ەجەلگى قازاقتار جىلدى ون ەكى ايعا ءبولىپ، جىل باسىن ناۋرىز دەپ اتاعان.«ناۋرىز مەيرامى — ەجەلگى زاماننان قالىپتاسقان جىل باستاۋ مەيرامى. قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا (ناۋرىزدىڭ 22) كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋى كەزىنە كەلەدى. كونە پارسى تىلىندە ناۆا=جاڭا + رازاڭھ=كۇن، «جاڭا كۇن» ماعىناسىندا، قازىرگى پارسى تىلىندە دە سول ماعىنامەن قالعان (نو=جاڭا + روۋز=كۇن; ماعىناسى «جاڭا كۇن»), ياعني «جاڭا جىلدى» (كۇن ءوسۋىن بەلگىلەۋى) بىلدىرەدى.

2010 جىلدىڭ 10 مامىرىنان باستاپ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ 64-قارارىنا سايكەس، 21 ناۋرىز "حالىقارالىق ناۋرىز كۇنى" بولىپ اتالىپ كەلەدى. باس اسسامبلەيا ءوزىنىڭ بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىندە "ناۋرىزدى كوكتەم مەرەكەسى رەتىندە 3000 جىلدان بەرى بالقان تۇبەگىندە، قارا تەڭىز ايماعىندا، كاۆكازدا، ورتا ازيادا جانە تاياۋ شىعىستا 300 ميلليون ادام تويلاپ كەلە جاتقاندىعىن" مالىمدەدى. ال يۋنەسكو بولسا، 2009 جىلدىڭ 30 قىركۇيەگىندە ناۋرىز مەيرامىن ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرا تىزىمىنە كىرگىزدى.

قازاقستاندا ناۋرىز مەيرامى ءۇش كۇن: 21-23 ناۋرىز ارالىعىندا اتالىپ وتىلەدى (2010 جىلدان باستاپ). جالپى، ناۋرىز پارسى، كاۆكاز جانە تۇرىك حالىقتارىنىڭ اراسىندا كوكتەم مەيرامى جانە جاڭا جىلدىڭ باستالۋى رەتىندە تويلانادى. ول يراندا 21 ناۋرىزدا، ورتالىق ازيا ەلدەرىندە جانە ءازىربايجاندا، مەملەكەتتىك مەرەكە رەتىندە تاجىكستاندا جانە قازاقستاندا - 22 ناۋرىزدا، وزبەكستان مەن تۇركيادا 21 ناۋرىز كۇنى اتالىپ وتىلەدى» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

ناۋرىز – حالىقارالىق دارەجەدە تويلاناتىن، جىل باسى بولىپ ەسەپتەلەتىن تابيعات مەرەكەسى بولسا دا، بۇل مەرەكەنى قازاقتارعا تويلاۋعا كەڭەس بيلىگىمەن 1926 جىلى تىيىم سالىندى. ن ە گ ە ؟؟؟ وقىرمان قاۋىم، بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن سىزدەر دە ىزدەپ كورىڭىزدەر! جالعىز-اق ايتارىم، دۇشپانى قورقىپ، جەك كورىپ، تىيىم سالىنعان نارسە سول ەلدىڭ باعا جەتپەس، تەڭدەسسىز اسىلى بولىپ تابىلادى جانە ونىڭ ارتىندا ۇلكەن ءبىر، ءبىز بىلۋگە بولمايتىن قۇپيا سىردىڭ بارى انىق دەپ ەسەپتەپ، ءوز حال – حادەرىمىزشە وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك:

