تانىمال پسيحولوگ، پروفەسسور پول ەكمان ۇزاق جىلدار بويى ادامنىڭ دەنە ءبىتىمىنىڭ قيمىلىن، ءتۇر-الپەتىنىڭ قوزعالىسىن (بەتتiڭ قىزارۋىن، تىنىس الۋىن، كوزدىڭ قوزعالىسىن ت.ب.) زەرتتەپ، زەردەلەپ دالەلدى ساراپتامالار نەگىزىندە كىتاپ جازىپ شىققان بولاتىن. وسى كىتاپ جەلىسىندە 2009-2011 جىلدارى رەجيسسەرلەر «مەنى الدا» دەگەن فيلم ءتۇسىردى.

ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز فيلم كەيىپكەرىنىڭ جالعان مەن شىندىقتى «اجىراتا» ءبىلۋ قابىلەتىنىڭ كەرەمەتتىگى تۋرالى بولماق. ادامنىڭ «اجىراتا ءبىلۋ» قابىلەتى قۇندى، ءارى وتە ماڭىزدى قاسيەت. جالعان مەن شىندىقتى ادامنىڭ ءتۇر-تۇرپاتىنا قاراپ اجىراتۋ ءبىر بولەك، ال، ونى كورە ءبىلۋ، ءتۇيسىنۋ، سەزىنە ءبىلۋدىڭ ورىنى ءتىپتى ەرەكشە. 

سونىمەن، ءبىز اجىراتا ءبىلۋ ونەرى تۋرالى نە بىلەمىز؟ ول – بىزگە كەرەك پە؟ لايىقتى تاڭداۋدى  قالاي جاسايمىز؟ اداسپاۋدىڭ، ءوز-ءوزىڭدى الداماۋدىڭ جولى قانداي؟ شىندىقتىڭ كريتەريلەرى بار ما؟

شىندىق – ول، ناقتىلىق. ال، ونىڭ ماعىناسىن اشىپ، ىسكە اسىرۋ ءۇشىن شىم-شىتىرىق اعىمداردىڭ اراسىنان شىندىقتىڭ ارناسىن تابۋ مىندەت. ول ءۇشىن تانۋدى جانە اجىراتا ءبىلۋدى ۇيرەنۋ ءلازىم. بىردەن ايتايىق، شىندىق جەر بەتىندە اشىقتان-اشىق جارقىراپ جاتقان جوق. ء«بىلىم ينەمەن قۇدىق قازعانداي» – دەپ، وتە تەرەڭنەن قامتىپ ايتىلعانىنا كوزىڭ جەتەدى. بۇگىنگى اقپارات زامانىندا زامانداستارىمىزعا دا، جاس ۇرپاققا دا اۋقىمدى ءبىلىم، تەگەۋرىندى كوزقاراس قاجەتتىگىن قازىر ءتىپتى ايقىنداي تۇسكەندەيمىز. 

«اجىراتۋ» مەكتەبى

ادام بالاسى ومىردە مىنا نارسە «دۇرىس» ال، مىنا نارسە «بۇرىس» دەپ ءبولىپ قارۋعا بەيىم. وسى ء«بولۋ» اللا تاعالانىڭ ادامزاتقا بەرگەن «اجىراتا ءبىلۋ» قابىلەتى. بالا كەزىمىزدە اتا-اجەلەرىمىزدىڭ «ونى ىستەۋگە بولمايدى، ۇيات بولادى»، «مىنانى ىستەۋگە بولادى، ول دۇرىس» دەپ اق پەن قارانى ءبولىپ قۇلاعىمىزعا قۇيىپ وتىرۋى اجىراتا بىلۋگە باۋلۋ مەكتەبى ەكەن. وسىنداي وي ورامدا دانىشپان ءال ءفارابيدىڭ: «ادام نەنى جانە قالاي اجىراتاتىندىعىننىڭ مانىنە جەتىپ ء(ادىسىن ءبىلىپ), ءومىر بويى جاقسى مەن جاماندى ايىرار بولسا، مىنە، سوندا عانا باقىتقا جەتەدى»، – دەپ «ايىرا» ءبىلۋ ۇعىمىنا باسىمدىق بەرۋى بەكەر ەمەس.

«ادام نەنى جانە قالاي اجىراتاتىندىعىنىڭ مانىنە جەتۋى» ءۇشىن نە قاجەت؟ ارينە، ادامنىڭ ءىس ارەكەتىن باسقارۋشى سۋبەكتى (اعىم) تۋرالى اقپارات كەرەك. اقپارات – اجىراتۋدىڭ «نەگىزى». ۇزاق ۋاقىت بويى جينالعان تاجىريبە، اقپاراتسىز «دۇرىس» نەمەسە «بۇرىس» دەپ تۇجىرىم جاساۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، اق پەن قارانى ايىرۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى – اقپارات.

ساناڭداعى ساۋالدىڭ جاۋابىن تابۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى يدەيالار اعىمىن سالعاستىرىپ، سالىستىرىپ كوپ وقىعانمەن، راس، تەز ارادا كوكەيىڭ كۇيتتەگەن جايعا بىردەن جەتە المايسىڭ. الايدا، وقۋ، توقۋ، سالىستىرۋ ارقىلى كوزقاراسىڭا، كوڭىلىڭە ۇلكەن سەنىم ورنايدى. ال، نىق سەنىم ورنىقتى ارەكەتكە باستايدى. وسىلاي شىڭعا كوتەرىلۋ، جان-جاعىڭا، تۇتاس ومىرگە سەرگەك قاراۋ قادامى باستالادى. بۇل – باعا جەتپەس ادامگەرشىلىك بايلىق.

ءمان بەرەتىن تۇسىمىز مىناۋ: دانىشپان، عۇلاما ءال-فارابي تاعى ءبىر تۇجىرىمىندا: «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم (اقپارات) ەمەس تاربيە بەرىلۋى كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاس جاۋى»، – دەۋىنىڭ باستى سەبەبى نەدە؟

زەيىن سالىپ قاراساق: عالىمنىڭ تاربيە دەپ وتىرعانى اق پەن قارانى، جاقسى مەن جاماندى «اجىراتا ءبىلۋ» قابىلەتى. دەمەك، جاستارعا اقپارات بەرمەستەن بۇرىن «اجىراتا ءبىلۋ» داعدىسىن قالىپتاستىرۋ قاجەت. اتا-اجەلەرىمىزدىڭ «مىناۋ بولادى»، «مىناۋ بولمايدى» دەپ ءار نارسەنى ەكىگە ءبولىپ، بالانىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ وتىرۋىنىڭ ءوزى «اجىراتۋ داعدىسىن» قالىپتاستىرۋ جولى بولعان.

«اجىراتۋ» ءادىسى

سونىمەن، اجىراتۋدى – ءتۇرلى فاكتىلەر مەن ەلەمەنتتەردى يماندىلىق پەن ينتەللەكتۋالدىق اقىل تەزىنە سالا وتىرىپ قابىلداۋ نەمەسە قابىلداماۋ دەپ تۇسىنۋگە بولادى. ويتكەنى، حاكىم ابايدىڭ: «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا، سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك»، – دەۋىنىڭ باستى سەبەبى وسى ءۇش بىرلىكتى بىردەي ۇستاعان ادام سانسىز اقپاراتتى رەتىمەن ورنالاستىرىپ، «دۇرىس» پەن «دۇرىس ەمەستىڭ» تولىق كەسكىنىن قالپىنا كەلتىرە الادى. سۋىق اقىلعا، ەرىك-جىگەرگە ياكي اۋلەگەن ەموتسيانىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتپەي، «اقىل»، «قايرات»، «جۇرەكتى» بىردەي ۇستاعان ادام عانا ءار نارسەنى اجىراتا الماق. ال، اجىراتا بىلگەن ادام ارينە باسقا «ەلدەن بولەك» بولارى ءسوزسىز. اجىراتا ءبىلۋ مەن ينتەللەكتۋالدىق تەرەڭدىك – مىنا «باستا ميعا» تالاس قىلعان» زاماندا ارقايسىمىز جانە بۇكىل قوعامىمىز ءۇشىن ەڭ قۇندى قازىنا بولۋى قاجەت.

اجىراتا ءبىلۋ اللا تاعالانىڭ ادام بالاسىنا بەرگەن ەرەكشە قابىلەتى.  ايىرا ءبىلۋ قابىلەتى كەز كەلگەن ادامدا بار قاسيەت. بىراق، بيدايدى قاۋىزىنان ءبولىپ الۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ءادىس كەرەك. «مەنى الدا» فيلمىندەگىدەي ادامنىڭ فيزيوگنوميكاسى تۋرالى ءبىلىمنىڭ ءوزى تولىق اجىراتۋعا جەتكىلىكسىز. ونىڭ دا سەبەپتەرى تۇسىنىكتى. فيزيوگنوميكا تۋرالى عىلىم اجىراتۋعا قاجەتتى 60-70% عانا اقپارات. سونىمەن قاتار، ول تەوريا ءاردايىم جۇمىس جاساي بەرمەۋى دە مۇمكىن. سوندىقتان، اجىراتۋ ءادىسىن مەڭگەرۋ ءۇشىن تومەندەگى مىنا عىلىمي ۇعىمداردىڭ ماڭىزى زور. ولار:

• باقىلاۋ

• ولشەۋ

• انالوگيا

• تالداۋ

• سينتەز

بۇل ايتىلعان باسىمدىقتار – تەك عىلىمي ادىستەر جۇيەسى. عىلىمي زەرتتەۋ ادىستەرىمەن قوسا ادامنىڭ ينتەللەكتۋالدىق تەرەڭدىگى پەن كەمەلدىگىن تىس قالدىرۋعا بولمايدى. ولار:

• تۇتاس قابىلداۋ

• ايقىن ءتۇسىنۋ

• تەرەڭ ءتۇيسىنۋ

قوعامدا ءھام اعىمدار اراسىندا بولىپ جاتقان پروتسەسستەردى تانىپ-تۇسىنۋگە، دۇرىس اجىراتۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن باسىمدىقتار بار. ولار:

• ويلاۋ ستەرەوتيپى

• بىرجاقتىلىق جانە سىننىڭ جوقتىعى

• ءبىلىمنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى

• ەموتسيانالدىق تاۋەلدىلىك جانە تۇراقسىزدىق

اجىراتا ءبىلۋدى ۇيرەنۋ ەشقاشان كەش بولمايدى. اسىرەسە، جاستار ءدىن مەن اعىمنىڭ اراجىگىن اجىراتا ءبىلۋى وتە ماڭىزدى.

ء«ال-فۋرقان» – دەگەنىمىز نە؟

قاسيەتتى قۇراندا ء«ال-فۋرقان» دەگەن سۇرە بار. ماعىناسى اجىراتۋ دەگەندى بىلدىرەدى. دەمەك، «اجىراتۋ» ۇعىمىنا تۇتاس ءبىر سۇرە ارنالعان.  قۇراندا «اجىراتۋ» ۇعىمىنا ءمان بەرىلۋى بەكەر ەمەس. بۇگىندە ساراپشىلار مەن عالىمدار يسلام الەمىنىڭ كۇيرەۋ سەبەبى تۋرالى عىلىمي بولجامدار جاساپ، ءتۇرلى ۋاجدەر ايتۋدا. سونىڭ ءبىر سەبەبى «ساۋاتتىلىق دەڭگەيى تومەن، ءبىلىم-عىلىم جولىندا ارتتا قالدى»، – دەيدى.

ماسەلەن: ستاتيستيكا بويىنشا يراك مەملەكەتىنىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيى 2013 جىلدىڭ دەرەگى بويىنشا ايەلدەر 80.57%، ەركەكتەر 83.26% ساۋاتتى. ليۆيا ەلى 2013 جىلدىڭ ستاتيستيكا بويىنشا ايەلدەر 99.90%، ەركەكتەر 99.96% ساۋاتتى. ال، سيريادا ايەلدەر 73.6%، ەركەكتەر 86% ساۋاتتى ەكەن. ارينە، بۇل ەۆروپا ەلدەرىنىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيىمەن سالىستىرمالى دەرەك. سوندىقتان، يسلام ەلدەرى حات تانىپ، جازۋ جازا الامايدى دەۋگە بولمايدى.

يسلام الەمىنىڭ ساياسيلانعان حاوس ورتالىعىندا قالۋىنىڭ بىرەگەي سەبەبى قۇراندا باياندالعان «اجىراتۋ» ۇعىمىنان ايىرىلىپ قالۋى. ەڭ ۇلكەن كۇنا قوعامدا، عالامدا بولىپ جاتقان پروتسەسستەردى اجىراتا الماي، ءوزىڭدى دە، وزگەنى دە سەرگەلدەڭگە سالىپ اداستىرۋ. اعىمنىڭ جەتەگىندە جۇرگەن ادام ءوز ۇستانىمىنان باسقانى مويىندامايدى. جالپى تانىم-تۇسىنىگى تار شەڭبەرلى ادام دۇنيەدە بولىپ جاتقان قۇبىلىس، تىرشىلىك ارەكەتتەرىن دۇرىس اڭداپ، بايىپتاۋعا كەلگەندە وتە كەندەلىك تانىتادى. بۇل – كەمدىك. بۇل – بارىپ تۇرعان قورلىق.

زاماناعا ءتۇيىن ايتۋ – اللا تاعالانىڭ ادامزات بويىنا دارىتقان «اجىراتۋ» قابىلەتىنە ءۇڭىلۋ ەكەنىن اڭعاردىق. ۋاقىتقا ساي ءبارى وزگەرىپ سالا بەرەتىنە كوز جەتكىزدىك. ول ءمىن ەمەس، ارينە. ءمىن – سونى اجىراتا الماۋ.

اللا تاعالا ء«ال فۋرقان» سۇرەسىنىڭ، 1-ءشى اياتىندا: «الەمدەرگە ەسكەرتۋشى بولۋى ءۇشىن قۇلىنا (اقيقات پەن جالعاندى) اجىراتۋشىنى تۇسىرگەن ول (اللا) ۇلىق بەرەكەلى!»، – دەپ باياندايدى. اللا تاعالا قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ ءوزىن جاقسىلىق پەن جاماندىقتى، اق پەن قارانى، شىندىق پەن جالعاندى اجىراتۋشى (فۋرقان) دەپ اتاعان.ء «ال-فۋرقان» (اجىراتۋشى) – قۇراننىڭ ەڭ كەڭ تارالعان جانە مۇسىلمان الەمىنە ءمالىم اتى. ونىڭ كۇللى مازمۇنى، سايىپ كەلگەندە، «اقيقات كەلدى دە، وتىرىك سەيىلدى; جالعاننىڭ ءومىرى ۇزاق ەمەس» دەگەندى دالەلدەيدى.

«جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ»

كەز كەلگەن اعىمدى ماتريتسا دەيتىن بولساق (ماتريتسا – دەگەنىمىز جاساندى جۇيە. ال، اعىمدار ۇزاق ۋاقىت بويى پروگراممالانىپ، قولدان كودتالعان جۇيە). ماتريتسانىڭ (اعىم) تابيعاتى مەن ماقساتى اداستىرۋ، شىندىقتى ايقىن كورسەتپەۋ، بۇركەمەلەۋ. ول – سول ءۇشىن جاسالعان. ماتريتسادان شىعۋدىڭ جولى «اجىراتۋ». باسقا جولى جوق. ەندى، اعىمنىڭ قۇرىلىمىن، ونداعى اقپاراتتاردىڭ ورنالاسۋ ءتارتىبىن، جۇيەسىن بىلمەيىنشە ودان شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ال، اعىمنىڭ قۇرىلىمىن بىلمەگەن ادامنىڭ قوعامعا، ادامدارعا دەگەن ارەكەتىن قالاي بولجاۋعا بولادى؟ ياكي، اجىراتا بىلگەن ادام اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتەرمە ەدى؟

حاكىم ابايدىڭ: «جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ، ءبىرى قان، ءبىرى ماي بولدى ەندى ەكى ۇرتىڭ»، –  دەپ ساناسىن سارقىپ، ۋايىم شەگۋىنىڭ ءبىر عانا سەبەبى بار. ءسىز قاشان سوڭعى رەت سانالى، دەگدار ادام رەتىندە دۇنيەنىڭ اق-قاراسىن «اجىراتۋعا» تىرىسىپ كوردىڭىز؟

اسەت بەكتۇر، قمدب ءباسپاسوز ءبولىمىنىڭ باس مامانى

Abai.kz