تۇرسىن جۇرتباي. تاريح تالقىسى – ۇلكەن سىن (جالعاسى)
جالعاسى. الدىڭعى بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:
http://abai.kz/post/view?id=7271
http://abai.kz/post/view?id=7292
http://abai.kz/post/view?id=7363
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7819
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7963
http://abai.kz/post/view?id=8004
http://abai.kz/post/view?id=8164
http://abai.kz/post/view?id=8190
http://abai.kz/post/view?id=8438
http://abai.kz/post/view?id=8635
http://abai.kz/post/view?id=8747
جاس مولشەرiمەن اقىل-ويى ەرتە ەسەيگەن دانىشپان جالعىز مۇحتار ەمەس. بۇل ءسوزدi جازعاندا ول جيىرما بەس جاستا. بiراقتا ءتۇڭiلiپ ايتساق تا، اسىرىپ ايتساق تا مەيلi, ءتول ۇلتىمىزدىڭ بويىنداعى دەرتi جونiندەگi ءۋاجi ءالi دە سول “دەرت” قالپىندا ساقتالىپ، ەم قونباي جاتقانى دا شىندىق-اۋ. ول كەزدە مۇحتار ەل باسقارىپ، بiر گۋبەرنيانىڭ توراعاسى اتانعان، مەملەكەتتتiك اپپاراتتىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرi ەدi. سوندا دا اراعا تۋرا ون جىل سالىپ بارىپ، ءوزiنiڭ وسى پiكiرiنەن باس تارتاتىنىن، ارينە، پايعامبار ەمەس، سوندىقتان بولجاي العان جوق. 1932 جىلى تۇرمەنiڭ قۇرساۋىنان قۇتىلۋ ءۇشiن: “مەنiڭ وتكەندەگi جازۋشىلىق قىزمەتiمنiڭ ايقىن بەلگiلەرi “ەڭلiك-كەبەك” پەن “قاراكوز” سياقتىلار ەدi. بۇلار بۇگiنگi توڭكەرiس داۋiرiنەن الىستاعان قازاق سالتىن كورسەتۋمەن قاتار، وزدەرiنiڭ ەكشەلiپ العان تاقىرىپتارى بويىنشا توڭكەرiس تەماتيكاسىنان ادەيi اۋلاققا جايىلىپ كەتكەندiكتi جانە ۇلتشىل جازۋشىلاردىڭ توبىنا كەتكەندiكتi بiلدiرەتiن نارسەلەر”-دەپ، ءوزiنiڭ العاشقى پiكiرiنەن اينىپ شىقتى. ۋاقىتشا. بۇل ءوزiنiڭ بۇكiل شىعارماشىلىق جولىنا بەرگەن “جالپى باعاسى” دا ەدi. سوندا دا 1917 جىلدىڭ كوكتەم، جاز ايلارىندا دۇنيەگە كەلگەن “ەڭلiك-كەبەك” تراگەدياسىنان سىنشىلاردىڭ دا، ءوزiنiڭ دە تاپتىق سىپات iزدەۋi تىم ۇشقارىلىق. ويتكەنi, اۆتور بەلگiلi بiر ماقساتتى الدىنا قويا وتىرىپ كوركەم شىعارما جازاتىنى انىق قوي. سول ءۇشiن دە تاريحي وقيعانى تاڭداپ العان.
سەبەبi...