ناۋرىز مەرەكەسى و باستا ديقانشىلىقپەن اينالىساتىن يران تىلدەس ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ كۇن جاز مەزگىلىنە اۋىسقاندا، ەگىس ءوسىرۋ ناۋقانى باستالعانىن مەرەكەلەۋ داستۇرىنەن شىققان دەلىنىپ كەلدى. «قازاقتار ونى «ناۋرىز ايت» دەپ تە اتايدى. ايت ءسوزى پارسىلاردىڭ ء«ايد» دەگەن سوزىنەن الىنعان. سونداي-اق، قازىرگى كەزدە قولدانىلىپ جۇرگەن مەيرام ءسوزى «مەي جانە رام» ەكى ءسوزدىڭ تىركەسى بولىپ كەلەدى. مەي «شاراپ، ءجۇزىم شارابى» جانە «گولاب – گۇل سۋى» ماعىناسىندا بولسا، «رام» ءسوزىنىڭ بىرنەشە ماعىناسى بار. ولار: 1.كوندىك 2.ۇيرەنشىك 3.كوڭىلدى، شات 4.جۋاس 5. جاراتۋشىنىڭ ەسىمدەرىنىڭ ءبىرى 6. يران كۇنتىزبەسىنىڭ كۇن ەسەبىندەگى ايدىڭ ءبىر كۇنىنىڭ اتاۋى. مۇنداعى «مەيرام» ءسوز تىركەسىنىڭ «مەي» ءسوزىن شاراپ – دەسەك، «رام» ءسوزىنىڭ كوڭىلدى ۇعىمعا سايكەس كەلەرى انىق. سوندىقتان قازاقتىڭ قولدانىپ جۇرگەن «مەيرام» ءسوزى كوڭىلدى، شات كۇندەرىن ەلەستەتسە، مەيرامحاناسى شاراپپەن كوڭىل كوتەرەتىن مەكەندى ايتادى. سول سەبەپتەن «ناۋرىزدى» مەيرام دەمەي مەرەكە دەپ اتاۋىمىز ءجون بولار». (يسلام جەمەنەي «يران قازاقتارى»، 75 بەت. «زەردە». الماتى 2007). وتە ورىندى پىكىر. سول سياقتى ەلىمىزدەگى قاپتاپ كەتكەن سىراحانالاردى جاۋىپ، مەيرامحانالاردى - تويحانا دەپ اتاسا وتە ورىندى بولعان بولار ەدى.

ال شىندىعى، ناۋرىز مەرەكەسى – جاراتىلىستىڭ ءوز زاڭىمەن ۇيلەسكەن، ناعىز تابيعي مەرەكە. بۇل مەرەكە ءارى جاڭا جىل بولىپ سانالادى. جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندەگى، كوكتەم مەزگىلى – بۇكىل تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ جانداناتىن، جاڭارىپ تۇلەيتىن كەزەڭى. سوندىقتان كۇن مەن ءتۇن تەڭەسىپ، تىرشىلىك اتاۋلى «ۇيقىسىنان ويانىپ»، قايتا تۇلەيتىن وسى ناۋرىز ايى – جىل باسى بولىپ ەسەپتەلەدى جانە بۇل مەرەكە قازاقتا «امال» دەپ تە اتالادى. بۇل ءسوزدىڭ توركىنى «امان» دەگەندى دە بىلدىرەدى (قىستان امالداپ، جازعا امان جەتۋ).

ءداستۇر بويىنشا – ناۋرىز مەرەكەسى جاستاردىڭ جاسى ۇلكەن تۋىستارىنا، وزدەرى سىي – قۇرمەت كورسەتەتىن باسقا دا جاسى ۇلكەندەرگە قوس قولىن بەرىپ امانداسۋدان باستالادى. وكپە-ناز، رەنىشتەردىڭ ءبارى ۇمىتىلادى.  بۇل كۇندەرى ءار ۇيدە جەتى ءتۇرلى دامنەن، ناۋرىز كوجە دايىندالىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇيىنەن ءدام تاتىسادى. سونىمەن قاتار، ناۋرىز مەرەكەسىن بۇكىل اۋىل-ەل بولىپ، اسىرەسە جاستار جاعى تۇگەلدەي تاڭ شاپاعىن قارسى الۋدان – تازالانعان ارىقتارعا سۋ جىبەرۋدەن، اعاش وتىرعىزىپ، گۇل ەگۋ ءراسىمىن وتكىزۋدەن باستالاتىن بولعان. مەرەكە  «اق سۇيەك»، «القا قوتان»، «اق سەرەك پەن كوك سەرەك» جانە ت.ب. ءتۇرلى حالىق ويىندارىمەن، ءان سالىپ، بي بيلەۋمەن، اقىندار ايتىسىمەن، قازاقشا كۇرەس، ات جارىسىمەن جالعاسىپ، تۇنگە قاراي «التىباقان» اينالاسىنداعى تاماشامەن اياقتالادى ەكەن.

ەجەلگى شەجىرەلىك دەرەكتەردە، ناۋرىز مەرەكەسى 127 عاسىردان بەرى قازاق ەلىندە  قازىعۇرت (قازىق جۇرت) تاۋىنا نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى كەلىپ توقتاعان كۇننەن باستاپ تويلانىپ كەلە جاتقانى ايتىلادى. وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا تاجىكستانداعى 3000 م. بيىك تاۋدىڭ باسىنان اكۋلانىڭ تاسقا اينالعان سۇيەگى تابىلعاننان كەيىن، بۇكىل الەم عالىمدارى نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى قالعان جەر وڭتۇستىك قازاقستانداعى قازىعۇرت تاۋى ەكەنىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل مەرەكەنى قازاقتاردىڭ «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەپ اتايتىندارىنىڭ  سىرى وسىدان بولسا كەرەك.

قازاقتىڭ ەتنوگراف-عالىمى جاعدا بابالىقۇلى 1970 جىلى ماسكەۋدىڭ لەنين اتىنداعى كىتاپحاناسىنان توتە جازۋمەن جازىلعان «ناۋرىز» دەپ اتالاتىن ۇزاق جىردىڭ قولجازباسىن تاپقان. بۇل جىردا نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى قازىعۇرتقا كەلىپ توقتاعان مەزگىل ءدال كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسكەن كۇنى ەكەنى، وسى كۇنى ۇلكەن توي جاسالعانى، سول ۇلى مەرەكەگە ادام مەن جان-جانۋارلار تۇگەل قاتىسىپ، نۇح ع.س. ولاردىڭ بارىنە ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن نارسەسىنەن مول شاشۋ شاشقاندىعى، وسىلايشا بۇل كۇن جاڭا جىلدىڭ باسى رەتىندە تويلاناتىن بولعانى ايتىلادى. وسىلايشا، ناۋرىز مەرەكەسى – ناعىز تابيعات مەرەكەسى جانە تاريحى وتە ۇزاق مەرەكە. بۇكىل الەمدە بۇعان تەڭ كەلەتىن بىردە-ءبىر مەرەكە جوق. بۇل دەگەنىمىز، بۇكىل ادامزات تىرشىلىگىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ قازاق جەرىنەن، قازاق ەلىنەن باستاۋ العانىن كورسەتسە كەرەك.

ناۋرىز جايلى ەندىگى اڭگىمەنى جازۋشى اقىلبەك شاياحمەتتىڭ سوزىمەن جالعايىن: ء«بىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەشەگى سوۆەت يمپەرياسىنىڭ يدەولوگياسىنان، ءتىپتى وعان دەيىنگى اق پاتشانىڭ وتارلاۋشىلىق يدەولوگياسىنان ءالى ارىلا الماي كەلەمىز. اتا زاڭىمىزدا زايىرلى مەملەكەت دەپ جاريالاعاندىقتان ەشقانداي ءدىني ارتىقشىلىقتارعا جول بەرىلمەۋى كەرەك دەسەك تە، وسى ۋاقىتقا دەيىن تويلاپ كەلگەن جاڭا جىلىمىز – ءدىنى باسقالاردىڭ كادىمگى روجدەستۆو مەيرامى. سانتا كلاۋس نەمەسە دەد موروز دەگەنىمىز، تۋراسىن ايتساق، مەيىرىمدى اياز اتا ەمەس، قاھارلى قىستىڭ قاتال بەينەسى.

وزدەرىڭىز اقىلعا سالىپ كورىڭىزدەرشى، جاڭا جىل دەگەندە كۇنتىزبەدەگى قاڭتاردىڭ العاشقى كۇنىنەن باسقا جاڭا زات بار ما؟! قار دا جاڭا جاۋماعان، جەلتوقساننان قالعان. «قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر ەكى اي. قىستىڭ باسى ءبىرى ەرتە، بىرەۋى جاي» دەگەندەي، قىستىڭ دا ناقتى بەلگىلەنگەن شەكاراسى جوق. ناۋرىزعا كەلسەك، بارلىعى جاڭا. اق ۋىز، جاس ءتول، كوك ءشوپ، جاس ارمان، جاڭا تىلەك.

