ومبىنىڭ «ستەپنوي كراي» گازەتىنىڭ 1897 جىلعى ساندارىنان ءاليحاننىڭ «V» دەگەن بۇركەنىش اتىمەن جاريالانعان 3 ماقالاسى تابىلدى.19 ءدال وسى جىلى ءوزى گازەتتىڭ ساياسي شولۋشىسى نەمەسە، س.پ.شۆەتسوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «ماركسيزمنىڭ جاپادان-جالعىز جارقىن ۋاعىزداۋشىسى» بولىپ ىستەدى مە، جوق پا، ول بەلگىسىز. ونىڭ ەسەسىنە بۇل تاڭبانى پۋبليتسيست اراعا 9 جىل سالىپ ءوزىنىڭ رەداكتورلىعىمەن باسىلىپ تۇرعان ءۇش باسىلىمنىڭ ءبىرى – «يرتىش» گازەتىندە دە پايدالانعانى انىقتالدى. گازەتتىڭ ازىرشە وسى كۇنگە قاراي تابىلعان 90-عا جۋىق سانىنان «V» قولتاڭباسى قويىلعان تاعى 3 ماقالا20 ۇشىرادى.

وسى جەردە ەرەكشە توقتالا كەتكەن دۇرىس. وسىعان دەيىن «يرتىش» گازەتىنىڭ جارىققا شىعىپ ۇلگەرگەن 90-نان استام سانىنان بار-جوعى 2-اق سانى عانا تابىلعان بولسا، سوڭعى كەزدە ومبىدان «رەسەي قازاقتارى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ بەلسەندىسى دانيار ءشارىپوۆ ومبىنىڭ مەملەكەتتىك تاريحي-ولكەلىك مۇراجايىنان «يرتىش» گازەتىنىڭ 2-دەن 92-گە دەيىنگى ساندارىن تۇگەل ساقتالىعانىن انىقتادى.

بۇل مالىمەتتى مۇراجاي ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى يۋري تيموفەەۆ تولىق راستادى.

تاعى دا وسى د.ءشارىپوۆتىڭ حابارلاعان تىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، «يرتىش» گازەتىنىڭ 10 سانى، ال «وميچ» گازەتىنىڭ 3 سانى تومسك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي كىتاپحاناسىندا ساقتالىپتى.

ال تومسك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي كىتاپحاناسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى گالينا ەروحينا وسى جولداردىڭ اۆتورىنا «يرتىش»-تىڭ 10 سانى مەن «وميچ»-ءتىڭ 3 سانىنانىڭ ەلەكتروندىق كوشىرمەلەرىن تۇگەل جونەلتتى. ومبىنىڭ مەملەكەتتىك تاريحي-ولكەلىك مۇراجايىنان «يرتىش»-تىڭ قالعان بارلىق سانىننىڭ كوشىرمەسى الىندى.

ال باستاپقى تاقىرىبىمىزعا ورالساق، ءا.ن.بوكەيحان ءدال وسى «V» بۇركەنىش ەسىمىن وتارشىل رەسەي ۇكىمەتىنىڭ باسىنا رەاكتسياشىل پرەمەر-مينيستر ءارى ىشكى ىستەر ءمينيسترى پەتر ستولىپين كەلىپ، 5 ميلليون قازاقتىڭ كەڭ بايتاق ءوز دالاسىندا تىنىسى تارىلىپ، ال ۇلت كوسەمى تۋعان جەرىنەن سامارعا جەر اۋدارىلعان 1908-1911 جىلدارى جانە ءوز ىقتيارىنسىز ماسكەۋدە تۇرۋعا تۋرا كەلىپ، قازاق گازەت-جۋرنالدارىندا وزىنە ماقالا-ماتەريال جاريالاۋعا مۇرشا بەرمەگەن 1922 جىلى جانە 1924 جىلدىڭ سوڭى مەن 1927 جىلعا دەيىن دەرلىك ءجيى-ءجيى پايدالاندى.

