارى مەن نامىسى تاپتالعاندا عانا كوتەرىلەدى. (ۋا، شىركىن، سونى ءدال بەرە بىلگەن قايىم مۇحامەتحانوۆ اتامىزدىڭ قازاق كسر-ءىنىڭ گيمندەگى:

«ەر قازاق ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان،

ازاتتىق ءومىر مەن ار ءۇشىن قيعان جان!» دەگەن سوزدەرى قانداي ەدى، ءا!..). «مالىم – جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى!» دەگەن ماقال قازاقتا عانا بار. سول 1916 جىلى دا اتالارىمىز ء«اي، اق پاتشا، سەن نەگە انتىڭدى بۇزىپ ءبىزدى اسكەرگە الاسىڭ؟» دەگەن جوق، «سەن نەگە ءبىزدى وكوپ قازۋعا الاسىڭ، نەگە ءبىزدى قولىمىزعا قارۋ بەرىپ، قان مايدانعا سالمايسىڭ، سوندا سەنى كەۋدەمىزدەن باس كەتكەنشە قورعار ەدىك قوي!» دەپ، نامىسقا شاپقان بولاتىن. (1941 جىلى ەلدى قالاي قورعاۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى دە...). 1930 جىلعى قاقاعان قىستا سوزاقتاعى حالىقتىڭ شىدامىن تاۋىسىپ، كوتەرىلىسكە شىعارعان نارسە شەكسىز-شەتسىز سالىق تا ەمەس، قولىنداعى مالىنان ايرىلعانى دا ەمەس، ويىنا كەلگەنىن ىستەگەن «شولاق بەلسەندىلەردىڭ» كەلبەتتى كەلىنشەكتەردىڭ، ودان دا سۇمدىعى اتا-اناسى الاقانىنا سالىپ الپەشتەپ وتىرعان، ەتەگىن جەل اشپاسا ادام بالاسى اشپاعان بويجەتكەن قىزدارىنىڭ ابىرويىن اياققا تاپتاعاندارى ەدى. (كوتەرىلىسشىلەر سولاردىڭ قولعا تۇسكەندەرىن «ارام دەنەلەرى توپىراعىمىزدى بىلعاماسىن، بالىققا جەم بولسىن!» دەپ شۋدىڭ مۇزىن ويىپ، سۋعا باتىرىپ جىبەرگەن... بۇنى مەن اتام اقجىگىت سول كوتەرىلىسكە قاتىسقان 18 مەرگەننىڭ ءبىرى بولعاننان كەيىن بىلەمىن). 1986 جىلى دا جاس قازاقتىڭ نامىسى كەڭەس وكىمەتىنىڭ «بۇل حالىقتىڭ ساناسىن تۇگەل جاۋلاپ الدىق» دەگەن جەتپىس جىلدىق يدەولوگيالىق ساۋىتىن كوبەبۇزار قوزى جاۋىرىن جەبەدەي جارىپ شىققان بولاتىن. ولەڭى فيلوسوفياعا تولى قادىر اعامىزدىڭ: «تانىعىڭ كەلسە قازاقتى، نامىسىنا ءتيىپ كورىڭىز!» دەگەن ءسوزى دە بار.

