قازاقتىڭ تاعدىرى، كەلەشەكتە ەل بولۋى دا مەكتەبىنىڭ قانداي نەگىزدە قۇرىلۋىنا بارىپ تىرەلەدى. مەكتەبىمىزدى تازا، بەرىك ءھام ءوز جانىمىزعا (قازاق جانىنا) ۇيلەسەتىن نەگىزدە قۇرا بىلسەك، كەلەشەگىمىز ءۇشىن تايىنباي-اق سەرتتەسۋگە بولادى. بۇل – ماعجان جۇماباەۆتىڭ ءسوزى. كۇللى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ، ۇلت زيالىلارىنىڭ – ويى. ال، ءبىز بۇگىن وزگەمەن سەرتتەسە الامىز با، ۇرپاعىمىز وزگەدەن وق بويى وزىق تۇرا الا ما؟ ءبارى دە مەكتەبىمىزدىڭ قىرى مەن سىرى، ىشكى-سىرتقى الەۋەتىمەن بايلانىستى. وقۋ-وقىتۋ ءىسى – وتاننىڭ بولاشاعى، ءھام ۇلتتىڭ تۇعىرى. بۇل تۇعىردىڭ بەرىكتىگى ءسىز بەن ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىز، ۇرپاقتىڭ ۇندەستىگى.

قازاق قوعامىنىڭ ەرتەڭگى كەلەشەگى – بۇگىنگى مەكتەپ وقۋشىلارى. ءار كىمنىڭ مەكتەپ تابالدىرىعىن العاش اتتاعان كەزى ءالى ەسىندە شىعار، مەنىڭ دە ەسىمدە. ەندى ءبىز بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قالاي قالام ۇستاپ، قالاي العاشقى مەكتەپ قادامىن باسىپ جاتقاندىعىنا تولعانالىق. ارينە، ۇرپاق – ءبارىمىزدىڭ ەرتەڭىمىز.

تابالدىرىق

ءيا، مەكتەپ تابالدىرىعى، العاشقى مەكتەپكە كەلگەن ساتتەر بارىمىزگە قىزىعى مول كوڭىلدى كەز. مەن بۇل كەزدىڭ كوڭىلدى شاقتارىن ەسكە تۇسىرمەك ەمەسپىن، قايتا، وسى ءساتتىڭ ماڭىزى مەن ماعىناسىنا توقتالعىم كەلەدى. باستاۋىش – جالپى ءبىلىم جۇيەسىنىڭ نەگىزى، ءارى تابالدىرىعى. ۇرپاقتى ۇلاعاتقا تاربيەلەر بۇگىنگى مەكتەپتەردىڭ العاشقى سىنىپتارىنىڭ جايى قالاي؟ ساراپتايىق…
بالاپان ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى الادى، باستاۋىش – سول ۇيا، باستاۋىش مۇعالىمى نەنى مەڭزەيدى، ۇرپاق سول دەڭگەيدى مەڭگەرەرى حاق، ەگەر مەجەسىن جاساي السا!
ءبىزدىڭ باستاۋىشتىق جۇيە ء(بارىمىز بىلەمىز، بىلسەك تە ايتا كەتەيىك باسقالارمەن سالىستىرماق ءۇشىن) – ءتورت سىنىپتان تۇراتىن، جالپى ءتورت جىلدا العاشقى ساۋاتتى اشۋعا باعىتتالعان، 20-دان استام ءپان وقىتىلاتىن، نەگىزگى پاندەردى ءتورت جىلدا تەك ءبىر عانا مۇعالىم وقىتاتىن تۇڭعيىق جۇيە. نەگە تۇڭعيىق دەدىك؟ سەبەبىن كەلتىرەلىك:

ءبىرىنشى: الەم قالاي، ءبىز قالاي؟
الەم بۇل جۇيەدەن الدە قاشان اۋىسقان، باستاۋىشتىق ءبىلىم جۇيەسى وزگەلەردە التى جىل، ءار ءپاندى ءوز ءپانىنىڭ مامانى بەرەتىن، زامانعا ساي قالىپقا كەلتىرىلگەن، ەل بولامىز دەپ بەسىگىن تۇزەگەن (تەك ءبىز سەكىلدى رەسەيدىڭ كوشىرمەسىنە اينالعان 7-8 مەملەكەتتەن باسقا ەلدە).

ەكىنشى: باستاۋىش مۇعالىمى
«ۇستاز دەگەن ۇلاعاتتى اتاۋدى ەستىگەندە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىمدى شاكىرتتەي سەزىنەمىن»، دەگەن ەكەن سەركە قوجامقۇلوۆ اعامىز، سول ايتپاقشى ۇستازدىڭ العاشقى تاربيەسىن العان ءساتىمىز دە، ۇستاز دەگەن اتاۋدى العاش ايتقانىمىز دا وسى باستاۋىش ەدى.
سول ۇستازداردىڭ بۇگىنگى شوعىرى باستاۋىش مۇعالىمدەرى بارعان سايىن ءوز ساپاسىن السىرەتۋدە (نەگىزى جالپى ۇستاز ساپاسى دا قارىق ەمەس), نەگە دەيسىز عوي، ەگەر ويلانعىڭىز كەلسە سوڭعى ءتورت-بەس جىلداعى «باستاۋىش وقىتۋدىڭ پەداگوگيكاسى مەن ادىستەمەسى» – دەگەن ماماندىقتى تاڭداۋشىلاردىڭ ورتاشا بالىن ساراپتاپ كورىڭىز. ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستتەن العان بالدارىنىڭ ورتاشا كورسەتكىشى 70 بالدىڭ ار جاعى مەن بەر جاعى. بۇنىڭ ءوزى بولاشاق ۇستازداردىڭ قارىمىن شامالاتسا كەرەك. ويلانتادى، ارينە…
مەكتەپتىڭ جانى – مۇعالىم. مۇعالىم قانداي بولسا، مەكتەپ سونداي بولماقشى. ياعني، مۇعالىم ءبىلىمدى بولسا، ول مەكتەپتەن بالالار كوبىرەك ءبىلىم الىپ شىقپاقشى. سولاي بولعان سوڭ، ەڭ اۋەلى مەكتەپكە كەرەگى – ءبىلىمدى، پەداگوگيكا، مەتوديكادان حاباردار، جاقسى وقىتا بىلەتىن مۇعالىم، دەپ تۇيىندەپ كەتكەن احمەت بايتۇرسىنوۆتاي ۇلت ۇستازىنىڭ بۇگىنگى جالعاسى السىرەمەگەي.
ايتپەسە باستاۋىشتاعى ءتورت جىلىن مۇعالىم تاڭداۋمەن وتكىزەتىن اتا-انالار مۇنىڭ قادىرىن جاقسى بىلسە كەرەك.

ءۇشىنشى: باستاۋىشتىق وقۋلىقتار.
ءار سىنىپتىڭ باعدارلاماسىن ءار اۆتور، وقۋلىقتارىن اركىم جازادى، اركىم دەمەسكە امال جوق، وقۋلىقتىڭ ولقىلىعى وپىق جەگىزىپ جۇرگەلى قاشان. باستاۋىشتىڭ وقۋلىقتارى دا مىننەن الىس ەمەس. سەنبەسەڭىز ءتورت جىلدىڭ وقۋىعىن ءبىر اقتارىپ كورىڭىز، اشۋدان بۋلىقپاساڭىز بولعانى.
ءسوزىمىز دالەلدى بولسىن، مىسال كەلتىرە كەتەيىك، 3 سىنىپ ماتەماتيكاسى: ءى تاراۋ. اۋىزشا كوبەيتۋ جانە ءبولۋ، ءىى تاراۋ. جازباشا كوبەيتۋ جانە ءبولۋ. ويلانىڭىز كۇلكىلى شىعار، ەڭ العاش كوبەيتۋدى ۇيرەنگەن بالا اۋىزشا كوبەيتىپ، ودان كەيىن سول اۋىزشاسىن جازباشاعا اينالدىرادى، بەينە ءبىر ساحنادا ايتىساتىن ادام سەكىلدى. سوندا ەڭ العاش كوبەيتۋ ۇيرەنگەن بالا 36 نى 2-گە اۋىزشا كوبەيتەدى ەكەن-مىس. 480-ءدى 3-كە جازباي اۋىزشا بولەدى، تۋىلماي جاتىپ عالىم دەپ ويلايدى. ال، جازىپ ءبولدىرۋ ودان كەيىن. «عالىمى» الجيتىن سەكىلدى.
ءار تاقىرىپتىڭ ءسوز الىسى ودان ماسقارا، مىسالعا ءبىر تاقىرىپشانىڭ اتى: 36 ∙ 2 تۇرىندەگى كوبەيتۋلەر، اقىل-ەسىم تولىق مەنىڭ ءوزىم بۇل قانداي كوبەيتۋ ەكەنىن بىلمەي باسىم قاتتى. 48 3 تۇرىندەگى بولۋلەر دەگەن تاقىرىپشانى كورگەندە ءوزىمدى ساۋاتسىز سەزىندىم، بىراق، قايدان بىلەيىن اۆتوردىڭ قازاقتىڭ باي ءتىلىن قولدانا الماعانىن. 36 ∙ 2 تۇرىندەگى كوبەيتۋ دەگەنى ەكى ورىندى ساندى ءبىر ورىندى سانعا كوبەيتۋ دەگەنى ەكەن. ال، 48 3 تۇرىندەگى ءبولۋ دەگەنى ەكى ورىندى ساندى ءبىر ورىندى سانعا ءبولۋ دەگەنى ەكەن. ە، باستاۋىشتىق ساۋاتى جوقتار باستاۋىشتىق وقۋلىق جازعان با دەيسىڭ مۇندايدا…
تىزە بەرسەڭ، ءار پاننەن شىعادى… بالاڭىز باستاۋىشتا بولسا وقۋلىقتارىن اقتارىپ كورىڭىز، بىراق، الدىن-الا ءوزىڭىزدى سابىرعا شاقىرىڭىز.

ءتورتىنشى: باستاۋىشتاعى «ساياسات»
«ساياساتتىڭ قاناتىن جايمايتىن جەرى جوق» دەگەن ەكەن، ءبىر اعىلشىننىڭ ساياحاتشىسى، سول ايتپاقشى، كەيدە باستاۋىشتاعى وسى ءبىر دۇنيەلەردى زەردەلەگەن كەزدە «ساياسات» پا دەپ قالام.
باستاۋىش سىنىپتارداعى ورىس ءتىلىن ۋنيۆەرسيتەتتە «ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى» ماماندىعى بويىنشا جەتىلىپ شىققان ارنايى مامان بەرەدى. بۇرىن 3-سىنىپتان قوسىلاتىن اعىلشىن ءتىلى بيىلدان باستاپ 1-ءشى سىنىپتان باستاپ قوسىلىپ، ونى دا ۋنيۆەرسيتەتتە «اعىلشىن ءتىلى» ماماندىعى بويىنشا ءتالىم العاندار بەرەدى. ال، «قازاق ءتىلى مەن قازاق ادەبيەتىن» باستاۋىش وقىتۋدىڭ پەداگوگيكاسى مەن ادىستەمەسى ماماندىعى بويىنشا تاريەلەنگەن ادام بەرەدى. ويلانىڭىز، ءوز ءتىلىمىزدىڭ قۇنى وزگە ءتىلدىڭ دارەجەسىنەن تومەن بولعانى ما؟ قازاق مەكتەپتەرىندە وقىپ جۇرسە دە، ءالى ورىس تىلىندە سويلەيتىن، قازاقشا ساۋاتىنان اعىلشىنشا ساۋاتى جەتىك قازىرگى ۇرپاقتىڭ ءوزى ءبىراز شىندىقتىڭ، «ساياساتتىڭ» بەتىن اشسا كەرەك.

بەسىنشى: ءبىر-ءبىرىن كىنالاعان قوس تاراپ.
بار ءپاننىڭ ءبارىن (ۇستەم تىلدەردەن باسقا) بەرەتىن باستاۋىش مۇعالىمى ءتورت جىل وقىتقان بالاسى ءوز بالاسىنداي بولىپ كەتەدى، ءارى پايىز تۇسىرمەۋ كەرەك، سونىمەن باستاۋىشتىڭ جارتىسى ۇزدىك، توقسان پايىزى ەكپىندى، ال بەسىنشى سىنىپقا كەلىپ ءار مۇعالىمنىڭ قولىنا تۇسكەندە ۇزدىكتەردىڭ كوپ ساندىسىنىڭ ءۇمىتى ۇزىلەدى. ال بەسىنشى سىنىپ، سول ءۇشىن دە مەكتەپتەگى ەڭ داۋلى سىنىپ.
سونىمەن باستاۋىشتان كەيىن ۇزدىگىن جوعالتقان اتا-انا بار ءمىندى سول كوز الدىنداعىلاردان ىزدەيدى، شىنىمەن وتكەن كۇندە ءبارى ۇزدىك پە؟ ول شىندىق – تەك باستاۋىشتاعى مۇعالىمىنە ايان. نەگىزى باستاۋىشتا ساباق بەرگەن مۇعالىم ەگەر ماتەماتيكاعا بەيىم بولسا، ءتىل جاعى ناشارلاۋ بولىپ كەلەدى. ال، ءتىل جاعى جاقسى بولسا ماتەماتيكاسى اقساق بولىپ، بەسىنشى سىنىپتا اشكەرە بولادى. ال، ءبارىن دە ساپالى وقىتاتىن باستاۋىش مۇعالىمدەرى كەمدە-كەم.

التىنشى: سومكەسى سالماقتى، ميىنداعى ءبىلىمىن ءبىر اللا ءبىلسىن.
باستاۋىش وقۋشىسىنىڭ 7-11 جاس ارالىعىندا قانشالىق جۇك ارقالاۋعا شاماسى جەتەتىنىن ەسكەرسەك، باستاۋىش بالالارىنا جانىڭىز اشيتىنى حاق. ءار كىتاپتىڭ سالماعى، ەكىنشى اياق كيىم، ونىڭ ۇستىنە سپورتتىق فورمانى قوسىڭىز. ءوزىڭىز كوتەرسەڭىز قولىڭىز تالادى. بۇنىڭ دا باسقا امالى تابىلار، ەسكەرگەن جانعا.
جەتىنشى: ۇل-قىزدا ەشقانداي ايىرما جوق.
«باستاۋىش وقىتۋدىڭ پەداگوگيكاسى مەن ادىستەمەسى» ماماندىعىن سوڭعى 10 جىلدا تاڭداعان ادامداردىڭ ىشىندە ءبىر دە ءبىر ەر بالا جوق، ونسىز دا تەك ايەلدەردەن جاساقتالعان باستاۋىشتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنەن شىققان بالالاردىڭ كوپ ساندىسى قىز مىنەزدى نازىكتىكتى وسى باستاۋىشتا قالىپتاستىرادى.

ويلانايىق…

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى:
ءبىز وقۋ-وقىتۋ ءىسىن السىرەتىپ، ۇلتتىڭ بولاشاعىن بۇلىڭعىرلاپ الماس ءۇشىن باستاۋىشقا بايلانىستى مىنا تۇيىندەردى تۇزەتكەنىمىز ابزال.
ءبىرىنشى: ءار ءپاندى 2-سىنىپتان باستاپ سول ءپاننىڭ مەتوديكاسى مەن تەورياسىن تولىق مەڭگەرىپ شىققان ءوز سالاسىنىڭ مامانى بەرۋ كەرەك. ويتكەنى: ىبىراي التىنسارينشە ايتساق، ەگەر بالالار بىردەمەنى تۇسىنبەيتىن بولسا، وندا وقىتۋشى ولاردى كىنالاۋعا ءتيىستى ەمەس، ولارعا تۇسىندىرە الماي وتىرعان ءوزىن كىنالاۋعا ءتيىس.
ۇستازدىق ماماندىققا باراتىنداردىڭ ساپاسى مەن بۇگىنگى ۇستازداردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋدى قولعا العان ابزال. الدا بۇل ماسەلەنى كەڭ كولەمدە تاراتىپ جازاتىن بولامىز.
ەكىنشى: ءار ءپان وقۋلىقتارى 1-11 سىنىپ ارالىعى ءبىر كوميسسيانىڭ ساراپتاماسىنان ءوتۋ كەرەك. بۇل ءتۇيىندى «وقۋلىق ولقى بولسا، وقۋشى قايدان وڭادى؟» (http://kazbilim.kz/?p=761) اتتى ماقالادا تولىق كوتەرگەن ەدىك.
ءۇشىنشى: بالانىڭ باعالانۋ فورماسىن وزگەرتۋ كەرەك. ىرىكتەپ الىپ، وتە ءسابي ساناداعى بالالاردى الا-قۇلا باعالاعاندى، وتىرىك باعالاعاندى قىسقارتتىرۋ كەرەك. قتە ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولعان، بۇل ءتۇيىندى «بالانىڭ باعىن بايلاعان باعا» (http://kazbilim.kz/?p=667) اتتى ماقالادا كوتەرگەن ەدىك.
ءتورتىنشى: قانشا كوپ ءتىلدى بولامىز دەسەك تە ونى ءسابي سانادا باستاماۋ كەرەك، باستاۋىشتا ءار ۇرپاق تەك ءوز تىلىندە تاربيەلەنۋى كەرەك. بۇل عىلىمدا دالەلدەنگەن. كۇندەلىكتى ۇلت جاناشىرلارى ايتىپ جۇرگەن ءىس. بۇلدا الدا ارناۋلى مسەلەمەن كەڭىنەن تالقىلاۋ ويدا بار.
بار بايلىعىمىز ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتپەسىن دەسەك قازاق ۇرپاعىن عىلىم-بىلىمگە باۋلۋ كەرەك. ول ءۇشىن العاشقى باسپالداقتى، العاشقى تۇعىردى جاقسارتۋ، باستاۋىشقا باسا نازار اۋدارىپ، قازاق بالالارىنا عىلىمنىڭ ءتىلىن مەڭگەرۋىنە مۇمكىندىك جاساۋىمىز كەرەك. جالپى العاندا ۇلتتى دامىتۋ ءۇشىن وقۋ-اعارتۋدى ساپالاندىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارۋا!

اياتجان احمەتجان

Abai.kz