ال «V» قولتاڭباسىنىڭ وزىنە جاتاتىنىن ساياسي قايراتكەر-قالامگەر ءاليحان الدىمەن «قازاق» گازەتىندە شىققان، ودان كەيىن «ايقاپ» جۋرنالىندا قايتا باسىلعان «ون ءتورت توعىز بولا ما؟» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى: «…مەن اباقتىدا جاتىپ (!) قازاق جەرى تۋرالى جازعان ماقالالارىم «سيبيرسكيە ۆوپروسى» دەگەن ورىس جۋرنالىنىڭ مىنا نومىرلەرىندە: 16-17, 18, 21-22, 27-28, 33-34, 35-36, 37-38, 45-46, 47-48, 1908 جىلعى، «V» دەپ قول قويعان. ورىسشا بىلەتىنىڭ وقىپ قارا».21

سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا الاش قوزعالىسى مەن پارتياسىنىڭ كوسەمى «V» قولتاڭباسىن ماسكەۋدەگى سوۆەت حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسىنداعى قازاق سەكتسياسىندا ادەبي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىس ىستەگەن العاشقى كەزەڭىندە – 1922 جىلدىڭ كۇزىندە «ەڭبەكشىل قازاق» گازەتى مەن «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىندا قولداندى [كىتاپتىڭ سوڭىندا بەرىلگەن بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتى قارا. قۇراستىرۋشى]. ودان سوڭ 1924 جىلدىڭ سوڭى مەن 1925 جىلدىڭ باسىندا جانە 1926 جىلدىڭ باسىنان 1927 جىلدىڭ كۇزىندە كىندىك باسپادان «شتاتتى قىسقارتۋ» دەگەن جەلەۋمەن ءوزىن مەزگىلىنەن بۇرىن زەينەتكە شىعارىپ سالعانعا دەيىن دەرلىك سيرەك تە بولسا «ەڭبەكشىل قازاق» گازەتى مەن «جاس قازاق» جۋرنالىنان، نەگىزىنەن «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنان كورىندى.

سوۆەت وكىمەتى جىلدارىنداعى «V» تاڭباسىن كىمنىڭ قولدانعانىنا بايلانىستى قازىرگى قازاق تاريحشىلارى مەن ادەبيەتتانۋشىلارىنىڭ اراسىندا ونى الاش كوسەمىنىكى دەگەنمەن كەلىسپەي داۋ ايتۋشىلار دا جوق ەمەس كورىنەدى. بىراق مۇنداي داۋعا ەشقانداي نەگىز بولماعاندىقتان، وعان توقتالىپ جاتپايمىن.

ال پىكىرتالاستىرۋشىلار تابىلا قالسا، وندا قولداعى بار تاريحي ايعاق-دەرەكتەردى قالىڭ وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنۋعا بولادى. وسى دەرەك-ايعاقتاردى سارالاپ كورگەن سوڭ «V» تاڭباسىن كىمنىڭ پايدالانعانىن وقىرمان قاۋىمنىڭ ءوزى شەشەدى.

«قازاق» گازەتىنىڭ بەتتەرىندە ءجيى ۇشىراساتىن «تۇرىك بالاسى» مەن «ارىس ۇلى» ەسىمدەرىنىڭ دە يەسى تۋرالى جاڭساق پىكىر بار. ونىڭ ىشىندە «تۇرىك بالاسى» بەيمالىم ەسىمدەردىڭ تىزىمىنە جاتقىزىلسا، «ارىس ۇلىن» ەشبىر دالەلسىز احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ لاقاپ اتى دەگەن پىكىر دە جوق ەمەس.

ەشقانداي ايعاق-دالەلسىز ايتىلعان ول پىكىرلەردى تەرىسكە شىعارىپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى شامالى بولسا، ال «تۇرىك بالاسىنىڭ» دا، «ارىس ۇلىنىڭ» دا ءا.ن.بوكەيحاننىڭ كەزەكتى لاقاپ اتتارى بولعانىن بۇلتارتپاي دالەلدەيتىن فاكتىلار مەن مالىمەتتەر جەتىپ ارتىلادى. قاجەت بولىپ جاتسا، بۇل ماسەلەگە قايتا ورالامىن.

ال جوعارىدا اتالعان سانكتپەتەربورلىق «سيبيرسكيە ۆوپروسى» جۋرنالىندا جاريالانعان ۇلكىندى-كىشىلى ءبىر توپ ماقالاسىن ءاليحان «V» تاڭباسىمەن عانا ەمەس، كوبىنە الاش كوسەمىنىڭ ءوز جاقىندارىنا ءمالىم، سونىمەن قاتار سوۆەت داۋىرىندەگى ساناۋلى بولسا دا ء«اليحانتانۋشى» ەكونوميست عالىم مەن تاريحشىعا بەلگىلى «ستاتيستيك» دەگەن بۇركەنىش ەسىمىمەن ۇسىنعان.

سۇلتان حان اققۇلى

دەرەككوز: alauinform.com

Abai.kz