قارقارالىنىڭ باسىنان ءمادي اقىننان كەيىن تالاي بۇلت كوشكەن شىعار-اۋ.

قارقارالىنىڭ باسىنان ءمادي اقىننان كەيىن تالاي بۇلت كوشكەن شىعار-اۋ.

بىراق ەن جايلاۋدىڭ ەتەگىن جايلاعان ەلدەن قايعى كەتە قويمادى. ءبىر قاراعاندا، تابيعاتى اسەم، ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول، اۋاسى ساف ولكەنىڭ تۇرعىنىنىڭ تۇرپاتى ەرەكشە، تۇلعاسى تاۋداي بولۋى كەرەك-ءتى. بىراق... قازىر مۇنداعى قىرىقتىڭ قىرقاسىنا ەندى يەك ارتقان، تەپسە تەمىر ۇزەتىن ازاماتتار قىزىل يەك، سۇيەكتەرى بوركەمىك. ونىڭ باستى سەبەبى -  قاراعايلىداعى قالدىق قويماسى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وركەندەۋىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان تاۋ-كەن ءوندىرىسى قازىر جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ سورىنا اينالارىن ەشكىم ويلاماسا كەرەك. بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن بولعان 90-جىلداردىڭ ورتاسىندا كومبينات جابىلىپ قالدى. ال اينالاسىنا ۋ  شاشقان قالدىق اشىق-شاشىق كۇيى قالا بەردى. بۇعان جەرگىلىكتى بيلىك تە، وسى كەن ورنىندا جۇمىس ىستەگەن كاسىپورىندار دا باس قاتىرعان جوق. ال جەرگىلىكتى جۇرت ءالى كۇنگە سونىڭ زاردابىن تارتىپ وتىر.
ماماندار قاراعايلى تاۋ-كەن كومبيناتىنداعى قالدىقتى 80-جىلدارى-اق ەسەپتەپ قويعان ەكەن. بۇل جەردە از-كەمى جوق 16 ملن 788 مىڭ توننا اۋىر مەتالل قورى جيناقتالىپتى. ىشىندە مەندەلەەۆ كەستەسىندەگى ەلەمەنتتەردىڭ 20-عا تارتا ءتۇرى بار. 90 مىڭ تونناعا جۋىق مىرىش، 50 مىڭ توننادان استام قورعاسىن، ەڭ كوبى - باري: 4 ملن 206 مىڭ توننا. بۇدان باسقا دا ادام اعزاسىنا زياندى قالدىق از ەمەس. ۋلى زاتتار جەردىڭ ۇستىڭگى قىرتىسىندا عانا ەمەس، 7,5 مەتر تەرەڭدىككە دەيىن بويلاپ جاتىر. قالدىق قويماسىنىڭ اۋماعى دا ات شاپتىرىم - 219 گەكتار. كومبينات جۇمىس ىستەپ تۇرعاندا، قالدىق قويمالاردى سۋمەن تولتىرىپ، توزاڭ بوپ كوتەرىلمەۋى ءۇشىن باسىپ وتىراتىن. قازىر قاراۋسىز قالعاسىن، قويمانىڭ بەتى كەبەرسىپ، مەتالل قيىرشىقتارى جەلمەن بىرگە راديۋسى 100 شاقىرىمعا دەيىن ۇشادى.   
بۇرىنعى ءوندىرىس ورنىن جاعالاي قونىس تەپكەن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ كوزى ءتىرىسى - اۋرۋ، ءبىر قاۋىمى باقيدىڭ كەلمەس كەمەسىنە ءمىنىپ كەتكەن. وسىنداعى ءجون بىلەتىن ەكولوگتار «اۋىر مەتالل وزەكتى جاندى دەرتكە شالدىقتىرماي قويمايدى»، - دەيدى. اسىرەسە، باري. پروفەسسور مۇساعالي دۋامبەكوۆ: 
- باري - ادامنىڭ سۇيەك قۇرامىن، مي مەن باۋىردىڭ، جۇيكە جۇيەسىنىڭ جۇمىسىن بۇزادى. اعزاداعى كالتسيدى ازايتادى. سودان بارىپ سۇيەك بوركەمىكتىككە ۇشىرايدى، - دەيدى. بۇل - عىلىمي نەگىزدەمە. ال قارقارالىداعى جۇرت وسى تەوريانى ءدال بۇگىن ءوز باستارىنان كەشىرىپ جاتىر. ولار ءۇشىن بۇل دەرەكتەر - بوياماسىز ءومىردىڭ ناق ءوزى.
قاراعايلىنىڭ ماڭىندا ونعا تارتا ەل دىمەكەن بار. ءبارىنىڭ قالدىقتى ايتىپ، ەڭىرەگەندە ەتەكتەرى جاسقا تولادى. سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا ءبىر-ءبىر جانىن باقيعا اتتاندىرماعان شاڭىراق قالماعان شىعار. تۇرعىنداردىڭ بارلىعى دەرلىك، ايتەۋىر، ءبىر كەسەلگە شالدىققان. ارىسى - قىلتاماق، بەرىسىنىڭ قان قىسىمى بۇزىلعان. قىرىقتىڭ قىرقاسىنداعى ەر ازاماتتار الپىستى  القىمداعان شال دەرسىڭ. شاش-تارى اپپاق قۋداي، تىستەرى جوق، قىزىل يەك. 
اسىرەسە، قالدىقتان تاياق تاستام جەردەگى بۇركىتتى اۋىلىنىڭ حالقىنا قيىن ءتيىپ تۇر. بۇل جەردە اۋرۋ كوپ. بىراق اۋرۋحانا جوق. ابىروي بولعاندا، جالعىز دارىگەر بار. بۇركىتتىدەگى ەلدىڭ ءىشى اۋىرسا دا، ءتىسى قاقساسا دا، باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداسا دا، قۇدايدان كەيىنگى سەنەتىندەرى - ءنازيرا ىدىرىسوۆا. ايتۋىنشا، وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن قىرىقتىڭ اينالاسىنداعى كىسىلەردىڭ ءبىرازى قاتەرلى ىسىكتەن باۋداي تۇسكەن. مۇگەدەك، كەم-تار سابيلەر كوبەيگەن. تەپسە تەمىر ۇزەتىن، كەشە عانا ءدىن امان ازاماتتار ءبىر تۇندە ۇيقىدان ويانباي قالادى. ءبىتتى. «ساپ-ساۋ جۇرگەن ادامدار كەۋدە تۇسىم اۋىرادى» دەپ شاعىمدانادى دا، تۇسىنىكسىز جاعدايدا قايتىس بولادى. جىلدا سولاي. بىلتىر 3 ادام سولاي ومىردەن ءوتتى. بيىلدىڭ وزىندە مالىك سالىقباەۆ، حامزا ءسادۋوۆ دەگەن ەكى ازامات ءبىر-اق ساتتە دۇنيەدەن وزدى»، - دەيدى ن.ىدىرىسوۆا.  الگىندەي جۇمباق ولىممەن قايتىس بولعانداردىڭ دياگنوزى دا قويىلمايدى. ولاردىڭ ءولىم تۋرالى انىقتامالارىنا «جۇرەك اۋرۋىنان كوز جۇمدى» دەگەن ءبىر-اق اۋىز ءسوز جازىلادى. ويتكەنى، ونداعى قايتىس بولعانداردى ارنايى ساراپتامادان وتكىزىپ، ءولىمنىڭ سەبەپ-سالدارىن زەرتتەپ جاتقان دا ەشكىم جوق.
ستاتيستيكاعا كوز جۇگىرتىپ كورىڭىز. بۇركىتتى اۋىلىنداعى تۇرعىندار سوڭعى جىلدارى 3 مىڭنان ەكى ەسەگە ءبىر-اق كەمىگەن. قازىر نەبارى 1,5 مىڭ جان بار. جۇرت «قالدىق قويماسىن جابىڭدار دەپ، قاقپاعان ەسىگىمىز قالمادى. ءبارىنىڭ جاۋابى: شىداڭدار. بىراق شىدامنىڭ دا شەگى بار. بۇيتكەنشە، قاراعايلىداعى ۇيلەرگە قارا تۋ ءىلىپ، ەسىكتەرىنە قارا قۇلىپ سالا سالعان دۇرىس»، - دەيدى كەيىپ. 
اۋىل حالقى تەرىسكەيدەن جەل سوقسا، تىكسىنىپ قالادى. داۋىل قويماداعى مەتالل قيىرشىقتارىن كوتەرىپ، ءاپ-ساتتە اۋىلعا جەتىپ كەلەدى. اق تۇتەك بوراننان اياق باسىپ جۇرگىسىز. سوسىن ءبىر قاۋىم ەلدىڭ ۇيگە قامالىپ وتىرعانى. كوزدى اشتىرماعان بوراندا تۇرعان نە بار دەيسىز عوي. ماسەلە - ونىڭ ۋلى قالدىقتاردى اۋىلعا اكەپ ءۇيىپ تاستاۋىندا. قازىر وسى اۋىلداعى ءتورت تۇلىكتىڭ ءتولى دە ازىپ-توزىپ بارادى. اقساق-توقساق، كەم-تار نەشە ءتۇرلى قۇبىجىق تۋىلا باستاعان. بۇدان جەرگىلىكتى بيلىك جاقسى حاباردار. قاراعايلى كومبيناتىنىڭ اينالاسىنداعى اۋىلداردىڭ حالقى قايتا-قايتا ارىزدانىپ، كومەك سۇراعانىمەن قايىر جوق. قاراعايلى كومبيناتىنان قالعان قالدىق قويماسىن جابۋدى 2008-2011 جىلدارعا ارنالعان قورشاعان ورتانى قورعاۋ جونىندەگى ايماقتىق باعدارلاماعا ەنگىزگەن ەكەن. ءۇش جىلدىق جۇمىسقا بيۋدجەتتەن 670 ميلليون تەڭگە قارجى ءبولۋ دە قاراستىرىلعان. بىراق بۇدان قاراعايلىداعى قالىڭ قازاققا قايىر بولمادى. باياعى جارتاس - سول جارتاس... 
ەندى مىنا قىزىققا قاراڭىز. قايعى جۇتىپ وتىرعان قارقارالىقتاردى قۇتقارۋعا دەپ بولىنگەن قارجى دا قازىنادا ءالى جاتىر. ويتكەنى، ونى يگەرىپ، جۇرتقا جۇت بوپ وتىرعان قويمانى زالالسىزداندىرۋ ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەگەن سياقتى. كەلمەيدى ەمەس، كەلەدى-اۋ. باياعى اقشا جۇرگەن جەردە ايتىستىڭ دا قىزاتىنى عوي...
قاراعاندى وبلىستىق تابيعي رەسۋرستار باسقارماسى ءدال وسى ماقساتقا دەپ تەندەر وتكىزگەن. قالدىقتى جابۋعا تاپسىرىس بەرگەن دە  -  وسى باسقارما. بىلتىر مامىردا وتكەن بايقاۋعا ۇزىن-سانى 12 كومپانيا قاتىسادى. بىراق ءبارىنىڭ ءوتىنىشى تالاپقا ساي ەمەس دەگەن سەبەپپەن كەرى قايتارىلعان. باسقارما تەندەر وتپەي قالعاسىن، ءبىر عانا جابدىقتاۋشى «اسپاپ» كومپانياسىمەن كەلىسىمشارتقا وتىرماق بولىپتى. بىراق بۇل جوسپارى جۇزەگە اسپاي قالعان. وسى ارادا تەندەرگە قاتىسىپ، «قۇجاتتارى ساي ەمەس» دەگەن جەلەۋمەن شەتتەتىلگەن 12 كومپانيانىڭ ءبىرى «كاماز» جشس قاراعاندى وبلىستىق مامانداندىرىلعان ەكونوميكالىق سوتىنا شاعىمدانادى. سوت سەرىكتەستىكتىڭ پايداسىنا شەشىم شىعارادى. الايدا وبلىستىق باسقارما باستىعى الەكساندر ياكوۆلەۆ سوت شەشىمىمەن كەلىسپەي، ءوزى دە شاعىمدانۋدى قۇپ كورەدى. سوت وسى ۋاقىتقا دەيىن «كامازدىڭ» پايداسىنا ءبىر ەمەس، 4 شەشىم شىعاردى. ا.ياكوۆلەۆ مىرزا دا سەرىكتەستىكپەن تىرەسىپ باعادى. باسقارما مەن «كامازدىڭ» ءار جولى يتجىعىسپەن اياقتالاتىن تەكەتىرەسىنە ءبىر جىلدان استى. «جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسىڭ اۋىرماسىن» دەگەن وسى دا. 
ال قورشاعان ورتانى قورعاۋ باسقارماسى كەلىسىمگە وتىرماق بولعان «اسپاپ» كومپانياسى جىل سايىن تەندەر ۇتىپ ءجۇر ەكەن. بۇعان قۇجاتتاردى اقتارىستىرعاندا كوزىمىز جەتتى. تەندەرلىك كوميسسيانىڭ مۇشەسى، ءارى باسقارمانىڭ باس ەسەپشىسى قارلىعاش تورعاەۆا تاعى ءبىر شيكىلىكتىڭ شەتىن شىعاردى. ايتۋىنشا، كومپانيانىڭ تەندەرگە وتكىزگەن قۇجاتتارى باستاپقىدا تالاپقا ساي بولماي شىققان. الايدا باسشىلىقتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن «اسپاپتىڭ» قۇجاتتارى ءبىر-اق كۇندە تۇزەتىلىپ، جوندەلگەن.
ول ازداي، باسقارما وتكىزەتىن بايقاۋلاردا جىل سايىن جەڭىسكە جەتەتىن تاعى بىرنەشە كومپانيا بار ەكەن. قارلىعاش تورعاەۆا بىلاي دەيدى: «الەكساندر ياكوۆلەۆ پەن ونىڭ ورىنباسارى رۋسلان تولەپباەۆ كوميسسيا مۇشەلەرىنە تەندەردى قانداي كومپانيالارعا بەرۋ تۋرالى تاپسىرما بەرەدى. ءبىزدىڭ قولىمىزدان نە كەلەدى، بۇيرىق بەرسە، ورىندايمىز. جىل سايىن بەلگىلى ءبىر كومپانيالاردىڭ جەڭىسكە جەتەتىنى سوندىقتان». الگى سەرىكتەستىكتىڭ وسىنشا سەرگەلدەڭگە ءتۇسۋىن ەندى عانا تۇسىنگەندەي بولدىق.
وسى باسقارماعا قاتىستى تاعى ءبىر اڭگىمەنىڭ اۋانىن بايقاپ كورىڭىز. 2008 جىلى وتكەن تەندەرلەردىڭ بىرىندە «اۆتويمپەكس» دەگەن كومپانيا جەڭىسكە  جەتىپتى. بىلاي قاراعاندا، ءبارى دۇرىس. ماسەلە - «اۆتويمپەكتستىڭ» تەندەرگە مۇلدەم قاتىسپاي، 8 ملن تەڭگەنى قانجىعاعا بايلاپ كەتۋىندە. ءدال وسى دەرەك  بويىنشا باسقارماعا تالاي تەكسەرۋ كەلىپ كەتكەن. ءتىپتى قارجىلىق باقىلاۋ تەكسەرىسى كەزىندە راستالعان. بىراق ءىس قوزعالماي، جابۋلى قازان جابۋلى كۇيدە قالعان. رەتى كەلگەندە، الەكساندر ياكوۆلەۆتەن بۇل ءىس جايلى دا سۇرادىق.    
- «اۆتويمپەكس» تەندەرگە قاتىستى. ۇساق-تۇيەك كەمشىلىكتەر بولعان، قازىر ەسىمدە جوق»،  - دەيدى باسقارما باستىعى. «ماعان 4, نەمەسە 5 رەت ءىس قوزعاماق بولدى. بارلىق دەرەك بويىنشا ءىس قوزعاۋدان باس تارتتى»،  - دەيدى اقتالىپ. «بىلدەي مەملەكەتتىك قىزمەتكەرگە قاتىستى بىرنەشە تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، ءبىراز بىلىقتىڭ اشىلعانى راس بولسا، ءىس نەگە قوزعالمادى ەكەن؟ بۇل كىسى قۇلان تازا بولسا، نەگە وسىنشا تەكسەرۋ كەلىپ، پەندەشىلىكتەرىن اشىپ قويىپ، اۋرەگە سالدى ەكەن؟» - دەپ ويلادىق ءبىز. 
ايتپاقشى، تەندەردەگى زاڭسىزدىقتاردىڭ بەتىن اشىپ تاستاعان باس ەسەپشىنىڭ دە جاعدايى ءماز ەمەسىن ايتا كەتكەن ءجون شىعار. باسقارما باسشىلارى تەندەرلىك كوميسسيانىڭ قۇرامىنان دا شىعارىپ تاستاعان. «بۇيتە بەرسە، قىزمەتتەن قۋىلاتىن كۇن دە الىس ەمەس»، -  دەيدى ول.
ءسويتىپ، ۋلى قالدىقتى جابۋ تۋرالى شەشىم سول قاعاز جۇزىنەن اسپادى. باسقارما قويمانى جابۋعا بولىنگەن بىلتىرعى 47 ميلليون تەڭگەنى «يگەرە المادىق» دەپ، مەملەكەتكە قايتارىپ بەرىپتى. بىراق وسى قاراجاتتىڭ 6 ميلليونىن «قالدىقتى كومۋگە جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتاما دايىنداۋعا جۇمسادىق» دەپتى.
ايتپاقشى، قاراعاندى وبلىستىق ەكونوميكالىق سوتى بىلتىر جەكە قاۋلى شىعارعان بولاتىن. وندا «قالدىقتى كومۋ بويىنشا باعدارلامانى ورىنداماعان باسقارامانىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارى ءوز قىزمەتتەرىن اسىرا پايدالانىپ، جەمقورلىققا جول اشىپ وتىر» دەپ، ناقتى جازىلعان. بىراق ول قاۋلىنى قۇزىرلى ورگاندار دا، جاڭاعى باسقارما دا ەسكەرگەن دە جوق.
قازىر قالدىق قويماسىنا بايلانىستى تاعى دا ءبىر داۋ تۇتاندى. جىل باسىندا وبلىستىق تابيعات قورعاۋ پروكۋراتۋراسى: «قالدىقتى جابۋمەن مەملەكەت ەمەس، «قازاقمىس» اينالىسسىن» دەگەن مالىمدەمە جاساپتى. ەكولوگتار بولسا: «قاراعايلىداعى كەن ورنى - كەڭەس زامانىنان قالعان قالدىق بولعاندىقتان، «تاريحي» قويما. ال «قازاقمىستىڭ» وسى ۋاقىت ىشىندە 17 ميلليون تونناعا جۋىق قالدىق تاستاۋى مۇمكىن ەمەس. دەمەك، بۇل - مەملەكەتتىڭ شارۋاسى»،  - دەپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە، بۇل قالدىق قورىن ءبىراز جىل وتكەن سوڭ قايتا پايدالانۋعا بولادى ەكەن. ال «جەر قويناۋى جانە جەر قويناۋىن پايدالانۋ تۋرالى» زاڭنىڭ 5-بابى 1-تارماعىندا: «جەر قويناۋى جانە ونىڭ قۇرامىنداعى پايدالى قازابالار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا سايكەس مەملەكەت مەنشىگى بولىپ تابىلادى»، - دەپ جازىلعان.
تاعى ءبىر ماڭىزدى فاكت، قاراعايلى كەن ورنىن 25 جىلعا جالعا العان «قازاقمىس» «قويمانى پايدالانبايمىز» دەپ، 2007 جىلى مەملەكەتكە قايتارىپ بەرىپتى. سوندا كىمدىكى ءجون؟ وبلىستىق تابيعاتتى قورعاۋ پروكۋراتۋراسىنىڭ بۇنىسى، ارينە، قورشاعان ورتانى قورعاۋ باسقارماسىنىڭ وڭ جامباسىنا كەلەدى. ول قازىر «قالدىقتى زالالسىزداندىرۋ ماسەلەسى ايماقتىق باعدارلامادان ءتۇسىپ قالدى» دەپ قاراپ وتىر.
ءسويتىپ ءبىر كەزدەگى قوجايىنى كوپ ناعىز كەن ورنى قازىر ەشكىمگە كەرەك ەمەس. ازىرگە جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ دە، زاڭ ورىندارىنىڭ دا قالدىقتىڭ يەسىن ىزدەۋدەن قولى تيمەي ءجۇر. قالدىق كومۋگە بولىنگەن 670 ميلليون تەڭگەنىڭ قازىنادا جاتقانىنا ءبىر جىلدان استى. ال قاراعايلىنىڭ ماڭىنداعى ەلدىڭ قاتارى كۇن ساناپ سيرەپ، اۋرۋى اسقىنىپ بارادى. ونىڭ ۇستىنە، جايىلىم، ەگىستىك جەر دە جىل وتكەن سايىن قىسقارىپ، توزۋعا اينالدى. بۇل - جەر ەمگەن ديقان ءۇشىن جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق. 
قاراعايلىداعى گۇلجان ءجۇنىسوۆانىڭ باسىنداعى جاعداي ەستەن شىعار ەمەس. ساپ-ساۋ جۇرگەن كەلىنشەك ءبىر-اق كۇندە سال اۋرۋىنا شالدىققان. نە سەبەپ بولعانىن دارىگەرلەر دە بىلمەيدى. «توسەكتەن تۇرا بەرگەندە ەتبەتىمنەن قۇلادىم، وڭ جاعىم جانسىزدانىپ قالىپتى» دەگەندى قول قيمىلىمەن زورعا ءتۇسىندىردى. سويلەي المايدى. التى جىلدان بەرى ەشكىممەن ءلام-ميم دەپ، تىلدەسپەگەن. شەرمەندە بولعان بەيباق ويىن جەتكىزە الماعانىنا قاتتى قىسىلىپ، اعىل-تەگىل كوز جاسىنا ەرىك بەردى.
اڭگىمەگە قايىن اپكەسى بالجان تيىشباەۆا ارالاستى. سوزىنە قاراعاندا، كەلىنىن ەمدەتۋ ءۇشىن تاۋىپتەردەن كومەك سۇراعان. «اۋىلعا باقسىلار كەلگەن. سولارعا كەلىنىمدى ەمدەپ بەرىڭدەر دەپ، جالعىز التىن ساقينامدى بەردىم عوي. اقىرى ءوزىمدى الداپ كەتتى» دەيدى كۇلىپ. كۇلمەي قايتسىن؟ كۇيىنىپ بولعان. باسشىلارى ۇمىت قالدىرعان قارقارالىقتاردى باقسى دا توناپ كەتىپ جاتىر. قازاق كۇيىپ كەتكەندە «قايىرشىعا جەل دە قارسى» دەپ قالادى. جەرگىلىكتى بيلىكتەن ۇمىت قالعان قاراعايلىلىقتار، اسىرەسە، الاي-دۇلەي بوران سوعىپ، ۋلى قوقىستى توبەدەن تومەن قاراي قۇيىپ كەپ جىبەرگەندە، وسىلاي دەمەسكە امالدارى قالمايدى.

اينۇر سەريموۆا،

«نۇر وتان» حدپ جەمقورلىققا قارسى مەديا-ورتالىعىنىڭ رەداكتورى

«جاس قازاق» گازەتى