المانيانىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىندە وشپەس ءىز قالدىرعان ۇلى نەمىس اقىنى يوگانن ۆولفگانگ گيوتەنىڭ شىعارماشىلىعىندا يسلام تاقىرىبى ويىپ تۇرىپ ورىن الادى. گەتيونىڭ ومىرلىك ۇستانىمىن ايقىنداۋدا ونىڭ دوستارى مەن جاقىن ادامدارىنا جازعان حاتتارى، 1771-1772 جىلدارى قولىنا تۇسكەن قاسيەتتى قۇران مەن پارسىنىڭ ۇلى اقىنى شامس اد-دين حافيز شيرازيدىڭ «ديۆانىمەن» تانىسۋدان كەيىنگى  اسەردەن تۋعان ەڭبەگى «باتىس-شىعىس ديۆانىنىڭ» ىقپالى وراسان بولدى. مۇسىلمانمىن دەپ جۇرتقا جاريالاماسا دا، اقىننىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىنان يسلام مەن ونىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنا دەگەن كوزقاراسى ايقىن اڭعارىلادى. گيوتەنىڭ باقي مەن ءفاني تۋرالى تۇسىنىگى يسلام قاعيدالارىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. ۇلى اقىننىڭ مۇسىلمان بولعان-بولماعانى ءبىر اللاعا عانا ءمالىم. الايدا، ونىڭ قاسيەتتى قۇراندى ءيللاحي كىتاپ، ال مۇحاممەدتى ەلشى دەپ تانىعانىن  باياندايتىن ەڭبەكتەر از ەمەس.

...1995 جىلى ۆەيماردا گيوتەنىڭ ەڭبەكتەرى مەن سانسىز حاتتارىن زەرتتەگەن شەيح ابدۇلقادىر ءال-ءمۋرابيتتىڭ باسشىلىعىنداعى توپ، ونىڭ مۇسىلمان ەكەندىگى تۋرالى ءپاتۋا شىعارادى.  گيوتە ادامنىڭ تۇتاس بولمىسىمەن بۇكىل الەمدى جاراتقان جاراتۋشىنىڭ ىرقىنا باعىنعانىنا كامىل سەندى.  مۇنى جازۋشى ادام ءومىرىنىڭ ءمانى رەتىندە قابىلداپ، قۇدايدىڭ قالاۋىنا بۇلايشا  مويىنسۇنۋدى يسلام دەپ اتادى.  «باتىس-شىعىس ديۋانىندا» اقىن بىلاي دەپ جازادى: «اناۋ-مىناۋ نارسە تۋرالى وڭدى-سولدى وي شىعىنداۋ- قانداي اقىماقتىق. ەگەر يسلام اللاعا مويىنسۇنۋ بولسا،ءبىز ءبارىمىز يسلامدا ءومىر ءسۇرىپ،  يسلامدا ولەمىز».

المانيانىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىندە وشپەس ءىز قالدىرعان ۇلى نەمىس اقىنى يوگانن ۆولفگانگ گيوتەنىڭ شىعارماشىلىعىندا يسلام تاقىرىبى ويىپ تۇرىپ ورىن الادى. گەتيونىڭ ومىرلىك ۇستانىمىن ايقىنداۋدا ونىڭ دوستارى مەن جاقىن ادامدارىنا جازعان حاتتارى، 1771-1772 جىلدارى قولىنا تۇسكەن قاسيەتتى قۇران مەن پارسىنىڭ ۇلى اقىنى شامس اد-دين حافيز شيرازيدىڭ «ديۆانىمەن» تانىسۋدان كەيىنگى  اسەردەن تۋعان ەڭبەگى «باتىس-شىعىس ديۆانىنىڭ» ىقپالى وراسان بولدى. مۇسىلمانمىن دەپ جۇرتقا جاريالاماسا دا، اقىننىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىنان يسلام مەن ونىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنا دەگەن كوزقاراسى ايقىن اڭعارىلادى. گيوتەنىڭ باقي مەن ءفاني تۋرالى تۇسىنىگى يسلام قاعيدالارىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. ۇلى اقىننىڭ مۇسىلمان بولعان-بولماعانى ءبىر اللاعا عانا ءمالىم. الايدا، ونىڭ قاسيەتتى قۇراندى ءيللاحي كىتاپ، ال مۇحاممەدتى ەلشى دەپ تانىعانىن  باياندايتىن ەڭبەكتەر از ەمەس.