بىراق، ول بۇرىنعى قازاق ەدى... بۇگىنگى قازاق ءنۇرالى اليەۆتىڭ ءوزى عانا ەمەس، داريعا نازارباەۆانىڭ وففشوردا اقشاسى بار ەكەنى بەلگىلى بولسا دا «داريعا، كەت!» دەپ كوشەگە شىعا قويۋى قيىن. «جەردى شەتەلدىكتەر جاپپاي ساتىپ الا باستاسا شىعادى» دەپ تە سەنىممەن ايتۋعا بولماس. بىراق، سول جەردى ساتىپ العان قىتاي (ۇيعىر، شەشەن، تۇرىك، تاجىك...) قازاقتى قورلاسا، انە، سول كەزدە، نامىسقويلىعى ءدال بۇرىنعى قازاقتاي بولماسا دا، ءدۇر ەتىپ كوتەرىلۋى مۇمكىن. ونداي وقيعالار قازاق پەن تۇرىكتىڭ، قازاق پەن قىتايدىڭ نەمەسە باسقانىڭ اراسىندا تۇرمىستىق دەڭگەيدە اتىراۋدا، سەمەيدە، ت.ب. جەرلەردە بۇگىن دە ورىن الىپ جاتىر. مەملەكەت ول جايلى شىنايى مالىمەتتى قانشا جەردەن جاسىرىپ، بۇركەمەلەگەنمەن ەل ماسەلەنىڭ نەدە ەكەنى ءبىلىپ، ءتۇسىنىپ وتىر. دەگەنمەن، ءوز ەلىندە ءوز وكىمەتىنەن قولداۋ تاپپاي، وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشىپ، ورىس ءتىلىن بىلمەگەنى ءۇشىن جۇمىستان قۋىلسا دا، كەشە اۋزىنداعى جارتى نانىن جىرىپ بەرىپ، اجالدان امان قالعانداردىڭ ۇرپاقتارى بۇگىن ۇلدارىن تال تۇستە اۆتوماتتان اتىپ تاستاپ جاتسا دا، شەكارانى قورعاپ تۇرعان، اجالى ادام قولىنان بولىپ جاتقان ازاماتتارىنىڭ سانى وتىزدان اسسا دا حالىق كوتەرىلمەي وتىرسا، ول ءتوزىمى شەكسىز قازاقتىڭ ءتوزىمى ءالى شەگىنە جەتە الماي جاتقانىن عانا كورسەتەدى. عىلىمي تىلمەن ايتساق، «كريتيكالىق ماسسا» تولماي جاتىر. بىراق، شەگى جوق نارسە جوق. «توزىمدىلىك جاقسى قاسيەت، تەك شەكسىز توزە بەرۋگە عۇمىر قىسقا» دەگەن مۇحتار اتامىز.

قالاي بولعاندا دا، قازاقتىڭ كوشەگە شىعۋىنا ءدال مىنا نارسە  سەبەپ بولادى دەپ «كورەگەندىك» جاساي المايدى ەشكىم. جەر داۋى عانا ەمەس، بوزداعىنىڭ اجالىنا سەبەپ بولعان وزگە ۇلت وكىلىنىڭ ءادىل جازاسىن الماۋى، ۇرلىق ىستەمەگەن جانداردىڭ جازىقسىز جازالانۋى (شارداراداعى «حالىق بانكى» فيليالىن توناۋشىلار تابىلماي، ولاردىڭ ورنىنا ديرەكتورى باستاعان 5 بىردەي بانك قىزمەتكەرى(؟) سوتتالدى) سەكىلدى كەز كەلگەن ادىلەتسىز سوت شەشىمى، ءتىپتى، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ الەمنىڭ ەشبىر ەلىندە جوق، قۇلاق ەسىتىپ، كوز كورمەگەن ەكسپەريمەنت جاساپ مەكتەپتە، ءتىپتى بالاباقشادان باستاپ ء«ۇش ءتىلدى قاتار ۇيرەتەمىز!» دەگەن، ودان دا جامانى - ءوزىنىڭ ءتىلى جوق ۇلتتاي ەتىپ، نەگىزگى پاندەردىڭ ءبارىن اعىلشىنشا وقىتامىز دەگەن ادىلەتسىز ارەكەتى، ءسويتىپ جۇرگەندە الدەبىر مۇعالىمنىڭ شەتەل ءتىلى قيىن سوققان الدەبىر وقۋشىسىنا «قازاق نە دەگەن توپاس حالىق!» دەپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتىپ قالۋى، قانى قايناعان وقۋشىنىڭ مۇعالىمدى اۋىزدان ءبىر-اق ۇرۋى، نەمەسە «كەزەكتى» ءبىر دەۆالۆاتسيا، قىسقاسى، ويعا كەلمەيتىن كەلمەيتىن كەز كەلگەن بولماشى ءبىر وقيعا سابانعا تيگەن ۇشقىننىڭ ءرولىن ويناپ كەتۋى ابدەن ىقتيمال!

سوندا نە ىستەيمىز، كوشەگە، الاڭعا شىعۋعا دايىندىق جاساي باستايمىز با؟ جوق! جوق! جوق! قازاق دۇنيەنىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعاراتىن رەۆوليۋتسيانى «توڭكەرىس» دەپ بەكەر ايتپاعان.  رەۆوليۋتسياشىلدىق قازاقتىڭ قانىنا جات نارسە، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا «ساراي توڭكەرىستەرىنىڭ» كەزدەسپەۋى دە سودان. ەڭ جەمىستى جول – ەۆوليۋتسيالىق جول. «اسپاندا جۇرگەندىگى»  سەبەبىنەن بيلىك كەيدە ءوزى دە بايقاماي، «جەردە جۇرگەن» قازاقتىڭ ءتوزىمىن سىناپ-اق جاتىر. «جاڭا وزەننىڭ» دە ءبىر كۇندە پايدا بولا سالماعانىن، ونىڭ مۇقيات دايىندىقتى، «ستسەناري» جازۋدى، ونى ىسكە اسىراتىن مۇنايشىلاردىڭ كيىمىن كيگەن ارانداتۋشىلار مەن «قول شوقپارلاردى» دايىنداۋدى قاجەت ەتكەن وقيعا ەكەندىگىن جۇرتتىڭ ءبارى ءتۇسىنىپ وتىر. ايتپەسە، ءوزىڭنىڭ باۋىرلارىڭدى قاشىپ بارا جاتسا دا ارتتارىنان كوزدەپ تۇرىپ اتۋ، جارالى بولىپ قۇلاعاندارىن قاسىنا بارىپ «دوبيۆات» ەتۋ، بەيبىت جۇرتتى «تارتىپسىزدىك، بەيباستاقتىق جاسادى» دەگەن جەلەۋمەن قىرىپ سالۋ وڭاي ما؟..

ءبىز بيلىكتىڭ ءتۇرلى ادىلەتسىز ءىس، ارەكەت، شەشىمدەرىنىڭ سالدارىنان قازاقتىڭ كوشەگە، الاڭعا شىعۋىنا، كوتەرىلۋىنە قالايدا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. قازاق كوتەرىلمەسىن، ول كوتەرىلسە پۋشكين ايتقان ورىستىڭ بۋنتى ويىنشىق بولىپ قالاتىنى ءوز الدىنا، ەڭ وكىنىشتىسى ول كۇتكەن ناتيجەگە جەتكىزە بەرمەيدى. 1916 جىلى كەمەڭگەر ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ امانگەلدى يمانوۆتارعا قارسى بولعان سەبەبى دە سول.

ءبىز كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءوزىنىڭ باتىلى بارماعان ارەكەتكە بارا العان – تال تۇستە قارۋسىز حالقىنا وق اتقان بيلىكتىڭ ويىندا نە بارىن، نە دايىنداپ جاتقانىن بىلمەيمىز عوي. مۇمكىن، ءتىل، جەر، ءبىلىم سەكىلدى تۇتاس ۇلتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ماسەلەلەردى حالىقپەن اقىلداسىپ بارىپ ىستەۋدىڭ ورنىنا ءوزى كەسىپ-ءپىشىپ، حالىق قارسى بولعان سايىن قازاقتىڭ جانىنا جاقپايتىن جوعارىداعىداي «رەفورمانىڭ» بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تۋىنداتىپ، جاڭاوزەندەگىدەي حالىقتى ارانداتۋدىڭ، سونى پايدالانىپ ەندى قازاقتى تۇگەل «جۋاسىتىپ الۋدىڭ» جاڭا ءبىر امالدارىن ويلاپ جاتقان شىعار. كۇدىكتەنۋگە حاقىمىز بار ما؟ بار. ىستەگەن ىسىنە قاراپ.

ونىڭ ۇستىنە «ارىستان قارتايدى، قارتايسا دا بيلىكتى قولىنان بەرەر ءتۇرى جوق» دەپ، وعان جىلىگى تاتىمايتىن جاسىقتى مايلاپ-مايلاپ جىلتىراتىپ ۇسىنىپ، جاقسى ەكەنىنە سەندىرۋگە تىرىسىپ باعىپ جاتقان، سول ارقىلى جاماناتتى ەتىپ كورسەتىپ، ەرتەرەك كەتىرۋگە مۇددەلى توپتاردىڭ جوق ەكەنىنە، ولاردىڭ بيلىك پەن حالىقتىڭ ەكى ورتاسىنا وت جاعىپ، ارانداتۋدى كوزدەگەن ويى جوق ەكەنىنە كىم كەپىلدىك بەرە الادى؟ ەلباسىنىڭ ءوزى ء«بىز تىلىمىزدەن، دىنىمىزدەن ايرىلساق ەل بولۋدان قالامىز!» دەيدى، ال، ءبىزدىڭ ءبىلىم مينيسترلەرىمىز بىرىنەن سوڭ ءبىرى ء«ۇش تىلگە اۋىسپاساق، اعىلشىنشا وقىتپاساق بولمايدى» دەيدى...

قالاي بولعاندا دا بۇگىنگى سايلانبايتىن بيلىك وكىلدەرى ءوزىن پرەزيدەنتتىڭ سەنىم ارتىپ تاعايىندايتىنىن پايدالانىپ قولىنان كەلگەنىن ىستەپ جاتىر. وعان  وكپەلەپ، ايتىسىپ، تارتىسىپ، ۋاقىتىمىزدى شىعىن قىلىپ، جۇيكەمىزدى جۇقارتىپ قايتەمىز. ىستەي بەرسىن، ءبىز دە قولىمىزدان كەلگەنىن ىستەيىك.

نە ىستەۋ كەرەك سوندا؟ قولىمىزدان نە كەلەدى ءبىزدىڭ؟ «توبەلەسۋ» كەرەك! قۇقىقتىق جولمەن، زاڭگەر جاڭابەك ابىشەۆ دوسىم ايتقانداي، «زاڭ شەڭبەرىندە توبەلەسۋ» كەرەك. سونىڭ ء«بىسمىللىسى» دەپ رۋزا بەيسەنبايتەگىنىڭ پرەزيدەنتكە، پارلامەنتكە ءتىل تۋرالى جازعان اشىق حاتىن بۇكىل ەل بولىپ قولداۋىمىز قاجەت. ء(بىز ءدال وسى تۇرعىدا بۇگىنگە دەيىن وزگەلەردەن كوپ ۇتىلىپ كەلەمىز. ولار قيت ەتسە اق ورداعا قول قويىلعان قاپ-قاپ ارىز جونەلتەدى، وعان پرەزيدەنت جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇر). ءبىز دە تۇراتىن جەرىمىز بەن ۇيالى تەلەفونىمىزدى كورسەتەيىك. ءبىز دە وسى اشىق حاتقا قول قويعاندار سانىن ميلليونعان جەتكىزەيىكشى، مينيستر مىرزا سوسىن مىقتى بولسا «رەفورماسىن» قايتىپ الماي كورسىن! قىزىلباستىڭ قازان باتىرى سياقتى وعان دا كونبەيتىن «ەر بولسا، ءجون بىلمەيتىن شەر بولسا»، رەفەرەندۋمعا قول جينايىق.

رەفەرەندۋم دەمەكشى، كونستيتۋتسيامىزدىڭ 3-بابىنىڭ 1-تارماعىندا «مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى – حالىق» دەپ، 2-تارماعىندا «حالىق بيلىكتى تىكەلەي رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم جانە ەركىن سايلاۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرادى، سونداي-اق ءوز بيلىگىن جۇزەگە اسىرۋدى مەملەكەتتىك ورگاندارعا بەرەدى» دەپ، تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلىپ تۇر. ياعني, بيلىكتە وتىرعاننىڭ ءبارى – پرەزيدەنتىمىزدىڭ ءوزى ولاردىڭ ەسىنە سالىپ جۇرگەندەي -  حالىقتىڭ قىزمەتشىلەرى! قىز-مەت-ءشى! جالدامالى. حالىق ولاردى جالداپ وتىر. ەندەشە، قىزمەتشىلەر ءوزىن جالداپ وتىرعان قوجايىنىنىڭ - حالىقتىڭ ايتقانىن ىستەۋگە مىندەتتى. ىستەمەي شالقاقتاپ، قۇدايىن ۇمىتىپ، حالىقپەن اقىلداسپاي، كەز كەلگەن مينيستر رەفورماعا «قارىق قىلىپ جاتسا»، وعان قىزمەتشىسىنىڭ قولىن قاقپاعان، بەتىمەن جايىپ جىبەرگەن ءوزىمىز عانا كىنالىمىز.

ايتسە دە، «توي توي بولمادى، بالا-شاعا جەپ كەتتى» دەگەندەي، ءبىز ەل تاعدىرىن شەشەتىن اسا ماڭىزدى شارانى - سايلاۋدى دا «ويناۋعا» اينالدىرىپ جىبەردىك. پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ سوڭعى ەكى سايلاۋىنىڭ قورىتىندىسى 100 پايىز دەرلىك بىردەي بولىپ شىققاننان كەيىن ونى باسقاشا قالاي باعالاۋعا بولادى؟ ەڭ جانعا باتارى، حالىق تا ونىڭ سولاي بولارىن كۇنىبۇرىن شامالاپ وتىر، سول سەبەپتى ستۋدەنتتەردىڭ ءوزى دە سايلاۋعا بارۋعا قۇلىقتى بولعان جوق. كەشە عانا وزدەرىنىڭ قولىنان ءىس كەلمەيتىنىن، بەينەلەپ ايتقاندا ساياسي «يمپوتەنت» (ارتىق كەتسەك، ايىپقا بۇيىرماسسىزدار) ەكەندەرىن مويىنداپ، وزدەرىن وزدەرى تاراتىپ جىبەرگەن دەپۋتاتتاردىڭ 43-ءى «ويناپ» كەلىپ، قايتادان بۇرىنعى جىلى ورنىنا جايعاساتىن بىزدەن باسقا ەل الەمدە بار ما ەكەن ءوزى؟ ەگەر سول 43 دەپۋتات ء«وزىن-ءوزى تاراتۋ» كەزىندە قارسى داۋىس بەرىپ، ال، بۇل سايلاۋدا قايتا سايلانعاندا مۇلدەم باسقا ماسەلە ەدى!..

ەندەشە، سايلاۋ جايى سولاي بولىپ تۇرعاندا حالىقتىڭ قولىندا بيلىككە ىقپال ەتە الاتىن جالعىز تەتىك – رەفەرەندۋم قالادى. بىراق، ونى وتكىزۋ وڭاي شارۋا ەمەس، ءارى بيلىككە ونشا ۇناي قويمايتىن ماسەلەلەر قويىلاتىنى سەبەپتى وعان دەگەن قارسىلىق كۇشتى بولۋعا ءتيىس. سوندىقتان، ازىرگە ەڭ ءتيىمدىسى مىڭداعان ادامداردىڭ قولى قويىلعان اشىق حاتتى اق ورداعا جەتكىزۋ. بەيبىت تە بەرەكەلى بۇل ءادىستى «جەر ساتۋعا» بايلانىستى دا قولدانايىق. نەسىبەمىزدى تۋ-تالاقاي ەتىپ ۇشىرىپ وتىرعان سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستە دە ونى ىڭعايلاپ پايدالانايىق. ءسويتىپ ءجۇرىپ رەفەرەندۋمعا اپارار تاجىريبە دە جيناپ الامىز. «ايلاعا، امالعا دا جاقتىم شىراق» دەمەپ پە ەدى اباي؟ ايلا-تاسىلدە (جاعىمدى ماعىناداعى) «رەفورماشىل» مينيسترلەردەن، جەر ساتقاندى جانى سونداي سۇيەتىن ۇكىمەتىمىز بەن ونىڭ ۇسىنعانىن ادەتتە تاس-تالقان ەتىپ سىنايتىن، سوسىن ...ءبىر اۋىزدان قولدايتىن، وتارشى ەلدىڭ تىلىندە جۇمىس ىستەيتىن، الەمدەگى ەڭ «پارادوكستى» پارلامەنتىمىزدەن اسىپ تۇسەيىك!

سول ءۇشىن بۇگىنگى تاڭدا ەڭ باستىسى – بىلىممەن قارۋلانىپ الىپ ناقتى ىسكە كوشۋ. تىزە قوسساق، بىرىگە جۇمىلساق، ءبىز كوتەرە المايتىن قانداي جۇك بار؟..

ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz