ء«بىر بالا اكەگە جەتە تۋادى، ءبىر بالا اكەدەن وتە تۋادى» دەپتى اتا-بابامىز. داريعا نازارباەۆا حانىم نۇرەكەڭە جەتە تۋدى ما، الدە ول كىسىدەن وتە تۋدى ما، ول جاعىن ساراپتاپ انىقتاما بەرۋگە ءبىزدىڭ ورەمىز دە جەتپەيدى، حۇقىمىز دا جوق. بىراق  وسى قارىنداسىمىزدىڭ  سوڭعى ون شاقتى جىلدىڭ مۇعدارىنداعى ساياسي قايراتكەرلىگىنە قاراپ وتىرىپ، ول ء ارتۇرلى  ۇسىنىستار جاساۋ جونىنەن كوپ ۇزاماي نۇرەكەڭنىڭ ءوزىن باسىپ وزا ما دەپ قالامىز.

مەيلى عوي،  بىراق ءبىزدى قينايتىنى  وسى قارىنداسىمىز نە دەپۋتات رەتىندە، نە ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە ايتىپ جۇرگەن ۇسىنىستارىنىڭ بىردە-بىرىندە مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت  قازاق ۇلتىنىڭ  مۇددەسى، اسىرەسە مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىنىڭ  احۋالىن جاقسارتايىق دەگەن  سىڭار اۋىز ءسوز ايتقان ەمەس. ءويتۋدىڭ ورنىنا...

ءيا، ءويتۋدىڭ ورنىنا انەبىر جىلى الماتى قالاسىنىڭ اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ «2006 جىلدىڭ 1-ءشى قاڭتارىنان باستاپ الماتىدا ءىس-قاعازدارى قازاقشاعا كوشىرىلەدى» دەپ جاريالاعاندا وسى حانىم ولجاس سۇلەيمەنوۆ ەكەۋى ورە تۇرەگەلىپ شۋ كوتەرگەنى ءالى ەسىمىزدە. الجاس امارىچتىڭ «ۇلتجاندىلىعى» قانداي ەكەنىن كوزى اشىق قازاق الدەقاشان ءتۇسىنىپ بولدى عوي، ال داريعا حانىمنىڭ بۇل قىلىعى  «مالىما تيىسسەڭ دە ارىما تيىسپە دەيتىن» كوزى اشىق قازاق اتاۋلىعا «ال ماعان نە ىستەي الاسىڭ» دەگەندەي كورىندى. سول كەزدە قازاقتىڭ ورىسشادان قول ءۇزىپ قالماۋىنا وسىلاي شىر-پىر بولعان داكەڭ ەندى قازاقتاردى قىتايشا سويلەتۋدى قولعا الماقشى. جاقىندا ول «وتە تاياۋ ۋاقىتتا ءبارىمىز قىتاي ءتىلىن دە ۇيرەنىپ الۋىمىزعا تۋرا كەلەدى» دەپ مالىمدەدى. ءيا، «قىتاي ءتىلىن ۇيرەنەيىك» دەگەن جوق، «قىتاي ءتىلىن دە ۇيرەنەيىك» دەدى. دەمەك، بۇل – انا تىلىندە ءتىلى شىعىپ ۇلگىرمەگەن سابيلەرىمىزدى كوزىن اشپاي جاتىپ ورىسشا مەن اعىلشىنشا ۇيرەنۋگە ماجبۇرلەدىك،  ەندى ولاردى قىتايشا دا  سويلەۋگە  قالاساڭدار دا، قالاماساڭدار دا ماجبۇرلەيمىز دەگەن ءسوز. ال ءبىزدىڭ قازەكەڭ بۇل ءسوزدىڭ ارجاعىندا نە جاتقانىنا ءمان بەرمەي «ە، داريعا ايتتى دا قويدى عوي» دەپ ويلاپ ءجۇر. ولاي ويلاۋ – قازاق ۇلتىنىڭ ۇلكەن قاتەلىگى،  ويتكەنى، بيلىكتەگىلەر ەشنارسەنى دە ايتىپ قويا سالمايدى.  دەمەك،  كوپ ۇزاماي سابيلەرىمىزگە ورىسشاعا، اعىلشىنشاعا قوسا قىتايشا ۇيرەتۋ باستالادى. اۋزىنان انا ءسۇتى كەپپەگەن سابيلەرگە كوپ ءتىل ۇيرەنۋ قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە امان قالۋىنا ۇلكەن قاۋىپ ەكەنىن ءجاي قازاق تۇسىنبەسە دە بيلىكتەگىلەر جاقسى تۇسىنەدى. بۇل جاھاندانۋدىڭ ءبىر مىندەتى  ياعني، ءبىر ۇلتتى جويۋدىڭ ەڭ باستى ءادىس-ءتاسىلى. اتاقتى عالىم دەۆيد كريستالل ء«بىر ۇلتتى جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن وعان قوستىلدىلىكتى ەنگىزسە جەتىپ جاتىر. سوندا ۇستەم ۇلتتىڭ ءتىلى از ۇلتتىڭ ءتىلىن جۇتىپ قويادى، شۇبارلاندىرادى. ال ءتىلى شۇبارلانىپ، جويىلعان ۇلتتىڭ ءوزى بىرتىندەپ  جويىلىپ  الگى ۇلتقا ءسىڭىپ كەتەدى» دەگەن. ۆيتسە-پرەمەر حانىم ءوزىنىڭ قىتاي ءتىلىن دە «ۆىۋچيت پريدەتسيا» دەۋىنە سەبەپ  رەتىندە كوپ ۇزاماي قىتايلاردىڭ ەلىمىزدىڭ بايلىعىن يگەرۋگە كومەكتەسە  باستايتىنىن ايتتى. مۇنى سوراقىلىق دەمەي نە دەيىك، ويتكەنى رەسەيگە قازاقستاننان، نە وزگە ءبىر ەلدەن بارعان ادام ورىسشا سويلەمەسە اۋلا سىپىرۋشىلىق جۇمىسقا دا الىنبايدى. گەرمانيا، فرانتسيا، انگليادا دا سولاي. ەندەشە،  قازاقتىڭ جەرىن،  جەر بايلىعىن  يگەرۋگە  كەلگەن كەز-كەلگەن قىتايعا، ورىسقا، اعىلشىنعا  سولاردىڭ تىلىندە سويلەپ،  سولاردىڭ تىلىندە جاۋاپ بەرۋگە قازاقتى ماجبۇرلەۋدى ۇلتتىڭ نامىسىنا تيۋ ەمەس دەي الاسىز با؟

قازىر ءبىزدىڭ ەلدە دۇنيەجۇزى اعىلشىنشا سويلەۋگە كوشۋدە، ء بىز دە ءسويتۋىمىز كەرەك دەگەن ۇران تاستالۋدا. بۇل قىپ-قىزىل وتىرىك. ويتكەنى، پالەنباي ميلليارد قىتاي،  ءۇندى، جاپون، پارسى، اراب ەلدەرى تەك ءوز تىلىندە سويلەيدى. فرانتسيا، گەرمانيا، اۆستريا سياقتى ەلدەر اعىلشىن ءتىلىن ەنگىزبەك تۇگەل ءوز ەلىندە اعىلشىنشا سويلەۋگە اشىقتان-اشىق قارسىلىق كورسەتۋدە. ءتىپتى، اعىلشىنداردىڭ ءبىر دىبىستى ءۇش-ءتورت ارىپپەن جازاتىنىن، ءتىلىن بۇراپ سويلەيتىنىن مازاقتايتىندار دا بار. مۇمكىن، حالىقارالىق بيزنەسى، حالىقارالىق ءىرى-ءىرى كاسىپورنى بار جەكەلەگەن كەيبىرەۋلەر عانا ءوز ەركىمەن ۇيرەنسە ۇيرەنەتىن دە شىعار، بىراق بۇل ەلدەردە قازاقتارعا ۇقساپ بالالارىمىز جاپپاي اعىلشىنشا ۇيرەنسىن دەۋ اتىمەن جوق. ويتكەنى، ولار جاستايىنان بىرنەشە تىلدە سويلەپ، ءتىلى بىرنەشە تىلدە شىققان ءسابي ەشقاشان ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىن سۇيەتىن، ءوز ۇلتىنىڭ نامىسىن، سالت-ءداستۇرىن قورعايتىن ازامات بولمايتىنىن جاقسى بىلەدى. ەرجەتىپ ەسى كىرگەندە تەك قارا باسى مەن قاتىن-بالاسىنىڭ عانا قامىن ويلايتىن، بيىك ءمانساپ پەن لاۋازىمدى عانا ارماندايتىن وزگەنىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورەتىن ءدۇبارالار ءسابي شاعىنان ءار تىلدە سويلەپ وسكەندەردەن شىعاتىنىن ءومىر كورسەتىپ وتىر.بۇل سۇمدىق ساياسات ەكەنىن قازەكەمنىڭ  كوپشىلىگى تۇسىنبەي «كوپ ءتىل بىلگەن پايدالى» دەگەن لاحۋا ءسوزدى ءبىر-ءبىرىنىڭ ميىنا قۇيۋدا. باسقالاردى بىلاي قويعاندا ورىستاردىڭ ءوزى بالالارىنا  «سەن  قازاقستاندا تۇراسىڭ، سوندىقتان قازاقشا بىلۋگە مىندەتتىسىڭ دەگەندى ءولىپ-بارا  جاتىپ تا ايتپايدى. ونىڭ ورنىنا سەن ورىسشا سويلەگەندە ءبىر قازاق قازاقشا جاۋاپ بەرسە پروكۋراتۋراعا شاعىمدان پرەزيدەنت سولاي دەگەن» دەۋى دە  مۇمكىن.

ءيا، حالىق بولعان سوڭ ونىڭ ىشىندە نەشە ءتۇرلى ايتاققا ەرگىشتەر، ۇرانشىلدار، اتويشىلدار، جوعارىداعى  بىرەۋ ورىنسىز باستاما كوتەرسە دە ءىلىپ الا جونەلىپ كوزگە تۇسكىسى كەلەتىن جالباتايلاقتار از بولمايدى.  كورەرسىز دە بىلەرسىز، وندايلار ەندى ءتورتىنشى ءتىل قىتاي ءتىلىن ەنگىزۋ تۋرالى مىنا ۇسىنىسقا قىزۋ قولداۋ جاسايدى دا ونى «جاپپاي حالىقتىق قولداۋ تاۋىپ وتىر» دەگەن لاقاپقا اينالدىرادى. بۇكىل قازاق بىرنەشە تىلدە سويلەيتىن بولسا، الەم حالىقتارىنىڭ ءبارىن باسىن وزىپ، الەمدىك كوشتىڭ الدىنا شىعادى دەگەن سياقتى ادام ۇيالارلىق سوزدەر تاعى دا ايتىلادى. ەگەر ءبىز بۇكىل قازاق بولىپ وسى كوپىرمە سوزگە سەنسەك، سول الەم حالىقتارى الدىندا اقىماق، ماقتانشاق، داڭعازاشىل، داقپىرتشىل ۇلت اتانىپ، كۇلكى بولامىز! بۇرىن اباي ايتسا، ەندى ءبىزدى كەيبىرەۋلەر  قازىردىڭ وزىندە ماقتانشاق، ۇرانشىل ۇلت دەپ اتايتىندارىن بايقاپ تا ءجۇرمىز.

جەر بەتىندە كوپ تىلدە سويلەيتىن ادامدار (پوليگلوتتار) بار. بىراق  ءبارى-بىردەي كوپ تىلدە سويلەيتىن ۇلت بولعان ەمەس، بولمايدى دا، بۇل قازاق ۇلتىنا جاسالىپ وتىرعان جاڭا ءبىر تاجىريبە. ءويتىپ قازاقتى زەرتحانانىڭ قويانىنا ۇقساتىپ، تاجىريبە وبەكتىسىنە اينالدىرۋعا ەشكىمنىڭ حۇقى جوق.