تاريح تالقىسى – ۇلكەن سىن. وتكەنiن ۇمىتقان، بايىرعى وقيعالاردى ساناسىنان شىعارىپ، ودان تاعىلىم الماعان حالىقتىڭ كەلەشەگi ءۇمiتسiز. تاريحي جادتىڭ ءوشۋi, وزiنەن-ءوزi سىن كوزبەن ۇڭiلە بiلمەيتiن ماردامسۋ – سول ەلدiڭ قوعامدىق دامۋىنداعى دارمەنسiزدiكتi تۋدىرادى. قازاق قاۋىمىنىڭ كەشiگiڭكiرەپ بارىپ قوزعالىسقا تۇسكەن رۋحاني تۇلەۋi – ۇلت ومiرiنە سەرپiلiستەر اكەلدi. سانانى جاڭعىرتاتىن ىقپالدى كۇش – ونەر بولاتىن. اريستوتەل: “تراگەديا – ادامداردىڭ iس-ارەكەت، قيمىلىن اشادى، تاريح – دەرەكتەردi انىقتايدى. تراگەديانىڭ ماقساتى – ۇرەي مەن جاناشىرلىق سەزiمiن وياتۋ، سول ارقىلى تاعدىردىڭ وقىس يiرiمدەرiن كورسەتۋ، ال تاريح – ونداي مiندەتتi اتقارمايدى”، - دەپ ونەر قۇدiرەتiن جوعارى قويادى. تاريحي تاقىرىپتىڭ كوكەيكەستi زاماناۋيلىعىنىڭ كۇشi – قاتتى قاقتىعىستار ارقىلى ادام ساناسىن وياتۋى. ەل ومiرiندەگi وكسiكتi وقيعالاردى العا تارتا وتىرىپ، تۆورچەستۆو يەسi ءوزiنiڭ كوكiرەگiنە تولعان اششى زاپىراندى سىرتقا شىعارادى. بۇل جانردا 56 پەسا جازعان شەكسپيردەن ارتىق ازاپ شەككەن سۋرەتكەر جوق. ول اعىلشىن، دات، نيدەرلاند، يتاليان جۇرتشىلىعىنىڭ ءار كەزەڭدەرiندەگi سۇمدىق سۇراپىلداردى تراگەديا ارقىلى كورسەتiپ، جان اشۋىن جەتكiزدi. “پوەزيانىڭ شىڭى – تراگەديا... ولەڭمەن جازىلعان دراما – كورەرمەندەردi يدەيالىق-پسيحولوگيالىق تۇرعىدان تاربيەلەۋ ءۇشiن اسا قاجەت” - دەيدi “ەڭلiك-كەبەكتi” ورىس تiلiنە اۋدارعان اقيىق اقىن يليا سەلۆينسكي. جيىرما جاسار مۇحتاردىڭ تراگەديانى تاڭداۋى دا تەگiن ەمەس. بۇل “جولسىز جازا” ونىڭ سول كەزدەگi جۇرەك بۋىرقانىسىن، ساناداعى وي سابىلىسىن، كوزقاراسىن جەتكiزۋگە تولىق مۇمكiندiك بەرەدi.
ول “ەڭلiك-كەبەك” تراگەدياسى ارقىلى بۇكiل فەودالدىق قوعامعا، ءالi دە سول توزعان داۋiردەن ەتەك-جەڭiن جيىپ الا الماي “فەوداليزمنiڭ قۋراعان مۇيiزiنەن” تاس قىپ ۇستاپ تۇرعان بيلەرگە شىرعا تاستادى.
تارتىستىڭ باستى تۇتقاسى ەتiپ عاسىرلار بويى حالىقتىڭ بiرلiگiن iرiتiپ، “التى باقان الاۋىزدىققا ۇرىندىرعان” رۋ اراسىنداعى جiكشiلدiكتi الدى. بۇل مەرەز مiنەز – ەلدiڭ ەلدiگiن كەتiرگەن ەڭ دەرتتi ماسەلە بولاتىن. ەرالىداعى ەڭلiك پەن كەبەكتiڭ قابiرi – سول ءداۋiردiڭ قاتالدىعىن اشكەرەلەيتiن زامان بەتiندەگi قارا سۇيەل سياقتى ەدi. قاندى وقيعانىڭ نەگiزگi ايىپكەرلەرiنiڭ ءۇرiم-بۇتاعى تiرi, تiپتi مۇحتاردىڭ وزiمەن ارالاس، دوس-جار ادامدار بولاتىن. كەڭگiربايدىڭ جىلقىنىڭ جال-قۇيرىعىن ارالاستىرىپ سوققان كەشەنiنە قالىڭ جۇرت ءتاۋ ەتiپ، اۋليە تۇتىپ، تابىناتىن كەز ەدi ول. مۇحتاردىڭ ءوزi دە سان رەت بارعان. ال، سول مازاردىڭ باتىسىندا نىسان ابىزدىڭ دا قابiرi مۇنارتىپ كورiنەتiن. شىعىسىندا قوس عاشىق مەكەنi, قوس تومپەشiك-قابiر، يەسiز بالا ەڭiرەپ قالعان اقشوقى بيiگi دە كوزگە كۇيiك بوپ باسىلاتىن.
تاريح قۇبىلىستى سانادا سارالاۋ ارقىلى كوركەمدiك شىندىقتى شىنايى جەتكiزۋ جانە ونداي دارەجەگە تۇڭعىش شىعارماسى ارقىلى كوتەرiلۋ – كەز-كەلگەن تالانتتىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان. “ەڭلiك-كەبەك” ارقىلى مۇحتار سول شىرقاۋ بيiككە كوتەرiلدi. ون توعىز-جيىرما جاستارىندا “گەتس فون بەرليحينگەندi”، “قاراقشىلاردى” جازعان گەتە مەن شيللەر ءوزiنiڭ iشكi بۋىرقانىسىن كۇيتتەپ، وقيعا مەن كەيiپكەرلەردiڭ iس-ارەكەتiنە تاريحي اڭىقتاما iزدەپ اۋرە بولمادى. ولار وزدەرiنەن بۇرىنعى تاريحشىلاردىڭ جازبالارىن پايدالانىپ، سول دەرەكتەرگە كوركەمدiك شىندىقتىڭ شاپانىن قيگiزدi. مىسالى: بiردە بوزبالا گەتە اناسىنان: “كەشە مەن كiتاپحانادان سونداي قىزىق كiتاپتى قولعا ءتۇسiردiم. ەندi سونىڭ نەگiزiندە پەسا جازىپ شىعامىن. تەمiر بiلەكتە باتىردى كورگەندە قورقاۋلاردىڭ كوزi قالاي شاراسىنان شىعار ەكەن. قىلىش ۇستاعان تەمiر ساۋساق – قانداي عاجاپ” -دەپتi. ول كiتاپ – “نەمiس زاڭ عىلىمدارىنىڭ دامۋ تاريحىنىڭ نەگiزدەرi” اتتى زەرتتەۋ ەكەن. “گەتس فون بەرليحينگەننiڭ ءومiرناماسى” دەگەن باسىلىمعا سiلتەمە جاسالادى. گەتە ونى دا تابادى. بۇل – بەرليحينگەننiڭ ءوز مەمۋارى بولىپ شىعادى. مiنە، وسىنداي باي قازىنانى يگەرە وتىرىپ پەسانى جازادى. ال شەكسپير تاريحي درامالارىنا ۋولتەر ريچارد گرافتوننىڭ “اعىلشىننىڭ قىسقاشا تاريحى” (1562 ج.), 1565 جىلى شىققان دجون ستوۋدىڭ “تاريح-ناماسى”، رافاەل حوليندشەدتiڭ “انگليا، شوتلانديا حرونيكالارى” (1587 ج.), ۋ. بولدۋيننiڭ “امiرشiلەرگە ارنالعان ايناسى (1587 ج.), سەمتول دانيەلدiڭ “البيوننىڭ انگلياسى” iسپەتتi زەرتتەۋلەردە باياندالعان وقيعالاردى ارقاۋ ەتتi. تەك “ريچارد III” تراگەدياسىنا قاتىستى بەكوننىڭ “گەنريح VIII تاريحى”، رۋزدىڭ “اعىلشىن كورولدارىنىڭ تاريحى”، پوليدار ۆەرتيليننiڭ “تاريحى”، توماس موردىڭ كوركەم تiلمەن باياندالعان “كورول ريچارد III تاريحى” اتتى ەڭبەكتەرi بار بولاتىن. وسى جازبالارداعى دەرەكتەردi كوركەمدiك جيناقتاۋ قۋاتتى تالانت يەسiنە ونشا قيىندىققا تۇسپەگەن. بۇل ماتەريالدار ولاردىڭ ويىنا قوزعاۋ سالعان.