...1995 جىلى ۆەيماردا گيوتەنىڭ ەڭبەكتەرى مەن سانسىز حاتتارىن زەرتتەگەن شەيح ابدۇلقادىر ءال-ءمۋرابيتتىڭ باسشىلىعىنداعى توپ، ونىڭ مۇسىلمان ەكەندىگى تۋرالى ءپاتۋا شىعارادى.  گيوتە ادامنىڭ تۇتاس بولمىسىمەن بۇكىل الەمدى جاراتقان جاراتۋشىنىڭ ىرقىنا باعىنعانىنا كامىل سەندى.  مۇنى جازۋشى ادام ءومىرىنىڭ ءمانى رەتىندە قابىلداپ، قۇدايدىڭ قالاۋىنا بۇلايشا  مويىنسۇنۋدى يسلام دەپ اتادى.  «باتىس-شىعىس ديۋانىندا» اقىن بىلاي دەپ جازادى: «اناۋ-مىناۋ نارسە تۋرالى وڭدى-سولدى وي شىعىنداۋ- قانداي اقىماقتىق. ەگەر يسلام اللاعا مويىنسۇنۋ بولسا،ءبىز ءبارىمىز يسلامدا ءومىر ءسۇرىپ،  يسلامدا ولەمىز».

"Narrisch, daß jeder in seinem Falle
Seine besondere Meinung preist!
Wenn Islam Gott ergeben heißt,
In Islam leben und sterben wir alle".

اقىننىڭ بۇل تۇجىرىمى وزگە تاريحي قۇجاتتاردا دا كورىنىس بەرگەن.     «ءبىر اللاعا دەگەن سەنىم، - دەپ جازادى گيوتە، - ءار ۋاقىتتا رۋحىڭدى بيىك ەتەدى،ويتكەنى ول ادامنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ ولشەمى بولىپ تابىلادى.. «باتىس-شىعىس ديۋانى تۋرالى ەسكەرتپەلەر مەن وچەركتەر» اتتى  ەڭبەگىندە اقىن تاعى بىلايشا وي قورىتادى. «اللانىڭ توقسان توعىز سيپاتىن ايتىپ مۇسىلمانداردىڭ تاسپيح تارتۋىنىڭ ءوزى وتە ۇلىق عيبادات. تاڭىرگە ءتان بارلىق سيپاتتاردى ءبىر نەگىزدە ەسكە الۋ ونىڭ قۇدىرەتىنىڭ اسا شەكسىزدىگىن بىلدىرەدى، سوندىقتان مۇسىلماندار ونىڭ ەركىنە باعىنىپ، تىنىشتىق تابادى».

گيوتەنىڭ بۇل ۇستانىمى ومىردە كەزدەسەتىن بارلىق  كەزدەيسوقتىقتى جوققا شىعارتتى. ونىڭ پايىمداۋىنشا، ادامنىڭ باسىنان وتەتىن بارشا وقيعا اللانىڭ ايىرىقشا يشاراسى مەن ساباعى ىسپەتتى.

«باتىس-شىعىس ديۋانى» اتتى ەڭبەگىنە كىرىسەردەن از عانا بۇرىن، 1813 جىلدىڭ كۇزىندە الدەبىر نەمىس سولداتى وعان يسپانيادان قاسيەتتى قۇراننىڭ 114-ءشى «ان-ناس» سۇرەسى جازىلعان ەسكى اراب قولجازباسىن اكەلىپ بەرەدى. وقىمىستىلاردىڭ كومەگىمەن گيوتە بۇل سۇرەنى كوشىرىپ الىپ، ونىڭ ماعىناسىنا ۇڭىلۋگە ۇمتىلدى. اقىن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن بۇل وقيعانى وزىنە جىبەرىلگەن ءتاڭىردىڭ يشاراسى رەتىندە قابىلداپ ءوتتى. 1814 جىلدىڭ قاڭتارىندا جاراتۋشى تاراپىنان تاعى ءبىر بەلگى بەرىلدى. جازۋشى ورىس ارمياسىنىڭ قۇرامىندا ناپولەوننىڭ اسكەرىن وكشەلەپ قۋىپ كەلە جاتقان  قازاق-باشقۇرت جاساقتارىنىڭ نامازىنا قاتىسادى. قازاق ساربازدارى نەمىستىڭ ۇلى اقىنىنا وسى كەزدەسۋدە سازسىرناي سىيلايدى. ولاردىڭ عيباداتى ۆەيمارداعى پروتەستانت گيمنازياسىندا وتەدى. 1814 جىلى ترەبرگە ارنالعان حاتىندا گيوتە بۇل وقيعا تۋرالى بىلاي دەپ تەبىرەنە جازدى. «قازىر ءتىپتى بۇرىنعى پايعامبارلارعا دا تاڭسىق دۇنيەلەر مەن نەبىر كەرەمەتتەر بولا باستادى. بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىزدىڭ پروتەستانت گيمنازياسىندا مۇسىلماندار قۇلشىلىق قىلىپ، قاسيەتتى قۇراننىڭ سۇرەلەرى وقىلادى دەپ كىم ويلاعان! دەگەنمەن بۇل وسىلاي بولدى جانە ءبىز قازاقتار مەن باشقۇرتتاردىڭ ناماز وقىعانىن كوردىك، مولداسىن تىڭدادىق، باسشىسىن تەاتردا قۇتتىقتادىق. ال ءبىزدىڭ كەيبىر ەرەكشە ءدىندار حانىمدار ءتىپتى قۇراننىڭ اۋدارماسىن كىتاپحانادان الدىردى. ولار ماعان ەرەكشە قۇرمەت ءبىلدىرىپ ساداق پەن جەبە سىيلادى، مەن ونى ءوز وشاعىمنىڭ ۇستىڭگى جاعىنا ءىلىپ قويدىم». «ۇيقىداعى جەتەۋ» دەگەن ولەڭىندە گەتە يسانى ەكىنشى پايعامبار دەپ اتاعان. «يسا پاك، ول ءبىر اللانىڭ قۇلى، - دەپ جازادى اقىن. ونى قۇداي دارەجەسىنە كوتەرۋ - ءتاڭىردى مازاق ەتۋ. اللانىڭ بىرلىگىن تانىتۋ ارقىلى بۇكىل الەمگە باس يدىرگەن مۇحاممەد اكەلگەن شىندىق سالتانات قۇرسىن!».

گەتەنىڭ يسلامعا قاتىستى ايتقان ۋاجدەرىن ارقاۋ ەتىپ تۇتاس ءبىر كىتاپ جازۋعا بولادى.

1814-1815 جىلدارى گيوتە پروفەسسور، شىعىستانۋشىلار پاۋليۋس، لورسباح جانە كوزەگارتەننان اراب ءتىلىن ۇيرەنە باستادى.   70 جاسقا تولعان جىلى گيوتە «پايعامبارعا قۇران تۇسكەن ءتۇندى لايىقتى تۇردە قارسى الۋعا قامدانعانى» جونىندە جازادى. گيوتەنى قۇران ءتىلىنىڭ سۇلۋلىعى، اۋەزدىلىگى مەن ۇلىلىعى، ونداعى ءدىني جانە فيلوسوفيالىق تەرەڭ استار قايران قالدىردى.  ول ۋاقىتىنىڭ كوپ بولىگىن  حاقتىڭ قۇلى رەتىندە ءبىر تاڭىرگە عانا عيبادات ەتۋگە جۇمسايدى.  بۇل اقىننىڭ قاسيەتتى قۇراننىڭ جەكەلەگەن اياتتارى مەن 1771 جىلى باقارا سۇرەسىن اۋدارعان ەڭبەگىنەن كورىنىپ تۇر.  وندا گيوتە، ادامدارعا تابيعات قۇبىلىستارى قۇدىرەتتى قۇدايدىڭ ءبىر ەكەنىن جانە بار ەكەنىن باياندايتىن اياتتاردى ارنايى تاڭداعان.  گيوتە، ءبىز از نارسەدەن جاراتۋشىنىڭ ۇلىق سيپاتىن كورە ءبىلۋىمىز كەرەك دەپ مىسال رەتىندە باقارا سۇرەسىندەگى ارالار تۋرالى ناقىلدى كەلتىرەدى.

گيوتە قاسيەتتى قۇراندى لاتىن، اعىلشىن، نەمىس پەن وزگە تىلدەرگە اۋدارىپ قانا قويۋدىڭ جەتىمسىزدىگى مەن ولقىلىعىن سەزدى. سوندىقتان قولى قالت ەتكەندە جاڭا ءتارجىمالاردى تابۋعا تالپىناتىن..

«بىزدەر، ەۋروپا حالىقتارى، - دەيدى ۇلى اقىن، - مادەنيەتىمىز ايىرىقشا دامىعانىمەن، حازىرەتى مۇحاممەدتىڭ ۇلىلىعىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى ساتىسىندا عانا تۇرمىز. وعان ەشقانداي ءشۇبا كەلتىرۋگە بولمايدى. جانە بۇدان كەيىندە ودان ەشكىمنىڭ اسا الۋى مۇمكىن ەمەس... سونىمەن... ءبىز يسلامدا قالۋعا ءتيىسپىز... مەن بۇعان باسقا ەشتەڭە قوسا المايمىن.»

بۇل-گەتەنىڭ تاسقا باسىلىپ، دىندەر تاريحىنىڭ تورىنە ماڭگىلىك قاتتالىپ قالعان قاناتتى سوزدەرى.

جولىمبەت ماكىشەۆ،

جۋرناليست.