- توكەن  اعا، از-كەم اڭگىمە - دۇكەن جاساپ جىبەرسەك قالاي قارايسىز. جۇمىسىڭىز ورىنشا ما؟

- سەمەي قالاسىندا ورنالاسقان ابايدىڭ مەملەكەتتىك تاريحي - مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۇراجايىنىڭ  ديرەكتورى بولىپ قىزمەت اتقارعانىما جۋىقتا 33 جىل تولىپ، جاقىندا عانا باسقا دەمالىسقا شىقتىم. قازىر مۇراجايدىڭ كەڭەسشىسىمىن. مەنىڭ جۇمىسىم تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن بولماعاندا ابايدىڭ ءبىر ءسوزىن وقىپ قالۋ. سول جالعىز سوزگە باسىمدى ءيىپ قىزمەت جاساۋ. سول جالعىز ءسوزدىڭ ىعىمەن جۇمىس جۇرگىزۋ. ابايدى وقىعاننان  كەيىن مايمىل بولماساڭ ءبىر نارسە ۇعاسىڭ ەمەس پە.

-  مىسالى...

- مىسالى، ابايدىڭ «ماحابباتسىز دۇنيە بوس» - دەگەن ءسوزىن سەن سياقتى جۋرناليستەر كوپ ايتادى. ول ولاي ەمەس، دۇرىسى: «ماحابباتسىز  دۇنيە دوس». ويلاپ قاراساڭشى قالاي «ماحابباتسىز دۇنيە بوس» بولادى. اباي: «ماحابباتسىز دۇنيە دوس، حايۋانعا ونى قوسىڭدار!» - دەپ ايتقان. مۇنداعى  ويى مەن جۇرەگىندە يماني ماحابباتى جوق ادام  دۇنيەگە دوس (ۆشيزم) بولاتىنىن ايتىپ تۇر. ابايدىڭ ايتاتىن «ماحابباتى» قىز بەن جىگىت اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىك ەمەس. ول باسقا - ماحاببات. وتە ۇلكەن دۇنيە. وسىنداي ۇلكەن ماحابباتى بولماعان ادام - زاماندى تانىمايدى. وعان دۇنيە جاقىن تۇرادى. مىنە، «دۇنيە دوس» دەگەن وسى. زاماندى تانىماعان ادام قايتەدى. جەمقور بولادى، قازىرگى كوررۋپتسيا دەپ ۇعىڭىز.

- توكەن  اعا، از-كەم اڭگىمە - دۇكەن جاساپ جىبەرسەك قالاي قارايسىز. جۇمىسىڭىز ورىنشا ما؟

- سەمەي قالاسىندا ورنالاسقان ابايدىڭ مەملەكەتتىك تاريحي - مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۇراجايىنىڭ  ديرەكتورى بولىپ قىزمەت اتقارعانىما جۋىقتا 33 جىل تولىپ، جاقىندا عانا باسقا دەمالىسقا شىقتىم. قازىر مۇراجايدىڭ كەڭەسشىسىمىن. مەنىڭ جۇمىسىم تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن بولماعاندا ابايدىڭ ءبىر ءسوزىن وقىپ قالۋ. سول جالعىز سوزگە باسىمدى ءيىپ قىزمەت جاساۋ. سول جالعىز ءسوزدىڭ ىعىمەن جۇمىس جۇرگىزۋ. ابايدى وقىعاننان  كەيىن مايمىل بولماساڭ ءبىر نارسە ۇعاسىڭ ەمەس پە.

-  مىسالى...

- مىسالى، ابايدىڭ «ماحابباتسىز دۇنيە بوس» - دەگەن ءسوزىن سەن سياقتى جۋرناليستەر كوپ ايتادى. ول ولاي ەمەس، دۇرىسى: «ماحابباتسىز  دۇنيە دوس». ويلاپ قاراساڭشى قالاي «ماحابباتسىز دۇنيە بوس» بولادى. اباي: «ماحابباتسىز دۇنيە دوس، حايۋانعا ونى قوسىڭدار!» - دەپ ايتقان. مۇنداعى  ويى مەن جۇرەگىندە يماني ماحابباتى جوق ادام  دۇنيەگە دوس (ۆشيزم) بولاتىنىن ايتىپ تۇر. ابايدىڭ ايتاتىن «ماحابباتى» قىز بەن جىگىت اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىك ەمەس. ول باسقا - ماحاببات. وتە ۇلكەن دۇنيە. وسىنداي ۇلكەن ماحابباتى بولماعان ادام - زاماندى تانىمايدى. وعان دۇنيە جاقىن تۇرادى. مىنە، «دۇنيە دوس» دەگەن وسى. زاماندى تانىماعان ادام قايتەدى. جەمقور بولادى، قازىرگى كوررۋپتسيا دەپ ۇعىڭىز.

ءبىز ابايدى تۇكتە تانىمايمىز. تانىماعان سوڭ ۇقپايمىز. ادامداردا اباي ايتقان «ۇلكەن ماحاببات» بولعان دا عانا دۇنيە وڭالادى.  ول: ۇلى عۇرىپىڭ، ۇلتتىق مۇددەڭ، تىنىشتىعىڭ، ءتىلىڭ، ءدىنىڭ. وسىلاردى ءسۇي. سول «ۇلكەن ماحاببات».

-  توكە، وسى اباي قانداي ادام؟

- اباي سۇمدىق «وڭباعان». ادامدى تىرىدەي ولتىرەدى، جانىڭ شىقپاي تۇرىپ جۇرەگىڭدى سۋىرىپ الادى. ماعان ايتادى-اۋ: «ءبىرىڭدى ءبىرىڭ عيزات ەتىس، تۇرعانداي بەينە قورقىپ جانە شوشىپ» دەيدى. قاراشى، قورقىپ وتىرعانىم از بولعانداي جانە شوشۋىم كەرەك. ويپىرىم-اي، ابايدا: «اش تۇيەنىڭ كۇيسەگەنىندەي» دەيتىن زارەڭدى ۇشىراتىن تەڭەۋ بار. بۇل سۇمدىق عوي، تۇيەنىڭ ءوزى اش، ول قايتىپ كۇيسەيدى. بۇدان ارتىق قانداي قاسىرەت بولۋى مۇمكىن. ال ەندى ابايمەن سويلەسىپ كور. قارا شال وتە قيىن ادام. كەيدە وسى كىسىگە «قاتتى رەنجىپ» قينالامىن، قاراپ وتىرىپ ادامنىڭ ماسقاراسىن شىعارادى عوي. ادام سياقتى بىردەمە ايتايىن دەسەڭ، ءبارىن ايتىپ تاستاعان. قالاي رەنجىمەيسىڭ...