ءيا، قازاق حالقى بۇدان 300 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن رەسەيدىڭ وتارلىق بۇعاۋىنا تۇسكەننەن باستاپ ونى قاناپ، توناۋمەن بىرگە تىلىنەن، دىلىنەن ايىرىپ ورىستاندىرۋدىڭ، دىنىنەن ايىرىپ شوقىندىرۋدىڭ نەشە ءتۇرلى تاجىريبەلەرى جاسالىپ   كەلدى. كەڭەستىك ماسكەۋ ونى ودان ارمەن سۇمدىق سۇرقيا ساياساتپەن جالعاستىردى. قازاق جەرىندە يادرولىق سىناقتار وتكىزۋ، عارىشقا نەشەتۇرلى جەرسەرىكتەرىن،  عارىش كەمەلەرىن، زىمىراندار ۇشىرۋ، ءتىپتى، فوسفور زاۋىتتارىن سالۋ – مالدارعا، جان-جانۋارلارعا جاسالاتىن عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن تاجىريبەلەردىڭ قازاققا جاسالعان  ءتۇرى بولاتىن.  قازاقستاندا قولدان جاسالعان  ءتۇرلى اشارشىلىقتار مەن قىرىپ-جويۋلاردىڭ ءبارى ءارى عىلىمي، ءارى ساياسي جاۋىزدىق تاجىريبەلەر ەدى. قازىر قازاقتىڭ باسىنان وتكەن وسى زوبالاڭداردىڭ ەشقايسىسى نە مەكتەپ وقۋلىقتارىندا، نە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋلىقتارىندا  ايتىلا بەرمەيدى. ولاردىڭ ورنىنا جەر بەتىنەن الدەقاشان جويىلىپ كەتكەن جوڭعارلارمەن بولعان ۇلكەندى-كىشىلى قاقتىعىس، سوقتىعىستار ون، ءجۇز ەسە ءوسىرىلىپ ايتىلادى، جازىلادى، كينولار تۇسىرىلەدى. قازاقستان حالىقتار دوستىعىنىڭ  زەرتحاناسىنا اينالدىرىلىپ قازاق حالقىنىڭ قولتىعىنا ينتەرناتسيوناليست حالىق دەگەن سۋ بۇركىلىپ وتىردى. نەسىن جاسىرايىق، كەيدە سول ينتەرناتسيوناليزم ساياساتى قازاقستاندا ءالى دە جالعاستىرىلىپ، ءالى دە جۇرگىزىلىپ جاتقان سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. ايتپەسە، داريعا حانىمنىڭ «... چتوبى شكولى نە دەليليس پو يازىكوۆومۋ پريزناكۋ»، «چتوبى ۆسە شكولى بىلي ترەحيازىچنىمي» دەي كەلىپ، ونىسىن «وچەن ينتەرەسنايا زاداچا»  دەپ تۇيىندەۋى،  قازاققا جاسالاتىن جاڭا تاجىريبەنىڭ ءبىر ءتۇرى ەمەس دەي الاسىز با؟ بۇل تاجىريبە داريعا حانىمعا «وچەن ينتەرەسنايا  زاداچا» بولعانىمەن قازاق ۇلتىنا «ونشا ينتەرەسنو» ەمەس. قالاي  دەسەڭىز دە قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىن  ۇشتىلدىلىككە، وعان قىتاي ءتىلىن قوسىپ تورتتىلدىلىككە ماجبۇرلەۋ قازاقتى  ۇلتتىق اقىل-ەسىنەن ايىرۋدىڭ، قوعامدىق ساناسىن بيلىك باسىنداعى كەيبىرەۋلەردىڭ حالىقارالىق ساياسي ۇپاي جيناۋىنا بەيىمدەۋ ءۇشىن جاسالىپ وتىرعان ارەكەتتەر سياقتى. ءبىز قازاقستانعا قاي جاقتان كىم كەلسە دە بالالارىمىزدى سولاردىڭ تىلىندە سويلەۋگە ەمەس، كەرىسىنشە  ولاردى مەملەكەتتىك تىلدە –قازاق تىلىندە سويلەۋگە ماجبۇرلەۋىمىز كەرەك. قازىر دۇنيەجۇزىندە سولاي! قازاق جۋاس ۇلت ەكەن دەپ ونىڭ تاعدىرىن اركىمنىڭ ساياسي ويىنىنا اينالدىرۋعا بولمايدى. بىرنەشە تىلدە سويلەيتىن ۇلت ءبىزدىڭ كەيبىر ساياساتكەرسىماقتار ايتقانداي الەمدىك كوشتىڭ الدىنا ءتۇسىپ كەتپەيدى، كەرىسىنشە كىم ەكەنى بەلگىسىز ءدۇبارا ءبىر تىرشىلىك يەسىنە اينالىپ، اقىرى جويىلىپ بىتەدى. بۇل – جەر بەتىندە تالاي رەت بولعان، ءالى دە بولىپ تا جاتقان قۇبىلىس. اللاھ قازاقتى سونداي قاسىرەتتەن ساقتاپ، باسشىلارىمىزعا ەس كىرگىزگەي دەپ تىلەيىك! جەر بەتىندە  بىردە-ءبىر ەلدىڭ باسشىلارى ءبىزدىڭ باسشىلارىمىزعا ۇقساپ  «مى بۋدەم ترەبوۆات وت دەتەي زنانيا ترەح يازىكوۆ» دەگەندى ايتقان  ەمەس. ۇلت تاعدىرىمەن بۇلايشا ويناۋعا ەشكىمنىڭ حۇقى جوق، كىم قاي ءتىلدى ۇيرەنگىسى كەلسە ونى اركىم ءوزى شەشۋى كەرەك!

ر. S.  جاقىندا سەنات باسشىسى  قاسىم-جومارت توقاەۆتان قازاقتىڭ بەلگىلى-بەلگىلى قالامگەرلەرىنە دۇنيەجۇزىلىك جازۋشىلار قوعامىنىڭ مەيرامىمەن قۇتتىقتاۋ حات كەلدى. بىراق بۇگىنگى قىزمەتى ەلىمىزدەگى عىلىم-ءبىلىم، مادەنيەت سياقتى رۋحاني  سالالارعا تىكەلەي قاتىستى داريعا حانىمنان مۇنداي ءبىر اۋىز جىلى لەبىز بىلدىرىلگەن جوق. ءسىرا، قازاققا ورىس، اعىلشىن، قىتاي تىلدەرىن  قوسىپ وقىتۋ شارالارىنان قولى بوساماي جاتقان شىعار دەپ ازىلدەدىك تە قويدىق.

مىرزان كەنجەباي، اقىن

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz