«قازاق اقىنى يبراھيم قۇنانبايۇعىلىنىڭ ولەڭى» اتتى اباي اتامىزدىڭ العاشقى جيناققا بيىل 100 جىل تولىپ وتىر. جيناق 1909 جىلى پەتەربور قالاسىندا يلياس بورگانسكيدىڭ باسپاحاناسىنان باسىلىپ شىققان.
جالپى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارى جايلى مالىمەتتەر ۇلى اقىن دۇنيەدەن وتكەننەن سوڭ بارىپ قولعا الىنعان كورىنەدى. بۇل تۋرالى ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەتقانۇلىنىڭ  1991 جىلدىڭ 28 تامىزىندا «سەمەي تاڭى» گازەتىندە جارىق كورگەن ەڭبەگىنەن بايقايمىز.  1905 جىلى «سەميپالاتينسكي ليستوك» باسىلىمىندا، 1907 جىلى «زاپيسكي سەميپالاتينسكوگوپودوتدەلا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا» اتتى باسىلىمدا ابايدىڭ دۇنيەدەن وتكەنى جايلى «قازاناما» (نەكرولوگ) جاريالانعان ەكەن. «بۇنى ىستەگەن ادام – ءاليحان بوكەيحانوۆ» دەپتى جازادى قايىم اعا.
ودان كەيىن 1908 جىلى ورىنبوردا شىعىپ تۇرعان «ۋاقىت» دەيتىن تاتار گازەتى ابايدىڭ ءومىرى، اقىندىق ونەرى جايلى كولەمدى ماقالا باسىپتى.
ابايدىڭ قازاسىنان (1904 جىل) كەيىن تۋىستارى مەن بالالارى اقىننىڭ مۇراسىن جيناستىرىپ، باسپاعا ازىرلەۋگە كىرىسكەن. ءسويتىپ، كاكىتاي مەن تۋراعۇل 1905 جىلى  جازعا سالىم ابايدىڭ ولەڭدەرىن، قاراسوزدەرىن جيناپ، تۇگەندەيدى. تاپقاندارىن  مۇرسەيىت بىكەۇلىنىڭ قولىنا بەرىپ، ادەمىلەپ، كوشىرتەدى. ەسكىشە قۇسني-كوركەم جازۋدىڭ حاس شەبەرى مۇرسەيىت مولدا ارنايى تىگىلگەن قوستا وتىرىپ، ءبىر ايدا جازىپ شىعادى.

«قازاق اقىنى يبراھيم قۇنانبايۇعىلىنىڭ ولەڭى» اتتى اباي اتامىزدىڭ العاشقى جيناققا بيىل 100 جىل تولىپ وتىر. جيناق 1909 جىلى پەتەربور قالاسىندا يلياس بورگانسكيدىڭ باسپاحاناسىنان باسىلىپ شىققان.
جالپى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارى جايلى مالىمەتتەر ۇلى اقىن دۇنيەدەن وتكەننەن سوڭ بارىپ قولعا الىنعان كورىنەدى. بۇل تۋرالى ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەتقانۇلىنىڭ  1991 جىلدىڭ 28 تامىزىندا «سەمەي تاڭى» گازەتىندە جارىق كورگەن ەڭبەگىنەن بايقايمىز.  1905 جىلى «سەميپالاتينسكي ليستوك» باسىلىمىندا، 1907 جىلى «زاپيسكي سەميپالاتينسكوگوپودوتدەلا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا» اتتى باسىلىمدا ابايدىڭ دۇنيەدەن وتكەنى جايلى «قازاناما» (نەكرولوگ) جاريالانعان ەكەن. «بۇنى ىستەگەن ادام – ءاليحان بوكەيحانوۆ» دەپتى جازادى قايىم اعا.
ودان كەيىن 1908 جىلى ورىنبوردا شىعىپ تۇرعان «ۋاقىت» دەيتىن تاتار گازەتى ابايدىڭ ءومىرى، اقىندىق ونەرى جايلى كولەمدى ماقالا باسىپتى.
ابايدىڭ قازاسىنان (1904 جىل) كەيىن تۋىستارى مەن بالالارى اقىننىڭ مۇراسىن جيناستىرىپ، باسپاعا ازىرلەۋگە كىرىسكەن. ءسويتىپ، كاكىتاي مەن تۋراعۇل 1905 جىلى  جازعا سالىم ابايدىڭ ولەڭدەرىن، قاراسوزدەرىن جيناپ، تۇگەندەيدى. تاپقاندارىن  مۇرسەيىت بىكەۇلىنىڭ قولىنا بەرىپ، ادەمىلەپ، كوشىرتەدى. ەسكىشە قۇسني-كوركەم جازۋدىڭ حاس شەبەرى مۇرسەيىت مولدا ارنايى تىگىلگەن قوستا وتىرىپ، ءبىر ايدا جازىپ شىعادى.
كاكىتاي مەن تۇراعۇلعا ۇلى اقىننىڭ قولجازباسىن جيناقتاپ، باسپاعا دايىنداۋدى تاپسىرعان ادام ءاليحان بوكەيحانوۆ. الەكەڭ 1915 جىلى 18 قاڭتار كۇنى «قازاق» گازەتىنە جاريالانعان كاكىتايدىڭ  قازاسى جايلى  ماقالاسىندا: «...1904 جىلى اباي مارقۇمنىڭ ولەڭىن كىتاپ قىلىپ باسىڭدار دەپ، بالالارىنا حات جازدىم. 1905 جىلى شىلدەنىڭ اياعىندا كاكىتاي ابايدىڭ قولجازباسىن الىپ ومبىداعى ماعان كەلدى. كاكىتاي ءبىزدىڭ ۇيدە بىرەر جۇما جاتتى. اباي، پۋشكين، لەرمونتوۆتىڭ سوزدەرىن بىرگە وقىپ ءماز-ءمايرام بولدىق. ...1908 جىلى سەمەيگە كەلدىم. مەن سەمەيدە اباقتى بورىشىمدى وتەپ جۇرگەندە شاكەرىم، كاكىتاي، تۇراعۇلدار كەلىپ امانداستى. اباقتىدان شىققان سوڭ مەنى وماربەك، كاكىتايلار قارقارالىعا شىعارىپ سالدى...» دەيدى.
وسى ورايدا، اتالمىش كىتاپتىڭ جارىق كورۋىنە جانە دايىندالۋىنا شاكەرىمنىڭ دە ۇلەسى بار ەكەنىن دالەلدەپ، جازىپ جۇرگەن عالىم اسان قايىربەكۇلىنىڭ پىكىرىنە قۇلاق تۇرسەك: 
– اشىعىن ايتقاندا، ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرىن جيناستىرۋ ىسىنە شاكەرىم ارالاسقان جوق. سەبەبى، جاسى ۇلكەن اعانى مۇنداي ىستەن ءجون بىلەتىن ىنىلەرى  كاكىتاي مەن تۋراعۇل وزدەرى بوساتقان سياقتى. نەگە دەسەڭىز، كاكىتاي مەن تۋراعۇل اباي اۋىلىنىڭ بەل بالالارى. ابايدىڭ مۇراسىن تۇگەندەۋ ءىسى وسى ەكى ازاماتقا قاراستى اۋىل تۇرعىندارى اراسىندا جۇرگىزىلدى. ەكىنشىدەن، شاكەرىمنىڭ قىستاۋى مەن اباي اۋىلىنىڭ اراسى قاشىق-تۇعىن. بىراق اباي مۇراسىن رەتكە كەلتىرىپ، بولىمگە ءبولىپ، باسپاعا ازىرلەۋ ىسىنە شاكەرىم ارالاسقان، -دەيدى.
وعان دالەل رەتىندە، ءالى عىلىمي اينالىمعا تۇسپەگەن ماڭىزدى دەرەك ءمىناش ارحامقىزىنىڭ 1995 جىلى «اباي» جۋرنالىندا جارىق كورگەن «كاكىتاي» اتتى ماقالاسىن كولدەنەڭ تارادى. ماقالا كاكىتايدىڭ ايەلى ءبيبى اجەيدىڭ ەستەلىگى نەگىزىندە جازىلعان.
وسىنداعى ءبيبى اجەيدىڭ ەستەلىگىندە: ءتورت كىسى ء(وزى جانە تۋراعۇل، شاكەرىم، كاكىتاي) ابايدىڭ جىلىن بەرەمىز دەپ كەرەك-جاراق الۋعا سەمەيگە كەلدىك دەپتى.  ۇلى اقىن 1904 جىلى 23 ماۋسىم كۇنى قايتىس بولعانى بەلگىلى. جىلىن كەلەسى 1905 جىلدىڭ   ماۋسىم ايىندا بەرەدى. سول سەبەپتى شاكەرىمدەر مامىر ايىندا جىلدىق بەرۋدەن ءبىر اي بۇرىن سەمەيگە كەلۋى شارت. ءدال وسى كەزدە ءاليحان بوكەيحانوۆتا سەمەيگە جاسىرىن كەلگەن. تەگى ءبارى ءسوز بايلاسىپ كەزىككەن سياقتى. ويتكەنى، الەكەڭنىڭ جوعارىداعى «قازاق» گازەتىنە جازعان ماقالاسىندا: «...5 مامىردا ساياسات ءىسىن كەڭەسۋگە مەن سەمەيگە بۇعىپ باردىم. شاكەرىم، تۇراعۇل، كاكىتايلار ادەيى قالاعا كەلىپ، مەن كاكىتايمەن پوراحودتا بىرگە ءجۇردىم» دەيدى.
بۇلار وسى باسقوسۋدا ابايدىڭ ولەڭدەرىن تالقىلاعان، جىكتەپ، جىلىكتەگەن. ءبيبى اجەيدىڭ ەستەلىگىندە: «بۇل كىسى كىم؟» دەپ سۇراعانىمدا، وقىعان اقىلدى ادام اباي اعانىڭ ولەڭدەرىن قاراتتىق دەگەن» ەدى دەيدى.  بۇل ارادا شىنىندا شاكەرىم قاجىنىڭ قاتىسقانى بايقالىپ تۇر.
«ابدەن دايىندالعان قولجازبانى سەمەيگە كاكىتاي الىپ كەتتى» دەپ جازادى ءارحام اقساقال ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە. سونىمەن قاتار جول شىعىنىنا ارناپ ساتىپ، پۇل قىلۋ ءۇشىن ەكى سەمىز ات، ەكى سەمىز تۇيەنى بىرگە اكەتكەنى ايتىلادى.
كاكىتاي وسى ساپارىندا ومبى قالاسىنداعى الەكەڭە بارعان. بۇل تۋرالى جوعارىداعى ءاليحاننىڭ ەستەلىگىندە تولىق ايتىلعان. ومبىعا كاكىتاي سوڭعى نۇكتەسى قويىلعان دايىن قولجازبامەن كەلگەن. جيناقتا اباي ولەڭدەرى 17 بولىككە توپتاستىرىلىپ، ءاربىر بولىككە جەكەلەي تاقىرىپ («حالىق تۋرالى»، «ولەڭ تۋرالى»، «ءوزى تۋرالى»، «عاشىقتىق تۋرالى»، «وي تۋرالى» ت.ب) بەرىلىپتى. (ا.وماروۆ، «شاكەرىم ءومىربايانى» قولجازبا، 91-بەت).
«اقىن شىعارمالارىن بۇلاي جىكتەۋ شارتتى تۇردە بولسا دا، تاقىرىبىنا قاراي توپتاپ باستىرۋ سول زامانداعى وقىرمان قاۋىمعا ابايدىڭ اقىندىعىن تانىتۋ جولىن جەڭىلدەتۋ ماقساتىنان تۋعان بولاتىن» - دەپ تۇجىرىم جاساپتى عالىم قايىم مۇحامەتقانۇلى مارقۇم.  («ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى»، الماتى، 1994جىل، 11-12 ب.).
سەمەيدە كەزدەسىپ، بىرەر كۇن كوڭىل كوتەر دوستار بىرگە سۋرەتكە تۇسەدى. بۇل سۋرەتتى كوزى كورگەن كاكىتايدىڭ نەمەرەسى ءمىناش اپاي بىلاي دەپ جازادى: «سول سۋرەتتە ءبيبى اجەمنىڭ ءبىر جاعىندا بەتى بويالعان كىسى، تاعى ءبىر جاعىندا كاكىتاي اتام، سىرتىندا تۇراش اعام، ەكىنشى جاعىندا كاكىتايدىڭ يىعىنا قولىن سالىپ، شاكەرىم اتام تۇر ەدى» دەيدى. ءا.بوكەيحانوۆتى «حالىق جاۋى» دەپ جاريالانعاندىقتان ساقتىق جاساپ، بەتىن بوياپ تاستاعان كورىنەدى. ءبىر اتتەگەن-ايى، بۇل سۋرەت ساقتالماعان، الاساپىران زاماندا جوعالىپ كەتكەن.
قىسقاسى ابايدىڭ جيناعىن كىتاپ قىلىپ باستىرۋ ماقساتىمەن ومبىدان قازان قالاسىنا كەلگەن كاكىتاي، اقىرى قيانداعى پەتەربورعا بىراق بارعان. ارينە، جول شىعىنىن اعايىن-تۋعاندار كوتەرىسكەن. پەتەربورعا «200 سوم قاراجات جىبەردىك» دەيدى ءارحام ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە.
ءتورت جىلعا سوزىلعان شىرعالاڭنان كەيىن ابايدىڭ العاشقى ولەڭدەر جيناعى 1909 جىلى باسىلىپ شىعادى. جيناقتىڭ باسقى بەتىندە: “قازاق اقىنى يبراھيم قۇنانباي ۇعىلىنىڭ ولەڭى. باستىرعان: كاكىتاي، تۋراعۇل قۇنانبايۇعلاندارى. سپب.، ۆوستوچنايا ەلەكتروپەچاتنيا ي.بوراگانسكوگا، 1909” دەپ جازىلعان.

بەكەن قايراتۇلى
www.massagan.com سايتىنان