ءوزىمنىڭ ءبىر ولەڭىمدە:

             «اناسىنا بالاسى وپا بەرمەي،

              ءسابي ءوستى ءبىر ءجوندى اتا كورمەي،

              اياز اتا جۇرگەندە توست كوتەرىپ،

              قىدىر بابام كەتتى مە باتا بەرمەي» - دەپ جازعان بولاتىنمىن.

اياز اتا قازاق بالاسىنا اتا بولۋعا جارامايدى. اتا بولىپ تا جارىتپايدى. قازاقتا قاڭباق شال دەگەن كەيىپكەر بار. سوندىقتان ايازدى اتىمەن اتاپ، اياز شال دەگەن ورىندى. قازاق بالاسىنىڭ اتاسى قىدىر اتا بولۋى كەرەك. مۇرنى قىزارىپ، ءسوزى ۇزارىپ جۇرەتىن اياز اتا تۋرالى ءبىر كەزدە مىنانداي شۋماق جازعانىم بار:

             «اياز اتا تۇكسيىپ، قاباق تۇيگەن،

             ىشپەي قويدى كەش بويى تاماق ۇيدەن.

             ويتكەنى، بەتى قىزارىپ، مۇرىنى ءۇسىپ،

             الىپتى تويعانىنشا اراق ءىشىپ».

توست دەگەننەن شىعادى، شامپان ۇرتتاماساق، تىلەگىمىز ورىندالماي قالاتىنداي، ستاكان تۇيىستىرمەسەك، جولىمىز بولمايتىنداي، جاتتان جۇققان جامان ادەت داستۇرگە اينالىپ كەتتى. قازاق سوزدەرىنىڭ توركىنىنە زەر سالساق، توست دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرى توسۋ. اق ءدامىمدى الدىڭا توستىم دەگەندى بىلدىرەدى. ءتىپتى توستاعان دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى وسى سوزدەن شىققان. كەيىن بارىپ ستاقان دەپ وزگەرىسكە ۇشىراپ، وزگە تىلدەرگە ەنگەن. كەلگەن قوناقتى قارسى الىپ، توستاعانمەن قىمىز ۇسىنۋ ەجەلگى تۇركى ەلىنەن، كوشپەلىلەردەن قالعان ءداستۇر.

قازاقتىڭ جاڭا جىلىنىڭ ارتىقشىلىعى وتە كوپ. باسقالار اعاشتىڭ جانىن قيناپ، جاس وسكىندى كەسىپ، قيىپ، ۇيىنە شىرشا ورناتىپ جاتسا، اتا-بابامىز ناۋرىز ايىندا كوشەتتەر وتىرعىزعان. قىستا سۋ قاتىپ جاتسا، بىتەلىپ قالعان بۇلاق كوزدەرى جازدا اشىلعان. قىسقى قالىڭ كيىم سىپىرىلىپ، جاڭا كيىم-كەشەك كيىلگەن. كونە ورىس جەرىنىڭ وزىندە حريستيان ءدىنىن قابىلداعانعا دەيىن جاڭا جىلدى ناۋرىز ايىنىڭ بىرىنەن باستاپ تويلاعان. اعىلشىندار ناۋرىزدىڭ جيىرما بەسىن جاڭا جىلدىڭ العاشقى كۇنى دەپ ەسەپتەگەن.

...قىدىر – قىدىرىپ جۇرەتىن اتا دەگەنى. قىدىرعاندا دا قىدىر كەز كەلگەن، كورىنگەن ۇيگە باس سۇعا بەرمەيدى. داستارحانى باتالى، شاڭىراعى اتالى، نەگىزدى دە نەكەلى، جەتى اتاسى جەتەلى، ءۇي يەسى ورنىقتى، كەلىنشەگى ۇقىپتى، بالا-شاعاسى قۇيما قۇلاق وتاۋلارعا كىرەدى. تورىنە شىعىپ، مالداسىن قۇرىپ وتىرىپ، ءدامىن تاتادى، باتاسىن بەرەدى. ...قىدىر اتانى ەتەگىنە تۇسكەن ۇزىن شاپانى، سالبىراعان ساقالى يىعىندا قورجىنى بار دەپ ويلاۋعا بولمايدى. ول ءار ءتۇرلى كەيىپتە كەلۋى مۇمكىن. اتالارىمىزدىڭ «قىرىقتىڭ ءبىرى - قىدىر» دەيتىنى وسىدان.