مۇنداي مۇمكiندiك مۇحتاردا بولعان جوق. ول ءوزiنiڭ قيال-كۇشiنە، رۋحاني تۇيسiگiنە عانا سەندi. قوعامدىق دامۋدىڭ اعىمى، قازاق ەلiنiڭ باسىنان كەشiرiپ وتىرعان الەۋمەتتiك قارىم-قاتىناستار، جۇرەكتە لىقسىعان اششى وي زاپىرانى قولعا قالام الۋعا ءماجبۇر ەتتi. ول ءوزiنiڭ سۋرەتكەرلiك قابiلەتiنە، كۇشiنە كۇمان كەلتiرمەدi. شىعارما جازۋ – ونىڭ، سول كەزدەگi باستى ومiرلiك كاسiبiنە، رۋحاني ماقساتىنا اينالدى. تالانت ءوز كۇشiنە ءوزi سەنسە عانا تۇلەمەك. قولعا قالام الۋعا يتەرمەلەپ، كوڭiلدەگi كوپ بۋىرقانىستىڭ وتىن تۇتاتاتىن تامىزىق-شاقپاق سول سەنiم، سول رۋحاني قاجەتتiلiك. “مەن ءوزiمنiڭ بارلىق عۇمىرىمدا، دالiرەك ايتسام، مەنi سۇيiندiرگەن، كۇيiندiرگەن، تiپتi نازارىمدى اۋدارعان بولماشى وقيعانىڭ ءوزiن وبرازعا، ولەڭگە اينالدىرۋعا اسىقتىم، سول ارقىلى وزiممەن-ءوزiم ەسەپ ايىرىستىم، قورشاعان الەم جونiندەگi ءوز ۇعىمىمدى تەكسەرiپ-تۇزەتiپ، iشتەي ۇلكەن قاناعات تاۋىپ وتىرمىن. پوەتيكالىق دارىن كەز-كەلگەن ادامنان گورi ماعان اسا قاجەت ەدi, وتكەنi مەنiڭ بولمىسىم مەنi بiرەسە ورگە، بiرەگە كورگە جەتەلەيدi. سوندىقتان دا وسى ۋاقىتقا دەيiن مەنiڭ جاريالاعاندارىم – ازاپتان ارىلۋعا ۇمتىلعان ۇلكەن قۇشتارلىقتىڭ ۇشىقتارى عانا”- دەيدi گەتە شىعارماشىلىق قۇدiرەتتiڭ قاجەتتiلiگi تۋرالى. مۇنداي كوڭiل كۇي مۇحتاردى دا باۋراپ العان ەدi.
جازۋ – ول ءۇشiن رۋحاني قاجەتتiلiك. وي سوقتىلىقتان ارىلۋدىڭ ەڭ سەنiمدi جولى ەدi. قاعازعا جازىلعان تاريحي شەجiرە تاپشى بولسا دا:
وتكەن ادام بولادى كوزدەن تاسا،
ء ولدi, ءوشتi, ونى ەشكiم ويلاماسا.