-  ءسىزدىڭ بويىڭىزعا ابايدىڭ ۋى ابدەن  تاراعان-اۋ شاماسى. زار مەن زاھارىن كۇندە جۇتاسىز با؟

- ءدال تاپتىڭ بالا!. مەن ابايدى وقي-وقي  كادىمگىدەي ۋلاناپ قالعان پەندەمىن. ۋ باسىما شىققاندا جامان ساياجايىما بارىپ  جاپادان جالعىز جاتىپ الام.  ابايدان قاشقان ءتۇرىم. قاشسامدا قۇتىلمايمىن، ءبارىبىر تۇندە كەلىپ بيلەپ الادى. ءبىر قاراسام ابايدى وقىپ وتىرعانىم. تۋرا ءتۇن ورتاسى بولعاندا ەلەسى كەلەدى. بىلاي قابىرعالاپ كەلىپ، قارسى الدىما شىعىپ الىپ: «ءوي، سەن بىردەمە ۇعىپ وتىرسىڭ با؟» دەيدى عوي. وسىدان كەيىن قالاي كۇيىنبەيسىڭ. مەنىڭ تۇك تۇسىنبەي وتىرعانىمدى ءبىلىپ قويادى. مىنە، بۇل سونداي ادام.

كەيدە وتىرىپ الىپ اشۋلانام كەلىپ. ابايمەن رەنجىسىپ قالعاندا مۇڭىمدى  ايتىپ مارقۇم قايىم مۇحامەتحانقا بارۋشى ەدىم. ول كىسى: «ي-ي-ي... سەن نەمەنەگە ءبۇلىنىپ ءجۇرسىڭ؟» دەيدى. مەن ايتامىن: «قايىم اعا،  ابايدى ءوز اعايىندارى قامشىنىڭ استىنا الىپ، جون ارقاسىن ءتىلىپ سابادى.  مال بار، داۋلەت دەگەن جەتەدى. الدىنا تۇسەتىن وزىنەن اقىلدى ادام جوق. وسى ابايدىڭ ولەڭدە نەسى بار. ەلگە اقىل ايتىپ قاجەتى قانشا. باردى دا تاياق جەدى. تاپقان قىزىعى وسى ما؟» دەيمىن. قايىم اعا اقىلدى ادام عوي كەڭكىلدەپ تۇرىپ كۇلەدى. وسىنى ايتامىن دا شاي دا ىشپەي كەتىپ قالام.

- ءسىز وتكەندەگى ءبىر سۇحباتىڭىزدا: «اباي، شاكەرىم، مۇحتار الەمى تۇتاس دۇنيە» دەپسىز. ولاردا اباي سياقتى «قيىن» ادامدار ما؟

- ويباي-اۋ ولار مەن سياقتى جامان ادامدار بويلاي المايتىن شەكسىز الەم ەمەس پە. مۇحتار اۋەزوۆ  - اباي ەمگەن ۋىزبەن اۋىزدانعان سويقان عوي. العاش عارىپ  تانىعاندا وقىعانى ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرى. مۇحتار مارقۇمنىڭ ءوزىنىڭ جازعانى بار: «العاش مولدادان عارىپ تانىپ ۇيگە كەلسەم، اتام اۋەز باسقا بالالار سياقتى قوزى-لاقپەن ويناتىپ قويماي ابايدىڭ ولەڭدەرىن وقىتىپ قوياتىن» -دەيدى. وسىلاي ابايمەن اۋىزدانعان اۋەزوۆتىڭ ءبىلىمى بىزگە قايدان كۇش بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە ءوزى دە سوزسوقتى ادام.  ەكەۋى قوسىلىپ العاندا «مەنىڭ كۇنىم كۇن ەمەس». ەندى وعان «تۇرمەدە» جاتىپ-جاتىپ جاڭا بوساعان شاكارىم كەلىپ قوسىلدى. بۇنىڭ ءوزى ۇلكەن ونوماليا. قازاقشا ايتقاندا قويانجىم سياقتى دۇنيە، ويدىڭ قايدان شىعىپ جاتقانىن، ءسوزدىڭ استارى قايدا كەتىپ بارادى تۇك اڭعارا الماي قالاسىڭ.  «مەكتەپ» دەگەن وسى، «ءداستۇر» دەگەن سول. وسىنى شالا - پالا ۇعىپ الامىزدا باسقاعا جەتكىزە الماي الەگىمىز شىعادى-اۋ.

- ءبىز ابايدى وتكەن عاسىردا كوممۋنيستىك يدەولوگيا تۇرعىسىنان ناسيحاتتاپ كەلدىك. سونىڭ وزىندە اسىپ-توگىلىپ جاتتى. وعان ءسىز ايتقانداي شاكەرىم كەلىپ قوسىلدى. قازىر وسىلارعا جاماۋ قوسپاي «تازا قازاقشا» تۇسىنەتىن زامان كەلگەن جوق پا؟

- قازىر ۋاقىت وزگەرىپ كەتتى. ابايدىڭ ءوزىن مۇلدە قايتا قاراۋ كەرەك. نەگە؟ ابايدى ەڭ تەرەڭ تۇسىنگەن، اۋەزوۆتەندە ارتىق بىلگەن، داناگويدىڭ جاتىرىن جارىپ شىققان، تىرىدەي ءسوزىن تىڭداپ، ونەگەسىن العان، وقىعان، يگەرگەن، تىرناقتاي كۇنىنەن قاسىندا جاتىپ ءسوزىن جاتتاعان ادام - شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى. ەگەردە شاكەرىمدى بىلاي تامان اپارىپ اينالدىرىپ كورسەڭ  ابايدىڭ جاڭا ءتۇرى شىعا كەلەدى. بىلايشا ايتقاندا شاكەرىمنىڭ ىشىندە تاعى ءبىر اباي جاتىر. ءبىز وسى جاڭا ابايدى تۇستەپ-تۇگەندەپ، تانىپ، مىنا تاعىلىم ابايدىڭ قاي ويىنىڭ بالاماسى، قالاي تۇرلەنۋى، قانداي قايناردان اعىپ شىقتى، وسىنى اشپايىنشا اباي تولىق اشىلمايدى.

- نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

- ءومىرى ءوستىپ، وتىرىك تالاسىپ جۇرەمىز. مەنىكى جاي ءبىر  ايتا سالعان ءسوز. ايتپەسە، ابايدى اشۋ قيىن. قازىرگى اقىنداردىڭ ولە جاتقانىندا 4-5 توم، كەيبىرەۋلەرىندە 15-20 توم ولەڭ جيناقتارى بار. ابايدا بار بولعانى 176 ولەڭ، 3 پوەما، 45 قاراسوز، 1 ماقالا. ال وقىساڭ تاۋسىلمايدى.

- ءبىر ماقالاسى نە تۋرالى ەدى؟

- الگى «قازاقتىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى» دەپ اتالاتىنى. شىققان تەگىڭدى ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. اباي تاريحشى...

- وسى ماقالاسىندا  اباي: «قازاقتىڭ شىققان تەگى موڭعول» دەپ نەگە ايتتى ەكەن؟

- ونداي ءسوز بار. بىراق اباي ءبىز سەكىلدى ارنايى زەرتتەمەگەن ادام. كەيبىر ماسەلەدە ونداي تۇسىنىگى  بولعان شىعار.  مۇمكىن ءبىر دەرەكتەن العان شىعار. ونىسى بىزگە جەتپەگەن. ءتىپتى العاش  «دالا ۋالاياتى» گازەتىنە: «بولىس بولدىم مىنەكي»، «جازدىگۇنى شىلدە بولعاندا» دەيتىن ولەڭدەرى شىققانعا دەيىن ءوزىنىڭ جازعاندارىنا نازار اۋدارماعان. كەيىن بارىپ «ءوي، مىناۋ كەرەك ەكەن عوي!» دەپ جازعان دۇنيەلەرىن رەتتەپ جيناي باستاعان.

- «دالا ۋالاياتىنا» ولەڭدەرى قاي جىلى شىعىپ ءجۇر؟

- 1886 نەمەسە 1889 جىلداردىڭ ءبىرى. ءدال ەسىمە تۇسپەي تۇر. وسىدان كەيىن سوزىنە ءوزى ءمان بەرگەن. ولەڭدەرىن ناسيحاتتاي باستاعان. كورشى-قولاڭ، ءسوز بىلەتىن اعايىن-تۋعاندار كوشىرىپ الىپ وقيتىن بولعان. ونىڭ سىرتىندا توبىقتىلار بوسپەلەۋ جۇرت. «ءبىزدىڭ ابايدىڭ ءسوزى» دەپ باسقا ەلگە ۇزاتىلعان قىزدارىنىڭ جاساۋىنا اقىننىڭ ولەڭدەرىن قوسىپ جىبەرەتىن بولعان.

- اقىننىڭ قانداي ولەڭدەرىن قىزدىڭ جاساۋىنا قوستى ەكەن؟

- ۇيلەنۋ تويى، ماحاببات تويى بولعاننان كەيىن «ايتىم، سالەم  قالامقاس»، «كوزىمنىڭ قاراسى»... دەگەن سياقتى قىرلانىپ-سىرلانىپ، بىلقىلداپ-بۇلعاقتاپ، ءسوزى جۇپار اتىپ تۇراتىن ولەڭدەرىن جاساۋعا قوسقان بولۋى كەرەك. اباي ولەڭدەرىندە  مادەنيەتتى ەروتيكا باسىم. ول سەزىم عوي. سەزىم بولماسا پوەزيا تۋمايدى.

- ابايدى العاش تانىعان الاش زيالىلارى دەپ ءجۇرمىز. وسى قانشالىقتى احيقات؟

- الاش زيالىلارى ابايدى تانۋعا ۇمتىلدى. بىراق ءبارى ەمەس. مىسالى، 1909 جىلى اباي ولەڭدەرىنىڭ العاشقى جيناعىن پەتەربوردان شىعارۋعا ات سالىسقان ادامنىڭ ءبىرى - ءاليحان بوكەيحانوۆ.

- بۋراگانسكيدىڭ باسپاسىنان شىققان جيناقتى ايتاسىز با؟

- سونى ايتام. «بۋراگانسكي» دەپ  عالىمدار قاتە جازىپ ءجۇر. شىن اتى - يليا بوراگانسكي. قىرىم تاتارىنىڭ تۇقىمى. ءوزى پروفەسسور، كاليگرافيست بولعان.

- پەتەربوردا تۇرعان با؟

- ءيا، سوندا تۇرعان. بوراگانسكيدىڭ باسپاسىن تاۋىپ بەرىپ جۇرگەن -ءاليحان بوكەيحانوۆ. ءارى ابايدىڭ شىعارماسىن وزىمەن بىرگە الىپ ءجۇرىپ حالىققا ناسيحاتتاعان دا - ءا. بوكەيحانوۆ. مىسالى، پاۆلوداردان 100 شاقىرىپ جەردە «تۇز قالا» دەيتىن كەنت بار. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا وسى جەردە ءاليحاندى پاتشا شەنەۋنىكتەرى تۇتقىنداعان. تۇتقانعا الىنعان ادامدى تۇرمەگە جاپپاي تۇرىپ، الىپ جۇرگەن دۇنيە مۇلكىن تەكسەرىپ حاتتاما جاسايتىن ءتارتىپ بولعان. ول قازىر دە بار. سونداعى ءاليحاندى تۇتقىنداۋ بارىسىندا تولتىرىلعان حاتتامادا: «ابايدىڭ ولەڭدەر جيناعى - 1, باعاسى 100 تەڭگە» -دەپ جازىپتى.