قىدىر بابا كەيبىر ۇيلەردىڭ يەلەرىن سىناۋ ماقساتىندا ءمۇساپىر بولىپ كەلۋى دە مۇمكىن. ء«مۇساپىردى جابىرلەمە» - دەپ جاتادى. قازاقتا «ۇيدەن قىرىق ادىم اتتاپ شىقساڭ – ءمۇساپىرسىڭ»- دەگەن ءسوز دە بار. بىزبەن ءتۇبى ءبىر تۇرىكتەر قوناقتى، ياعني مەيماندى ءمۇساپىر دەيدى ەكەن. ستامبۋل قالاسىندا ء«مۇساپىر» دەپ اتالاتىن قوناق ءۇيى دە بار.

قازىرگى ۋاقىتتا ءبىز جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى بار دەپ ءجۇرمىز. ال ەرتە دە تۇركى حالقى، قىپشاق جۇرتى (قازاقتار. - م.ق.) جاز بەن كوكتەمدى قوسىپ التى اي جاز، كۇز بەن قىستى قوسىپ التى اي قىس دەپ اتاعان. ياعني، ون ەكى اي قاققا بولىنگەن. جىلدىڭ ءبىر جارتىسى سۋىق، ىزعار بولسا، ەكىنشى جارتىسى جارىق پەن جىلۋ. جاقسىلىق پەن جاماندىق، كۇن مەن ءتۇن وسىلايشا الماسىپ، يتجىعىس ءتۇسىپ جاتادى.

         ابايدىڭ ءوزى ايتپاي ما:

         «اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى،

         سوقىر، مىلقاۋ، تانىماس ءتىرى جاندى.

         ءۇستى-باسى اق قىراۋ، ءتۇسى سۋىق،

         باسقان ءىزى سىقىرلاپ كەلىپ قالدى.

         دەمالىسى ۇسكىرىك، اياز بەن قار،

         كارلى قۇدا قىس كەلىپ الەك سالدى.»

جاز بەن كوكتەمنىڭ ءجونى ءبىر باسقا. «جازعىتۇرىم قالمايدى قىستىڭ سىزى،  ماساتىداي قۇلپىرار جەردىڭ ءجۇزى» دەگەن وسى تۇس، جەردىڭ بەتى جاسارىپ، مال كوككە شىعىپ، تىرشىلىك جايناپ، قان قايناپ، تولدەر تويىنىپ، قىز-بوزبالا ازىلدەسكەن كەز، كۇن مەنەن ءتۇن تەڭەسكەن، جاسى ۇلكەندەر كەڭەسكەن، بالالاردىڭ ايدارىنان جەل ەسكەن كەز – قاسيەتتى ناۋرىز، مىنە، ناعىز جىل باسى.

...قازاق اراسىندا قىدىر مەن قىزىر ءسوزى كەيدە ءبىرىن ءبىرى الماستىرىپ ايتىلادى. ايىرماشىلىعى ءبىر-اق ءارىپ بولعاندىقتان با، كەيدە قىدىر بابا، كەيدە قىزىر بابا، كوبىنەسە قىزىر اۋليە دەپ جاتادى. بىراق، قىدىرعا اۋليە دەگەندى قوسارلامايدى.

«مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى شەڭبەرىندە جارىق كورگەن «بابالار ءسوزى» كوپ تومدىعىندا بەرىلگەن تۇسىنىكتەردىڭ بىرىندە: «قىزىر – اللا ماڭگىلىك ءومىر بەرگەن كيەلى تۇلعا، قازاق ميفتەرىندە، فولكلور مەن ءدىني اڭىزداردا كەزدەسەتىن ارحايكالىق بەينە، ونىڭ ەسىمى ءىلياس پايعامبارمەن قوسا ايتىلادى» دەگەن انىقتاما بەرىلگەن. (27 توم، 335 بەت).