ول كەتسە دە بەلگiسi جوعالمايدى،
كەرەكتiسiن ەسكەرiپ ۇمىتپاسا، –
دەپ شاكەرiم ايتقانداي، مۇحتار اتادان بالاعا اۋىز ەكi اڭگiمەلەنگەن اڭىز، داستاندارعا سۇيەنەدi. مىسالى:
پەسادان بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن ماعاۋيانىڭ “ەڭلiك-كەبەك”، شاكەرiمنiڭ “جولسىز جازا” داستاندارىنداعى ادامداردىڭ دا، جەردiڭ دە اتتارى بiردەي. ۇشەۋiندەگi وقيعا دا، تارتىس تا ۇقساس. سونداي-اق وقيعانىڭ جەلiسi دە “جولسىز جازانىڭ” جولىمەن تارتىلعان. داستانداعى پەيزاجداردىڭ، تۇرمىستىق سىپاتتاردىڭ بارلىعى ساحنالىق كورiنiسكە اۋىسقان. ديالوگتارداعى سوزدەردiڭ اراسىنا شاكەرiمنiڭ ولەڭدەرi شۋماق-شۋماق كۇيiنشە سول قالپىندا الىنعان.
العاشقى شىمىلدىق اشىلعاندا نىسان ابىز ساحناعا شىعادى. داستاندا ابىزدىڭ ايەلi تاڭشولپان جوق. پەسادا ول دا ساۋەگەيدiڭ بiرi بوپ كورiنەدi. وقيعانىڭ ۇيتقىسى “جولسىز جازادا” دا، “ەڭلiك-كەبەكتە” دە نىساننىڭ كەبەك باتىردىڭ بولاشاعى تۋرالى بال اشۋىنان باستالادى. ەكi شىعارمانىڭ جانرلىق ەرەكشەلiگiنە قاراي بiرi – ولەڭمەن، ەكiنشiسi – قارا سوزبەن باياندالعانى بولماسا ماعىنالارىندا ەشقانداي ايىرما جوق. “ەڭلiك-كەبەكتiڭ” بiرiنشi ڭۇسقاسىندا (1917 جىلعى) مۇحتار شاكەرiمنiڭ “جولسىز جازاسىنىڭ” ساحنالىق نۇسقاسىن جاساعانىن جورامالداۋعا بولادى. كەيiن باسپاعا دايىنداعاندا قايتا وڭدەپ، تىڭ وقيعالار مەن كەيiپكەرلەر قوسىپ، دەربەس شىعارما دارەجەسiنە كوتەرگەن. سونىڭ وزiندە دە 1922 جىلعى نۇسقادا شاكەرiم داستانىنىڭ iزi, ۇزىن ىرعاسى ساقتالعان. شىندىققا كوز جەتكiزۋ ءۇشiن شاعىن بiر ءۇزiندiنi سالىستىرۋمەن شەكتەلەمiز. وزگە ۇقساستىقتاردى تالداۋ بارىسىندا زيالى وقىرماننىڭ ءوزi دە اڭعارار دەپ ءۇمiت ارتامىز. سونىمەن:
“جولسىز جازا”، ابايدىڭ تولعاۋى:
“شىراعىم بال اشتىم دەپ مال المايمىن،
ول ءۇشiن ساعان اقى سالا المايمىن.
جامان ايتسام جابىعىپ قالا كورمە،
جاننىڭ ءسوزi جاسىرىپ قالا المايمىن.
... مۇنلى قوڭىر داۋسى شىقسا زارلاپ،
ىقتيارسىز كەتەدi بوي شىمىرلاپ.
“ا” دەيدi دە تىڭدايدى اندا-ساندا،
قۇلاعىنا كەتكەندەي جان سىبىرلاپ...
... نىسان ابىز قىسىلىپ باتقان تەرگە،
قارادى دا سويلەدi كەبەك ەرگە،
“اجالىڭ بيiك قاباق سۇرلاۋ قىزدان،
باتىرىم ونداي قىزعا كوڭiل بولمە.”
... قارا جارتاس تۇبiندە كەز كەلەدi,
شىرىعىم سونداي قىزدان ساقتانىپ ءجۇر.
ادەيi iزدەپ بارماسسىڭ كەز بولارسىڭ،
كەز بولساڭ الىس ەمەس، تەز بولارسىڭ.
“ساقتىق تا قولىق جۇرمەس – دەگەن بار عوي،
ساقتانباساڭ ارتقىعا ءسوز بولارسىڭ”،
“ەڭلiك-كەبەك”، 1922 جىلعى نۇسقا:
“ابىز: ال پiرiڭمiڭ، پiرiڭمiڭ – پiرiڭنەن تۋعان ەرiڭمiن.
از ۇل ولجاي iشiندە – تاڭداپ بiر قوڭعان جەرiڭمiن. (باقسىنىڭ سارىنىنان بiر تالاي ءسوزدi ولەڭدەتiپ ايتىپ كەلiپ، اندا-ساندا ماڭقىلداپ، بالدىرلاپ) مۇنداي شiركiن نە دەيدi?!... التىن بەرسەڭ المايمىن، ايتقانىڭا نانبايمىن. (سiلكiنiپ باسىڭداعى تاقياسىن ۇشىرىپ جiبەرەدi, ازدان سوڭ قىزۋلانىپ تاعى سويلەيدi, ءۇيدiڭ iشi شىلدىرلايدى، ازدان سوڭ شاڭق ەتiپ) قىز؟! قىز با؟ نە دەيدi? سۇرلاۋ؟... ەي... وي، شiركiن... جارتاس دەيدi ء(ۇيدiڭ iشi تاعى شىلدىرلايدى، توقتاپ تەرiن ءسۇرتiپ الىپ، باسىن شايقاپ) باتىرىم! سۇڭعاق بويلى، بيiك قاباق، سۇرلاۋ قىزدان اجالىڭ بار. ول قىز قاقپاق جارتاس تۇبiندە كوز بولادى، كوز بولسا، كەشiكپەيدi, تەز بولادى، ساقتىقتا قورلىق جوق، وسى ءسوزدi ەسiڭە ال!”
بiرi – ۇستاز، بiرi – شاكiرت ەسەپتi ەكi ادامنىڭ جازعان شىعارمالارىنىڭ ءوزارا ۇقساپ تۇرۋىنىڭ پالەندەي ايىپ-شامى جوق. مۇحتارعا “جولسىز جازانى” اقىشتىڭ ۇزاتىلۋ تويىنا قويىلۋىنا رۇقساتىن بەرگەن شاكەرiمنiڭ ءوزi. وعان دەلدالدىق جۇرگiزگەن – تۇراعۇل. سوندىقتان، بۇل ارادا تاڭداناتىن ەشتەنە دە جوق. جانە ءدال سول جيدەبايدا، پەساداعى كەيiپكەرلەردiڭ ۇرپاعىنىڭ iشiندە تۇرىپ پوەماعا قانداي دا بiر وزگەرiس ەنگiزۋدiڭ ءوزi مۇمكiن ەمەس-تiن. ەكiنشiدەن، مۇحتاردىڭ ءوز جاڭالىعى دا بار. ول – وقيعانىڭ وزەگiن بيلەر ايتىسىنا قۇردى. بۇل فەودالدىق قوعامنىڭ iرi قايراتكەرلەرiنiڭ وبرازى ارقىلى الەۋمەتتiك جاعدايدىڭ سىران اشۋعا جەلi تارتتى. تراگەديانىڭ ءتۇپ تامىرىن شەشەندiك ونەرiمەن، بيلەر كەڭەسi ارقىلى اشقان ەڭ ۇزدiك تۋىندىنىڭ بiرi وسى “ەڭلiك-كەبەك”. ۇشiنشiدەن، سول تۇستا ەۋروپا مەن رەسەي ساحنالارى سيمۆوليزمنiڭ شارپۋىندا بولاتىن. مۇحتاردىڭ ءوزi مەتەرلينكتiڭ ابستراكتiلi پەسالارىن ءسۇيiپ وقىپ، قاتتى ەلiكتەپ “قىر سۋرەتتەرi” اتتى سيمۆوليكالىق اڭگiمەلەر جازعانى دا ءمالiم. نىسان ابىز سياقتى كورiپكەل-بالگەرلەردiڭ ول ءۇشiن ەرەكشە جۇمباق قۇبىلىستىڭ، iشكi تۇسپالدىڭ ءساتتi توعىسىنداي كورiنۋi زاڭدى دا. كوزسiز بولاشاقتاعى تاعدىر زاۋالى الدىن الا انىقتالىپ كويىلعانىنا قاراماستان كەبەك پەن ەڭلiكتiڭ (مەتەرلينيكتە – سوقىرلار) سول دۇلەي كۇشكە قارسى ءجۇرۋi دە ادامزاتتىڭ الدەبiر تىعىرىققا كەپ تiرەلەتiنiن مەگزەيدi.
ياعني، ادام جاقسىلىققا قانشا ۇمتىلعانمەن دە جازمىشتىڭ پەشەنەڭە جازعانىنا كونەسiڭ ودان اسا المايسىڭ دەگەن تۇسپال.
ون جەتiنشi – جيىرما جەتiنشi جىلداردىڭ اراسىندا مۇحتار وسى بiر تۇڭiلۋگە تولى تولعانىستى، ەموتسيالىق ەكزوتيكانى “شىعارماشىلدىعىنداعى سارىنى بولەك كوڭiل كۇيi ەتiپ الىپ ەدi”. پەساداعى يدەيالىق نىسانا، وڭدەۋلەر مەن تولىقتىرۋلار، ساحنالىق شەشiمدەر قاقىندا رىمعالي نۇرعاليەۆ پەن باعىبەك قۇنداقباەۆ ءوز مونوگرافيالارىندا ەگجەي-تەگجەيلi قاراستىرعاندىقتان دا، بiز تەك تاريحي تۇلعالاردىڭ ومiرلiك دەرەكتەرiنە توقتالامىز. ەڭلiك-كەبەك وقيعاسى قاي زاماندا ءوتتi, وعان سەبەپكەر بولعان كiمدەر؟ بۇل دا جاۋابىن تابۋعا تيiستi تۇيتكiلدi تولعاۋدىڭ بiرi. شىعارمانىڭ ومiرلiك شىندىعىنا كوز جەتكiزۋ دە قىزىقتى جايت. الايدا، ودان گورi عاسىرلار بويى ەكi ەلدiڭ اراسىنا سىناداي قاعىلعان ءومiردi بiلۋ ءۇشiن دە قاجەت-اۋ. قاجەت. مۇحتار ايتقانداي، “سول بiر دەرت” – دەرت كۇيiندە قالىپ وتىرعان قازiرگi كۇندە دە “كوكەيكەستiلiگiن” جويعان جوق-اۋ، جويعان جوق. سونىمەن:
كەلگەنi توبىقتىنىڭ وسى ماڭعا،
مىڭ جەتi ءجۇز سەكسەنگە تاقالعاندا.
ەلدi باستاپ اكەلگەن ماماي باتىر،
وردا، كوكەن، اششىسۋ، دوعالاڭعا -
دەگەن شاكەرiمنiڭ سوزiنە جۇگiنسەك، بۇل وقيعا XVIII عاسىردىڭ جەتپiسiنشi-سەكسەنiنشi جىلدارى ارالىعىندا شىڭعىس تاۋىنىڭ القابىنداعى كiشi وردانىڭ بالاق سiلەمiندە ءوتتi.
Iرگەلەس قوڭىستانعان ەكi ەلدi ىعىر ەتكەن ەرەگەس، كوكiرەك قىنجىلى – جەر داۋىنان تۇتانادى. ونىڭ ءتۇپ توركiنi بىلاي.
(جالعاسى بار)
abai.kz