- جاڭاعى پەتەربوردان شىققان اباي  ولەڭدەرىن جيناپ، باسپاعا  دايىنداعان دا ءاليحان بوكەيحانوۆ پا؟

- جوق. ابايدىڭ ولەڭدەرىن جيناپ ازىرلەگەن - كاكىتاي.  وزى دە پەتەربورعا اليحانمەن بىرگە بارعان. 1912 جىلى كاكىتاي ىسقاقوۆ قايتىس بولعاندا ءاليحاننىڭ جازعان قازاناما ماقالاسى بار. سوندا ايتادى: «مارقۇم كاكىتاي ەكەۋىمىز پەتەربورعا بارىپ اباي ولەڭدەرىنىڭ جيناعىن شىعارىپ ەدىك. ەسكى  جازۋدان اۋدارىپ كاكىتاي جاڭا عارىپكە ءتۇسىرىپ ەدى...» دەيدى.

-  1918 جىلدىڭ باسىندا الاشوردا ۇكىمەتى سەمەيگە كوشىپ كەلدى. ولارعا اباي تۇقىمدارىنىڭ  بۇيرەگى بۇرىلدى. سولاي عوي؟

- مىنانى ءبىلىپ العان. الاشقا اباي تۇقىمدارىنىڭ بۇيرەگى بۇرىلدى ما، جوق پا، بىلمەيمىن. بىراق الاش ازاماتتارى ابايدىڭ اتاعىنا، تۇقىمىنا ىقتاپ سەمەيگە كەلدى. سەبەبى، وندا ءوزى وقىمىستى، عالىم، قايراتكەر ابايدىڭ بالاسى تۇراعۇلدىڭ كوزى ءتىرى تۇر. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، قازاق مادەنيەتىنە قاتىستى العاشقى ورتالىق سەمەيدە قۇرىلدى. ونى ەسەپ كوميتەتى دەپ اتاعان. قازىرگى مادەنيەت مينيسترلىگى سياقتى مىندەت اتقارعان. ونىڭ ۇيىمداستىرۋشى مۇشەلەرىنىڭ ىشىندە اباي بولدى. ودان كەيىن، تۇڭعىش ولكەتانۋ مۇراجاي نەگىزىندە عىلىمي-كوپشىلىك كىتاپحانا سەمەيدە اشىلدى. تاعى دا اباي ۇيىمداستىرۋشىلار قاتارىندا بولدى. پاتشالىق رەسەيدىڭ گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ سەمەيدە بولىمشەسى ورنادى. ونىڭ مۇشەسى - شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى.  وسىلاي قازاق توپىراعىنداعى  العاشقى مادەنيەت نۇكتەلەرى سەمەيدە اشىلدى. بارلىعى بەلگىلى دارەجەدە جۇمىس ىستەپ تۇردى. ءارى ابايدىڭ بالاسى تۇراعۇلدىڭ ىقپالى حالىق اراسىندا توتەنشە كۇشتى ەدى.  وسىلاي سەمەيگە الاشوردا كەلدى.

- تۇراعۇل الاشتىڭ قاتارىنا قوسىلىپ  قىزمەت اتقاردى ەمەس پە؟

- ءيا، تۇراعۇل الاشوردانىڭ تاپسىرماسىمەن تورعايعا بارىپ اسكەر باستاپ اكەلگەن. سەمەيدە الاش ميلليتسياسىن قۇرۋعا قاتىسقان. ولارى كادىمگىدەي قىزىلدارمەن سوعىسىپ جەڭىپ كەتكەن. ودان كەيىن سەمەيدە «جاردەم» دەگەن باسپا بولدى. «تاڭ»، «سارىارقا» جۋرنالدارى وسىندا باسىلىپ تۇردى.  تۇراعۇل الاشتى قولداپ كوسىلتىپ-كوسىلتىپ ماقالالار جازدى. جاڭاعى باسىلىمدار توڭىرەگىنە رايىمجان مارسەكوۆ، حالەل عابباسوۆ، بياحمەت سارسەنوۆ سەكىلدى عالاماتتار جينالدى.

- وسى باسىلىمداردى كىم قارجىلاندىرىپ تۇردى؟

- ءوزىمىزدىڭ اۋىلداعى قازاقتىڭ بايلارى قارجىلاندىرىپ تۇرعان. ماسەلە بىلاي بولعان عوي. جوعارداعى عالاماتتاردان باسقا ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتار اقىلداسىپ وتىرىپ ساياساتقا قارسى ماقالانى  بۇرق ەتكىزەدى. جاندارامدار ماقالا اۆتورىن سول كۇنى تۇرمەگە جاۋىپ تاستايدى. ايتپەسە جۋرنالعا ايىپپۇل سالادى. زيالىلار جۋرنالعا ايىپپۇل سالدىرعانشا وزدەرى بارىپ تۇرمەگە جاتىپ شىعادى. سودان الگى وقىعاندار ەل ىشىنە جاۋشى شاپتىرادى. «ازاماتىمىزدى تۇرمەگە قاماپ قويدى، شىعارىپ الاتىن قارجى جىبەرىڭدەر!» دەيدى. قازاق قىزىق حالىق عوي، «ويباي، پالەنشەكەڭ سىبىرگە ايدالىپ كەتپەسىن!»  دەپ بايلار اقشا بەرەدى. سول اقشاعا الگىلەر گازەت-جۋرنالىن شىعاراتىن بولعان. اقشا تاۋسىلاتىن كەزدە تاعى بىرەۋى «تەنتەك» ماقالا جازىپ  الگى ءادىستى قايتالايدى. وسىلاي كۇن كورگەن.

- شاكەرىم قاجى سەمەيدە قۇرىلعان شىعىس الاشوردانىڭ باس قازىسى بولعانى جايلى  دەرەك بار ما؟

- ە، ونى ەلدىڭ ءبارى بىلەدى. سەمەيدەگى الاشوردا بۇگىنگىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا شاكەرىمدى جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى ەتىپ سايلاعان. ول تۋرالى ءوزىنىڭ «ۇمتىلعاننىڭ ءومىرى» دەيتىن شىعارماسىندا جازىپ كەتكەن. قازىلىق ىستەيىن دەپ بارسام ەشكىم ورىن بەرمەيدى. قىزىلدارمەن بيلىككە تالاسىپ قىرقىسىپ جاتقان كەز. سودان بەرەكە بولمايتىنىن بىلدىمدە: «ءىشىم اۋىردى» دەپ اۋىلعا كەتىپ قالدىم، دەيدى.

- ءسىز شاكەرىم قاجىنىڭ  ءولىمى جايىندا نە بىلەسىز؟

- ءالى ايتىلماي جۇرگەن مىناداي ءبىر اقيحات بار. 1931 جىلى 5 قىركۇيەكتە ۇلكەن كوتەرىلىس بولعان.

- قاي جەردە؟

- شىڭعىستاۋدا. سونىمەن بىرگە شۇبارتاۋدا دا كوتەرىلىس بولعان. وسى ەكى كوتەرىلىستى «ۇيىمداستىرۋشى شاكەرىم»  دەگەن ەل اراسىنا كۇدىك تاراعان.  كوتەرىلىستى سەمەيدەن اسكەر شىعىپ باسىپ تاستاعان. ودان كەيىن كوتەرىلىسكە قاتىسقان ادامدار توپ-توپ بولىپ جانساۋعالاپ تاۋ-تاسقا قاشادى عوي. وسىلاي اپالاس-توپەلەس بولىپ جاتقان تۇستا قارابۇلاقتاعى شوشالاسىندا وتىرعان شاكەرىمگە ءوزىنىڭ بالاسى زيات كەلەدى. قاسىندا ءازىمبايدىڭ بەردەشى بار.  ولار ايتادى: «ءجۇرىڭىز قىتاي اسامىز!» دەيدى. قاجى ۇندەمەي وتىرا بەرەدى. سوزگە بەردەش ارالاسادى: «ءسىز بىرگە ءجۇرىڭىز! ول جاققا ءسىزدى ەرتىپ اپارساق، بەدەلدى بولامىز. بارماساڭىز ءولتىرىپ سۇيەگىڭىزدى اكەتەمىز. ونىڭ ءوزى بىزگە بەدەل بولۋعا جاراپ جاتىر»-دەيدى. بەردەش اسىرە قاتىگەز ادام. ارعى بەتكە وتەرىندە تىلىنە كومبەگەن ءوزىنىڭ تۋىستارىن تۇگەل اتىپ كەتكەن.  سونىمەن بەردەش قاجىنى كوندىرەدى. شاكەرىم ايتادى: «جارايدى ايتقاندارىڭ بولسىن. مەنىڭ بوتاقان اسۋىندا جاسىرعان قويمام بار. ىشىندە جازعان كىتاپتارىم قالىپ بارادى. سوعان بارىپ كەلەيىن».

قىتاي اسىپ كەتۋگە سايلانىپ وتىرعان توپ سوندا دا قاجىعا سەنبەي ءوزىنىڭ اتاقتى قوڭىر اتىن الىپ قالىپ، سىرىن بىلمەيتىن تور قاسقانى مىنگىزىپ جىبەرەدى. ەگەر قوڭىر ات تاقىمىنا تيگەندە  ەشكىمگە ىلدىرمەس ەدى. سونىمەن شاكەرىم قويماسىنا كەتىپ بارا جاتىپ، جولدا باندىلاردى قۋىپ جۇرگەن قىزىل اسكەردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالادى. ولار: «ويباي، باندىلاردىڭ بىرەۋى انە، كەتىپ بارا جاتىر ۇستايىق!» دەپ تۇرا ۇمتىلادى. شاكەرىم جارىقتىق تۇرا قاشادى. وسىلاي اتىپ جىبەرگەن.

-  اسكەرلەر قاشقان ادامنىڭ شاكەرىم قاجى ەكەنىن تانىماعان با؟

- اركىم ءارتۇرلى ايتادى. شىن مانىندە اتقانعا دەيىن تانىماعان. اقىرى اتقان اسكەرلەر قاجىنىڭ سۇيەگىن تۇيەگە ارتىپ باقاناسقا الىپ كەلەدى. شەتتەۋ ءبىر قوراعا ءتۇسىپ سۇيەكتى  «ەندى نە ىستەيمىز» دەپ وتىرعاندا ءبىر توپ اسكەرى بار قاراسارتوۆ كەلەدى. كەلە سالىپ ايعايلايدى: «ءبارىڭدى قۇرتام، جوعالتام، نەگە اتاسىڭدار!» دەيدى. سەبەبى: «شاكەرىمدى تىرىدەي ۇستا!» دەگەن تاپسىرما الىپ كەلە جاتقان بەتى ەكەن. سول جەردە ۇشتىكتىڭ سوتىن ۇيىمداستىرىپ وسىلاي دا، وسىلاي: «قاتتى قارسىلىق ۇستىندە شاكەرىم وققا ۇشتى» دەپ حاتتاما تولتىرادى.

ءبارى بىتكەنەن كەيىن توپىرلاپ جۇرگەن جۇرتقا: «مىنا مۇردەنى الىڭدار، وزدەرىڭ جەرلەڭدەر!» دەيدى. ەشكىمنىڭ  باتىلى جەتىپ ءمايىتتى جەرلەۋگە الا المايدى. قىزىلدار وتىرىك «جەم تاستاپ» كىم كەلىپ سۇيەكتى السا سونى تاعى اتقالى تۇرعانىن جۇرت بىلەدى. وسى وقيعا كەزىندە ماناعى بەردەش باستاعان توپ ىشىندە شاكەرىمنىڭ ۇلكەن ۇلى زيات بار ءبىر بەلدىڭ استىنداعى سايدىڭ ىشىندە تىعىلىپ وتىرادى. بۇل 1931 جىلى قازان ايىنىڭ 2 كۇنى بولاتىن. ەرتەڭىندە بەردەش باستاعان توپ سۇيەكتى جەرلەۋگە باتىلى جەتپەي تۇگەلدەي قىتاي اسىپ كەتكەن.

-  سودان قاجىنى كىم جەرلەگەن؟

- تاڭ اتقاننان كەيىن اسكەرلەر قاجىنىڭ ءمايىتىن  الىپ كەتەدى. انا سايعا اپارادى، مىنا سايعا اپارادى. ولاردىڭ ارتىنان كوزگە تۇسپەي كارىمقۇلدىڭ قابىشى دەگەن ازامات ەرىپ وتىرادى. اكەسى كارىمقۇل شاكەرىممەن زامانداس، ءارى قۇدا-قۇداندالى ادامدار ەكەن.  بىر زاماتتا اسكەرلەر ءمايىتتى قۇرقۇدىققا الىپ كەلەدى. بۇل ارادا مايباساردىڭ بايبىشەسى ماي اپاڭ قايتىس بولعاندا زيراتىن تۇرعىزۋ ءۇشىن كىرپىش قازعان ۇلكەن اپان بار ەكەن. سوعان اكەلىپ  قاجىنىڭ ءمايىتىن  تىگىنەن تاستاپ كەتەدى.

- وسىنىڭ ءبارىن الگى قابىش كورىپ تۇرعان با؟

- ءيا، كوزىمەن كورگەن جالعىز ادام وسى قابىش. الىستان باقىلاپ قاراپ تۇرعان.

- ارتىنان احاتقا مۇردەنى تاۋىپ بەرگەن كىم؟

- وسى قابىش. العاش 1958 جىلى ەرتىپ بارىپ كورسەتتى.

- اكەسى اتىلعاندا احات قايدا جۇرگەن؟ ول دا قىتاي اسىپ كەتكەن بە؟

- احات قىتايعا بارماعان. ول 1929 جىلى  تۇرمەگە قامالىپ سوتتالىپ كەتكەن. اكەسى ولگەن سوڭ بوساپ شىققان. بەرتىندە ءوزىن سوتتاعان ادامعا راحمەت ايتىپ، قۇشاقتاپ بەتىنەن ءسۇيىپ الەك بولاتىن جارىقتىق. «نەگە ولاي ىستەيسىز؟» دەگەندەرگە: «ەگەر مەنى وسى ادام سوتتاپ جىبەرمەگەندە ءبارى ءبىر اكەمە ىلەسىپ تايراڭداپ ءجۇرىپ، بىرگە اتىلىپ كەتەر ەدىم» دەيتىن. راسىندا وسى ءسوزىنىڭ جانى بار.

احات تۇرمەدە قويان باعىپتى. ول تۋرالى  تولەگەن سمايلوۆتىڭ  كىتابىندا جازىلعان. وسى كىتاپتان كوپ دەرەك تابۋعا بولادى.

- تولەگەن سمايلوۆ تا تۇرمەدە بولعان با؟

- جوق. تۇرمەدە جاتقان دوسى احاتتى تولەۋجان سمايىلوۆ ىزدەپ بارعان. قويانىن باعىپ ءجۇرىپ ءوزىن ىزدەپ كەلە جاتقان تولەۋجاندى بايقاپ قالعان احاڭ: «قاش تولەۋجان، ماعان جولاما قاش، مەن جۇقپالى اۋرۋمىن» - دەيدى ەكەن. ونىسى مەن «حالىق جاۋى» اتاندىم كەسىرىم ساعان دا تيمەسىن دەپ وزىنشە دوسىنا قالجىڭداعانى.

-  احات جارىقتىق تۇرمەدەن بوساعاندا اعاسى زيات قىتاي اسىپ كەتكەن، اكەسى وققا ۇشتى. قالاي كۇن كوردى ەكەن؟

- بەرتىندە، احاڭنان  «اكەڭىز ولگەننەن سوڭ كۇنىڭىز نە بولدى؟» دەپ مەن سۇرامايمىن با. سوندا ايتاتىن: «تۇرمەدەن شىقتىم دا قىتاي اسىپ كەتەيىن دەپ ويلادىم»-دەيدى. سودان ماقانشىعا قاراي جول تارتقان.  جولاي سۇراعاندارعا «ماقانشىدا تۇراتىن تۇراعۇلدىڭ قىزى ماكەنگە كەتىپ بارام» دەپ ايتادى ەكەن. ماقانشىعا جەتپەي جولدا ماكەننىڭ كۇيەۋى ۇلىقبەكتى ۇستاپ اكەلە جاتقان ادامدارعا كەزىگەدى. دەرەۋ رايىنان قايتىپ تارباعايدى بوكتەرلەپ باسى اۋعان جاققا جۇرە بەرگەن. ءبىر قاراسا لەپسىگە كەلىپ قالىپتى. سودان پويەزگە وتىرعاندا الماتىدان بىراق شىققان. سوندا بارىپ اۋەزوۆتى پانالاعان.

- جاڭاعى قابىشتىڭ ىستەگەنى ەرلىك ەكەن.

- بۇل تۇك ەمەس. قابىشتىڭ ناعىز ەرلىگى مىناۋ: اكەسى كارىمقۇل مەن اناسى قانىمگۇل  قايتىس بولعاندا وزەننىڭ ارعى جاعىنداعى ءوز اۋىلىنىڭ زيراتىنا جەرلەمەي ادام اياعى بارمايتىن قۇرقۇدىققا اكەلىپ شاكەرىم قاجىنىڭ قاسىنا جەرلەگەن. قاجىنىڭ سۇيەگى جاتقان اپاندى ۇمىتىپ قالماۋ ءۇشىن وسىلاي جاساعان. ونىسىن ەشكىمگە ايتپاعان. ەل بولسا: «مىنانىڭ ەسى دۇرىس ەمەس شىعار» دەگەن دە قويعان. قابىشتىڭ وسى ەرلىگىن باعالاپ مىنا مەن ەكى جىل بۇرىن قۇرقۇدىقتاعى  اكەسى مەن شەشەسىنىڭ باسىنا ەسكەركىش تۇرعىزدىم.

- احات اكەسىنىڭ ءمايىتىن 30 جىلدان كەيىن قازىپ الىپ قايتا جەرلەدى. وسى وقيعا تۋرالى ناقتى بىلەتىن ادامنىڭ ءبىرىسىز. نە ايتاسىز؟

- قاجىنىڭ جاتقان جەرىن 1958 جىلى احات العاش كەلىپ كورىپ كەتكەنى جايىندا جوعارىدا ايتتىم. سودان 1961 جىلى شىلدە ايىنىڭ 27 كۇنى  مۇردەنى قازدى. ەكى كۇن قازىپ اكەسىنىڭ سۇيەگىن تىرناعىنا دەيىن تۇگەندەپ ساناپ الدى. سودان تامىزدىڭ 8 كۇنى جيدەبايعا اپارىپ ابايدىڭ زيراتىنان 60 مەتر جەردەگى ءدوڭنىڭ ۇستىنە جەرلەدى. 1984 جىلى احاتتىڭ ءوزى دۇنيەدەن وتكەندە ءدال وسى اراعا اكەسىنىڭ قاسىنا اپارىپ مەن ءوز قولىممەن جەرلەدىم.

- شاكەرىم قاجىنىڭ سۇيەگىن قازىپ العاننان كەيىن ەكىنشى رەت قالاي جەرلەدى؟

- جيدەبايدا ءارحامنىڭ ۇلى بار ەدى. سونىڭ ۇيىنە اكەلىپ شامادانداعى سۇيەكتى قويدى. جانازاسىن شىعاردى. جەتىسىن بەردى. سەگىزىنشى كۇنى جەرلەدى. احات عاجاپ ادام ەدى. ساعان مىنا ايتايىن: 1983 جىلى جەلتوقساننىڭ 23 كۇنى احاتتىڭ رەسەيدە تۇراتىن بالاسى «فيزۋلي قايتىس بولدى» دەگەن حابار كەلدى. قايىم مۇقامەتقان ەكەۋىمىز بارىپ ەستىرتتىك. تۋرا ءبىر كۇننەن كەيىن جەلتوقساننىڭ 24 كۇنى مەنىڭ بالامنىڭ ۇيلەنۋ تويى بولاتىن. سودان قايتتى دەيسىز عوي: «سەندەر ەشكىمگە ايتپاڭدار مەن بالامنىڭ تويىنا قاتىسايىن»-دەدى. تويعا قاتىسىپ ەرتەڭىندە ءوز بالاسىن جەرلەۋگە ۇشىپ كەتتى.

-   احات اكەسىنىڭ اقتالعانىن كورە الماعان ەكەن عوي. كوزى تىرىسىندە «اكەم اقتالادى، شىعارماسىن حالىق قايتا وقيتىن بولادى» دەگەن سەزىمدە بولدى ما؟

- احاڭنىڭ تاعى ءبىر كىسىلىگى قاشان بارساڭ اكەسىنىڭ قولجازباسىن كوشىرىپ وتىرادى. كوشىرگەنىن سەنىمدى ادامدارعا تاراتادى. اكەسىن اقتاۋ تۋرالى قايىم ەكەۋى بىرىگىپ ءتورت پاتشاعا ارىز جازدى. ونىڭ ءبارىن مەن جىبەرەمىن. الدىمەن برەجنەۆكە جازدى، حابار بولمادى. ارتىنان اندروپوۆقا، چەرنەنكوعا جازدى. ءبىزدىڭ حات بارعانشا پاتشالار ءولىپ قالاتىن ءبىر زامان ءوتتى.

- اتاقتى «قيقار» قاريا شاكىر ابەنوۆ تۋرالى نە بىلەسىز؟

- شاكىر ابەنوۆ اۋليە ادام ەدى. اسقان ءبىلىمدى، ورىسشا قانداي ساۋاتتى. اكەسى ابەن ابايمەن شەن تالاستىرىپ، باسەكەلەسىپ وتكەن. اباي سەمەيدەگى ولكەتانۋ مۇراجايىنا قىردان دۇنيەلەر جىبەرىپ تۇرعان. ابەن بولسا ودان اسىپ تۇسكىسى كەلىپ ومبىداعى دالا مۋزەيىنە ەكسپوناتتار تاپسىرعان ەكەن. جۋىقتا سونىڭ دەرەگىن تاپتىق. شاكەرىم اقتالعاندا سەمەيدە ۇلكەن جيىن ءوتتى.  كۇن جاۋىپ تۇر. حالىقتىڭ ىقىلاسى سونداي بىردە-ءبىر ادام جيىندى تاستاپ كەتپەدى. وسىعان شاكىر قەلىپ قاتىستى. ءوزىڭ سياقتى جۋرناليستەر سۇراپ جاتىر: «شاكە، ءسىز شاكەرىمدى كوردىڭىز بە؟» دەيدى. سوندا شاكىر: «ءاي، شاكەرىم مەنىمەن قۇيرىعىن سۇرتە مە، ول ءوزى سياقتى بولىس ابەنمەن سويلەسەدى ەمەس پە. مەن ول كەزدە يت قۋىپ جايىندا جۇرگەن جىندىمىن»-دەيدى. سوندا جاسى توقساننىڭ ۇستىندە. ءبىر اۋىز وتىرىك ايتا المايتىن ادام ەدى. باسقا بىرەۋ بولسا قيىستىرىپ سوعىپ جىبەرسە كىم ءبىلىپ جاتىر.

- سىزبەن قاتتى دوس بولعان دەيدى. شىن با؟

- راس. ەكەۋمىز قاتتى دوس بولدىق. مىنەزى قيقار، الباتى ادام شىدامايدى.  بىراق بىلمەيتىنى جوق. ونى تاعى ايتا بەرمەيدى. بىردەمەلەردى سۋىرتپاقتاپ سۇرايمىن. وتىرىپ -وتىرىپ الدادى دا تۋرا تاڭ اتار الدىندا ەڭ ءبىر جاقسى اڭگىمەلەردى ايتا باستايدى. مەن قالعىپ كەتەم. ويانا كەلسەم جەتى اتامدى كوشىرىپ بوقتاپ وتىرادى. «نەگە بوقتايسىز؟» دەسەم، «ءجاي، انشەيىن قالعىپ كەتكەن ەكەنسىڭ وياتقانىم عوي» - دەپ، جۋىپ شايادى.

شاكىر ءبىز سياقتى ادامدارمەن تالاسپايدى. ول ماعجان جۇماباەۆتارمەن سويلەسەدى. زامانداسى عوي. ول ساكەنمەن ۇزەڭگىلەس جۇرگەن ادام. ءىلياس، بەيىمبەتتەرمەن دوستاس-دامدەس بولعان ادام.

- ايتپاقشى شاكىر اقساقال ساكەن سەيفۋللينگە ات قوسشى بولىپ جۇرگەنى تۋرالى بىردەمە ايتتى ما؟

- ايتتى. 1931 جىلى اشتىقتىڭ كۇيىپ تۇرعان كەزىندە ساكەن كادىمگى كومانديروۆكامەن ءۇرجار، ماقانشى ءوڭىرىن ارالاۋعا شىعادى. قاسىنداعى ات قوسشىسى - شاكىر ابەنوۆ. شاكەڭنەن مەن: «ساكەنگە قالاي ەرىپ ءجۇردىڭ؟» دەپ سۇرايمايمىن با. جارىقتىق ايتاتىن: «ءاي، اناۋ ساكەنىڭ جامان جىلاۋىق ەكەن. ات ۇستىندە سورايىپ وتىرىپ الادى دا، ەڭكىلدەپ جىلايدى-اي كەلىپ»-دەيتىن.

- ساكەن نەگە جىلادى ەكەن؟

- ويباي-اۋ ادامدار اشتىقتان قىرىلىپ جاتقان جوق پا. جول بويى تەڭكيىپ-تەڭكيىپ ءولىپ جاتقان قازاق. قولدان كەلەر قايران جوق. ساكەن وسىعان كۇيىنىپ زار ەڭىرەيدى عوي. بۇكىل قازاق اۋزىنا قاراعان ادامنىڭ ەڭكىلدەگەنى شاكىرگە قوراش كورىنگەن شىعار. بەرتىنگە دەيىن ساكەننىڭ اتىن ايتپاي «جىلاۋىق كوميسسار» دەپ قىلجاقتاپ وتىراتىن.

-  شاكىر اتامىز مۇحتار اۋەزوۆپەن دە جورا-جولداس بولعان ادام عوي. ول تۋرالى بىردەمە ايتتى ما؟

- مۇحتار اۋەزوۆ شاكىردەن ۇلكەن. سوندىعى شىعار شاكىر ول كىسىنى قاتتى سىيلاپ وتىراتىن.  وزىم كۋا بولعان ءبىر وقيعانى ايتايىن. بىردە ىسساپارمەن الماتىعا جازۋشىلار وداعىنا بارسام شاكىر دە سول جەردە ءجۇر ەكەن. مەنى كورىپ: «ءاي،  بەرى ءجۇر، ۇستىڭگى قاباتتا مۇحتاردىڭ ۇلى مۇرات وتىر دەيدى، بارىپ كورەيىك»-دەدى. باردىق. مۇراتتىڭ  قولىنان قىسىپ ءبىراز وتىردى. العاش رەت كورىپ وتىر. سودان: «ءاي، مۇرات، سەنىڭ اكەڭ بارىپ تۇرعان مىلجىڭ ادام ەدى» دەپ، تۇيەدەن تۇسكەندەي دۇڭك ەتكىزدى. مۇرات تەگى شالدىڭ مىنەزىن بىلەتىن بولار جايلاپ عانا: «نەگە؟» دەپ سۇرادى. سونداعى ايتقانى: «قاسىم امانجولوۆ بار ءبىر توپ اقىن تويعانشا اراق ىشتىك. ەرتەڭىندە باسىم زىرقىرىپ تۇر ەكەن. نە ىستەرىمدى بىلمەي  قويىن داپتەرىمدى اشىپ جىبەرىپ كوزىم تۇسكەن ءبىر ءنومىردى تەرە باستادىم. سويتسەم، قۇداي اتىپ، اۋەزوۆتىڭ ۇيىنە ءتۇسىپپىن. مەنى بىردەن تانىدى. ءۇنى جىپ-جىلى «باسىڭ اۋىرىپ تۇرسا ءبىزدىڭ ۇيگە تەز كەلە قال!» دەگەنى. شاۋىپ جەتتىم. ۇستەلدىڭ ۇستىندە ءبىر بوتەلكە اراق تۇر. اۋزى اشىق. سودان كەتتى: اناۋ جاقتا سوعىس بولىپ جاتىر، مىنا جاقتا دۇنيە وزگەردى... ۇزىنسونار اڭگىمە باستالدى. ءۇنىم ءوشىپ، وزەگىم كەۋىپ ءولىپ بارامىن. ءسوزى بىتەر ەمەس. بىردە ارى قاراعاندا دايىن تۇرعان ستاقانعا اراقتى قۇيدىمدا تارتىپ جىبەردىم. ارەڭ جانىم قالدى...» دەگەنى بار.

- شاكىردىڭ جامبىل اقىنعا ارناپ شىعاردى دەيتىن شايپاۋ-شالىس  ولەڭ بار. سونىسى راس پا ەكەن؟

- جامبىلعا شىعارعان شاكىردىڭ ولەڭى تۇبىرىمەن وتىرىك. مەن وزىنەن وسىنى ون رەت قايتالاپ سۇرادىم. سوڭىندا ايتقان جاۋابىن جازاپ الدىم. «مەن ونداي ولەڭ شىعارعام جوق، ەگەر شىعارۋ كەرەك بولسا باسقاشا جاقسىلاپ شىعارمايمىن با» دەيتىن.

بەكەن قايراتۇلى

«نامىس.kz» سايتىنان