ناۋرىز تۋرالى جانە ونىڭ باستى قاھارماندارىنىڭ ءبىرى قىدىر بابا تۋرالى تۇسىنىك قازاق دالاسىندا يسلام ءدىنى تاراماي تۇرىپ تا بولعانىنا شاك كەلتىرە المايمىز.

         سوندىقتان دا:

         «قادىر ءتۇنى كەلەدى قىدىر دەسە،

         قىدىر، بىراق، كوزىڭە كورىنبەسە، 

         «قىرىقتىڭ ءبىرى - قىدىر» دەگەن ءسوزدى

         كەزىندە تاۋىپ ايتقان ەل ەندەشە» - دەيمىز.

قىزىردىڭ جانىندا عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندەر ەرىپ جۇرەدى دەگەن تۇسىنىك بار. قىرىق شىلتەن – قىرىق كومەكشى، پايعامباردىڭ سەرىكتەرى. ءىلياس پايعامباردى قازاقتار قىزىر-ءىلياس دەپ قوسارلاپ اتايدى. قازاقتىڭ ەرتەگىلەرى مەن باتىرلار جىرىنىڭ ءبىر كەيىپكەرى دە وسى قىزىر-ءىلياس. كەيىنگى ۋاقىتتا جارىق كورگەن كەيبىر كىتاپتاردا قىدىر-ءىلياس دەگەن ءسوز دە كەزدەسەدى، الايدا، ول جاڭساقتىقتان كەتكەن جاڭىلۋ دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك.

قىدىر بابا تۋرالى ونداي ءسوز ايتىلمايدى. «قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر» دەگەنى – ونىڭ باسقا كەيىپتە ادامدى سىناۋ ماقساتىندا كەلۋى مۇمكىن دەگەندى اڭعارتسا كەرەك. قادىر ءتۇنى پەرىشتەلەر كەلەدى، قىدىر كەلەدى دەگەنى كەيىن قوسىلعان جاپسىرما.

ەل ارالاپ جۇرەتىن، اق كيىمدى، اق ساقالدى اۋليە قىزىر-ىلياسقا بايلانىستى ايتىلسا، قىدىر بابا بەينەسى دە وعان ۇقساس، بىراق، ول مىندەتتى تۇردە اق كيىم كيەدى، جاسى ۇلعايعان جاسامىس كىسى نەمەسە اق ساقالدى قاريا دەگەن ۇعىم قازاقتا جوقتىڭ قاسى.

قازاق بالاسىنا مەيىرىمدى اتا بولاتىن قىدىر بابا بەينەسىن سومداۋ - ادەبيەتشىلەردىڭ دە، سۋرەتشىلەردىڭ دە، كينوگەرلەردىڭ دە پارىزى. قىدىر تۋرالى مۋلتفيلمدەر شىعارىلىپ، ويىنشىقتار جاسالىپ، ونىڭ وبرازى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنگىزىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن» («نامىس» №2 (61) قاڭتار 2010 جىل).

وتە ورىندى ايتىلعان. بۇعان ءوزىن مەن «قازاقپىن» دەيتىن ازاماتتاردىڭ بارلىعى دا كەلىسەر دەپ ويلايمىن.  قوسارىم، ەكى كەيىپكەردىڭ ەكەۋى دە ادامعا ىرىس-نەسىبە اكەلۋشى، داۋلەت بەرۋشى، قامقور بولۋشى دەگەن ۇعىمدارعا ساي كەلەتىن ءبىر  بەينە. نەگىزىنەن قىدىردى قىزىر-ءىلياس اتامىزدىڭ لاقاپ اتى دەپ پايىمداۋعا دا بولار ەدى. بىراق، قىدىر دەگەنىمىزدەگى «د» دىبىسىنىڭ قازاق الىپپەسىنىڭ (الىپ ءبيىنىڭ)  التىنشى دىبىسى ەكەندىگى، ونىڭ اد توبىندا ءۇشىنشى، ال «ز» دىبىسىنىڭ «بەس» دەگەن باعا الىپ بەسىنشى ورىندى يەمدەنۋى (اب، اع، اد (1), اج، از (5), اي، اق، ال، ام، ان، اڭ، اپ، ار، اس، ات، اۋ، اش) قىدىر اتا ۇعىمىنىڭ قىزىردان بۇرىن دۇنيەگە كەلگەنىن كورسەتەدى. بۇل ساراپتاماعا توقتاۋعا تۋرا كەلەدى. سەبەبى، قىدىر اتالىق تەكتى، ال قىزىردىڭ ءتۇبىرى «قىز» بولىپ انالىق تەكتى ءبىلدىرىپ تۇر.

قىدىر اتامىز ادامزاتتىڭ ەڭ العاشقى وركەنيەتىنىڭ استاناسى – 360 اۋليەلى كيەلى مانقىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن، وسى وڭىردە اللاتاعالا بەرگەن ەرەكشە قاسيەتىمەن ەلگە تانىلىپ، وسى وڭىردە دۇنيەدەن وتكەن. ۇرپاقتارى كۇنى بۇگىندە وسى مانقىستاۋدا قىدىرشا دەگەن رۋ اتىمەن عۇمىر كەشىپ جاتىر. قىدىرشا اتتى اۋليە قورىم مانقىستاۋدا بىرنەشە جەردە بار. سولاردىڭ ءبىرى قىدىرشا اتتى اۋليە قورىم بەينەۋ اۋدانى اقجىگىت اۋىلىنان قازىرگى قاراقالپاقستان شەكاراسىنا جاقىن 70-80 شاقىرىمداي  جەردە ورنالاسقان. كۇنى بۇگىندە دە ادامدار باسىنا بارىپ تۇنەپ، تىلەكتەرى ورىندالىپ جاتادى. سول سياقتى، تۇپقاراعاننىڭ بورلى دەگەن جەرىندەگى اينالاسى تەگىس، الاسا، ءشوپتى، ميداي جازىق دالادا قالىڭ وسكەن قاراعاشتارى كوپ، «قاراعاشتى اۋليە» دەپ اتالاتىن جاسىل زيرات بار. كوپتەگەن ساعاناتامداردىڭ ىشىندە بۇتالار قاۋلاپ ءوسىپ تۇر، تاس قورشاۋلاردى جارىپ، سىرتقا شىعىپ وسۋدە. قورىم  ەسكى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار باسىنا بارىپ زيارات ەتەدى. بارلىق ەسكەرتكىشتەر جەرگىلىكتى ۇلۋتاستان تۇرعىزىلعان جانە ولار الۋان ءتۇرلى. ءتىپتى قۇلپىتاستارداعى ءجيى كەزدەسەتىن بالتا، قىلىش جانە مىلتىقتىڭ بەينەلەرى دە ءار ءتۇرلى. حالىق اراسىندا بۇل قورىم قىدىرشالاردىڭ رۋلىق قورىمى رەتىندە بەلگىلى.

بۇگىنگى قىدىرشا اتالىپ جۇرگەن ۇرپاقتاردىڭ سول العاشقى قىدىر اتامىزدىڭ ۇرپاقتارى ەكەندىگىن اتامىزدىڭ اتىنا قوسىلعان «شا» جالعاۋلىعىنان دا كورۋگە بولادى. سەبەبى، قازاقتا سولماي ماڭگى كوكتەپ تۇراتىن اعاشتاردى «ارشا»، «شىرشا» دەسە; سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولىن «سۇرشا» (سۇرشا قىز);  «قارشا» بورادى، «بارشا» حالىق دەپ  كوپشە ماعىنادا قولدانىلادى.

حالىق اراسىنداعى اڭىز-اڭگىمەلەردە دە قىدىرشالاردى سول ەجەلگى ءافسانالاردا كوپ ايتىلاتىن قىدىر اتانىڭ ۇرپاقتارى دەسەدى.

قىدىرشالار ادايدىڭ رۋلىق شەجىرەسى بويىنشا قىدىرشا-انەت-تەكەي-رايىمبەردى (اللابەردى)-بايىمبەت-مۇڭال بولىپ تاراتىلادى. مۇڭال ايگىلى شىڭعىس قاعان شىققان رۋدىڭ اتى.

اتام قازاقتىڭ ەڭ ءبىرىنشى ءسوز بولعان، ال ءسوز باسى دىبىستاردان، بۋىنداردان باستالادى دەگەن قاعيداسىنا جانە ءاربىر ءسوزدىڭ تۇبىرىندە ء(سوز تۇبىرىندە، ءوز تۇبىندە، ياعني ءوز اتاسىندا) سول ءسوزدى دۇنيەگە اكەلگەن اتامىزدىڭ اتى، ياعني بۇگىنگىشە ايتقاندا «اۆتورلىق قۇقىعى» ساقتالادى دەگەن قاعيداعا سايكەس:

ناۋرىز – تازا قازاق ءسوزى. نەگىزى نۇق (نۇح، نۋح، نوي، ناۋ، ناي بولىپ ءارتۇرلى لاقاپ اتتارمەن  اتالىپ جۇرگەن) پايعامبار اتامىزدىڭ اتىنان شىققان. ال ەكىنشى بۋىنداعى «رىز»-عا كەلسەك، قازاقتا وسى جالعاۋدان ارىز، قارىز، پارىز دەپ، ادام بالاسىنا جاۋاپتى مىندەت جۇكتەيتىن (مىندەتىڭدى ورىنداماساڭ ارىز تۋىندايدى) جانە «ىز» جالعاۋلىعىنان ۋىز، قىز، سىز، تىز دەگەن ادامزات عۇمىرىنىڭ باستاۋىنداعى تەز وتەتىن ۇعىمدى بىلدىرەتىن سوزدەر جاسالعان.

ناۋ دەگەنىمىزدەگى «ن» دىبىسى نۇق اتامىزدىڭ ەسىمىن بەرسە، ودان كەيىنگى «اۋ» - اۋا انامىزدىڭ ەسىمىن بەرەدى. تاۋدىڭ دا ءسوز ءتۇبىرى «اۋ» بولاتىنى وسىدان. تاۋدىڭ اتاۋى اۋا انامىزدىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان.

بۇل ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە ايتارىمىز، سوناۋ باعزى زاماننان بەرى بىزگە جەتكەن ۇلى شەجىرەدە قازاقتىڭ ەجەلگى جىل باسى ناۋرىز مەرەكەسىندە 365 كۇنگە ارناپ، 365 كۇي وينالعانى ايتىلادى.

ماڭعىستاۋلىق قاز ادايلاردىڭ مالعا ءشوپ سالاتىن كەمەگە ۇقساس اعاش استاۋدى «ناۋا» دەپ اتاۋى دا، وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولىپ تابىلادى.

تاريح تاعلىمى: ناۋرىز مەرەكەسىن كۇنى كەشەگە دەيىن بۇتكىل الەم تويلاعان. ادامزاتتىڭ وتكەن تاريحتان تاعلىم الىپ، ساناسىنىڭ تىرىلەر كەزى دە الىس ەمەس. وسىدان 6 جىل بۇرىن بۇل كۇن  «حالىقارالىق ناۋرىز كۇنى» مەرەكەسى بولىپ تاريحقا ەندى. بۇتكىل الەم ناۋرىزدى تولىقتاي  مويىنداعان كەزدە وسى مەرەكەنى دۇنيەگە اكەلگەن قازاقتى دا مويىنداۋعا ءماجبۇر بولاتىنى ءسوزسىز.

تاعى ءبىر ەسكە سالا كەتەتىن ءبىر جاعداي بار. ول ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ  14-ءشى ناۋرىزدى - ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى، امال مەرەكەسى، جىل باسى دەپ، ەستە جوق ەسكى زامانداردان بەرى تويلاپ كەلە جاتقانى. بۇل كۇنى ادامدار وكپە-ناز، رەنىشتەرىنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، جاسى كىشىلەرى ۇلكەندەرىنە بارىپ كورىسۋدەن باستالادى. وسى ماقالانى جاسى ۇلكەندەرىڭىزدىڭ بارىنە بارىپ كورىسكەنىمىز رەتىندە قابىل العايسىزدار.

بارشاڭىزدى جاڭا جىلدارىڭىزبەن قۇتتىقتايمىز! باستارىڭىز امان، دەندەرىڭىز ساۋ، ەلىمىزدە تىنىشتىق، مولشىلىق، تاتۋلىق بولعاي! امالدان امالعا امان-ساۋ جەتە بەرگەيمىز!

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم،

ماڭعىستاۋ وبلىسى.

Abai.kz